Өзен алабына қатысты арна өтімін егістікке пайдалануды экологиялық және агроландшафттық тұрғыда негіздеу

Дүйсенбаева С.Т., Сарбасова Г., Садыбекова Л.

Халықшаруашылығына қажеттіліктің есебімен құрылған, жер және су ресурстарын пайдалану дәрежесі, ғасыр бойы өмір сүріп келе жатқан халықтардың әлеуметтік және экологиялық жағдайын толық елемеудің нәтижесінде, шектен асып кетті деп сипаттауға толық болады. Осыған байланысты, табиғи жүйелердегі өзін-өзі басқару және реттеу қабілетінен айрылған аймақтардың әлеуметтік және экологиялық жағдайын қалпына келтіру және қайта құру үшін, ауыл шаруашылық жерлерін мелиорациялауды экологиялық тұрғыда негіздеуді қажет етіп отыр.

Осыған байланысты, суару жүйесін жобалаған кездерде, табиғи қорды теңгермелікте пайдалану көзқарасында, табиғи ландшафттарды экологиялық теңгермесін сақтайтын және қалпына келтіретін, жерді пайдаланудың экологиялық қағидасының негізін құруды қажет етеді.

Ландшафттардың шегіндегі су және химиялық заттардың биологиялық және геологиялық айналымының жаратылыс қарқынын сақтау және агро-ландшафттардың өнімділігін көтеру үшін, жер-судың құрамында ауыспалы егіс, егістік, ормандар, шабындық және жайылым, жаратылыс өсімдік жүйелері бар бөлімшелер және су заттары болу керек. Олардың қатынастық ауданы, табиғи жүйенің топырақ, гидрогеологиялық және геоморфологиялық жағдайы мен, жобаланып отырған ландшафттық экологиялық ахуалын ескере отырып анықтайды және ол үшін, табиғи жүйенің экологиялық жағдайын бағалауға арналған Ж.С. Мұстафаевтың ұсынған қоршаған ортаның ластануының әсеріне биологиялық денелердің жауап қату әуенінің спектерлік көрсеткішін пайдалануға болады (1-кесте).

1-кесте - Табиғи жүйенің экологиялық жағдайын сапасы бойынша бөлу

Өрбеу көрсет-кіші		Қауіптілік деңгейі	Биологиялық үндесу сипаттамасы
0	1.0	Төтенше қауіпті	Қаза тапқызатын
1	0.64-0.80	Өте қәуіпті	Денеде аурудың белгілері толық кездеседі
2	0.48-0.64	Орташа қауіпті	Денеде аурудың физиологиялық белгілері бар
3	0.32-0.48	Шамалы қауіпті	Денеде физологиялық және де басқа ауытқулар байқалады
4	0.16-0.32	Шартты түрде қауіпті	Денеде химиялық заттар кездеседі, бірақта ауытқу байқалмайды
5	0.16	Қауіпсіз	Ыңғайсыз әсердің белгісі жоқ

Табиғи жүйені дұрыс түрлендіру өзіне бірдей мағаналы екі шарадан құрылуы керек: техникалық жүйені қорғау және экологиялық жүйені, оның тірі денелерімен бірге, олардың орнықтылығын бұзбас үшін, ығғайсыз әсердің әрекетінен сақтау. Осыған байланысты табиғи ресурстарды пайд-алану немесе табиғатты қайта құру жүрісіндегі табиғи жүйенің орнықтылық дәрежесін, экологиялық жүйеге түсірілетін табиғи-техникалық қысымның мүмкіншілік шамасын анықтауға арналған, оның орнықтылығын анықтауға арналған сынақтық сапа ретінде қарауға болады.

Бұл үшін, экологиялық көзқараста ауылшаруашылық жерлерді мелиор-ациялау үшін табиғи-өндірістік кешендердің қолдануға болатынындығын бағалауға, түрлендіретін ортаның бағасын беруге арналаған қызыметтік (Г.П. Щедровицкий, 1981,1987) және экожүйелік В.С. Преображенский, Г.Д. Александров, Т.П. Купиянова, 1988) келіске негізделген қызметтік-табиғи заттардың үлгісін (В.Х Хачатурьян, И.П. Айдарова, 1990) және табиғи ортаны бағалау әдістемесін (Ж.С. Мустафаев, А.Т. Козыкеева, 1994) пайдаланған.

Ұсынылған табиғи ортаның жағдайын бағалау әдістемесін келісінің негізінде В.Х Хачатурьян және И.П. Айдаров (1990), Ж.С. Мұстафаев және Ә.Т. Қозыкеева (1994), ауылшаруашылық жерлерді мелиорациялауды экологиялық тұрғыдан негіздеудің әдістемесін құрды, ол техникалық әсердің кезіндегі ыңғайсыз серпінділік коэффициенттіне негізделген ( адам үшін; - өмір сүру ортасы үшін): .

және мәні 0 ден 1 – ге дейін өзгереді, еске салаткететін жағдай коэффициенттің өскені жағдайдың нашарлағанын көрсетеді.

Бұл көсеткіштерді бағалау үшін мына байланыстарды пайдалануға болады:

,

мұнда - ауаны улы заттармен ластау, улы химиялық заттармен ластаған жер асты суларын ауыз суға пайдалану және өндірістік заттардың техникалық ластауының аймағындағы ауаның сапасының нашарлауын бірге қарайтын көрсеткіш; - суғаруға өзен суларын пайдалану; суғаруға ақаба суларды пайдалану - бөлшектердің қасиетінің нашарлағанын көрсететін жеке көрсеткіштер(адам үшін ол – лас суды және уланған аумен байланысты аурулардың пайда болуы динамикасы -, топырақ және ауылшаруашылық дақылдары үшін – топырақтағы улы тұздардың маңызы, жер асты суы үшін – жер асты суының тереңдігі және тұздылығы -; - жөндеу коэффициенті (топырақ және жер асты суы үшін , ауылшаруашылық дақылдары үшін ); - топыраққа жәнежер асты суына улы химиялық заттардың және нитраттардың түсуі.

мәні мына өрнекпен бағаланады:

,

мұнда және - табиғи жүйедегі және кезеңіндегі, оның бөлшектерін сипаттайтын аудан (тұзданған, жер асты суының деңгейі және басқалар).

Жер асты суына және топыраққа ( улы химиялық заттардың және нитраттардың түсуі қарқынын мына өрнек арқылы анықтауға болады:

,

,

мұнда - тұрақты сан, улы химиялық заттардың түріне байланысты; - сүзіліп қоректену қарқыны (қатынастық шамасы); - сүзілуге қарсылық көрсеткіші.

Табиғи жүйенің экологиялық жағдайын бағалау үшін мына өрнекті пайдалануға болады (В.Х Хачатурьян, И.П. Айдаров, 1990):

,

мұнда - табиғи жағдайды сипаттайтын көрсеткіш.

Тұзданған кәріз суларын су көзіне тастау, оның төменгі ағысындағы орналасқан ландшафттық жүйелердің экологиялық жағдайдың ( ) нашарлауына алып келеді және осны мына өрнекпен анықтауға болады (В.Х Хачатурьян, И.П. Айдаров, 1990):

,

мұнда - суғару желісіндегі судың сүзілуінен болатын шығын; - кәріз суларының тұздылығы, г/л; - өзенге тасталатын кәріз суының көлемінің қатынастық шамасы.

Табиғи ресурстарды теңгермелі пайдалануды қамтамасыз ететін, ландшафттық-экологиялық жүрістің негізінде, жобада қарастырылып отырған суғару жүйесінің көрсеткіштері анықталған, ол көптеген жағдайда, адамның тіршілік ортасы ретінде, табиғи жүйедегі жобаланып отырған экологиялық жағдайға байланысты.

Қолданылған әдебиеттер

1 Мустафаев Ж.С. Почвенно-экологическое обоснование мелиорации сельскохозяйственных земель в Казахстане. - Алматы: Ғылым, 1997. - 358 с.

2 Мустафаев Ж.С. Природно-экологическая оценка основных агролиматических зон Казахстана. - Жамбыл, 1994.-86 с.

3 Мустафаев Ж.С., Ахметов Ж.У., Сейдуалиев М.А., Козыкеева А.Т. Моделирование формирования и функционирования водохозяйственных систем бассейна реки Талас (Аналитический обзор). - Тараз, 2002. - 98 с.