АДАМ  КАПИТАЛЫ  ЭКОНОМИКАЛЫҚ  ӨСУДІҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ  ФАКТОРЫ  РЕТІНДЕ

 

Ауезова К.Т.,Максутов И.М

Қазіргі заманғы экономикалық жүйеде «адам капиталы»  экономикалық категориясы ерекше орын алады. ХҮІІ ғасырда ұлы ағылшын экономисі                А. Смит негізгі капиталдың құрамына «барлық тұрғындардың немесе қоғам мүшелерінің пайдалы қасиеттері мен қабілеттері» кіретіндігін атап көрсеткен, яғни негізгі капиталдың құрамына құрамдас бөлік ретінде адам капиталы да кіреді  [1].

Адам капиталы (Human Capital) термин ретінде ғылыми айналымға ХХ ғасырда енді. Термин алғашқы рет американ ғалымдары Т. Шульц (Human Capital in the International Encyclopedia of the Social Sciences. N.Y., 1968) пен                   Г. Беккердің (Human Capital. N.Y.: Columbia University Press, 1964) еңбектерінде қолданылды. Адам капиталы теориясын ғылыми негіздегені үшін  Т. Шульц (1979) пен Г. Беккерге (1992) экономика саласы бойынша Нобель сыйлығы берілді.

Адам капиталына «адамдар мен қоғамның сан алуан қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қолданылатын білім, білік, қабілеттердің жиынтығы» деп анықтама беруімізге болады. Қысқаша айтатын болсақ, адам капиталы – интеллект, денсаулық, білім, құнды, нәтижелі еңбек пен өмірдің жоғары сапасы.

Адам капиталы халықтың өмір сапасы мен деңгейін жақсартуға, интеллектуалды қызметке салынған инвестициялар есебінен қалыптасады.

Адам капиталы экономикалық категория ретінде дамудың  үш сатысынан өтті. Дамудың алғашқы сатысында «адам капиталы» категориясына тек білім жатқызылды.

1-сурет. Адам капиталының экономикалық категория ретінде дамуының 2-сатысы [2]:

Ғылым
 

Ақпараттық қызмет көрсету
 
 

 

 


 

 

Денсаулық сақтау
 

Білім
 
 

 

 


         1-суреттен «адам капиталы» категориясының даму кезеңінің 2-сатысында құраушы бөліктер санының артқанын байқауға болады. Білімге ғылым, ақпараттық қызмет көрсету, денсаулық сақтау, мәдениет пен өнер секілді құраушылар қосылған.

          2-сурет. Адам капиталының экономикалық категория ретінде дамуының 3-сатысы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


         Дамудың 3-кезеңінде категорияға адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, тиімді элита даярлау, азаматтық қоғамды (АҚ) қалыптастыру мен дамыту, институционалды қызмет көрсетудің тиімділігін арттыру секілді құраушы бөліктерге инвестициялар, тұрғындар өмірінің сапасын көтеру, аталған ел мен аймаққа сапалы капитал тартуға инвестициялар қосылды.

         Адам капиталының негізгі құраушылары арасынан ментальдық (халықтың ішкі мәдениеті), білім, денсаулық пен жинақталған білікті ерекше көрсетуімізге болады. Адам капиталының өсуіне білікті мамандар, білім мен инновацияларды пайдалану, кәсіпкерлік ресурсты дамыту ықпал етеді. Құраушылардың барлығы үзіліссіз байланыста болғанда, тұрақты жетілдіріліп отырған жағдайда капиталдың сапасы артады. Адам капиталының құраушыларының бірі әлсіз болған жағдайда, бүкіл жүйенің қызметін әлсіретеді. Мұндай жағдайда кері синергетикалық (сызықтық емес) және  мультипликативті әсерлер орын алады.

         Адам капиталы (АК) құраушыларының математикалық байланысын мына формуламен есептей аламыз:

АК=АК0+ТАКn,

мұндағы Т – АКn сарапталған құраушыларының туындысы, n индексі 0-ден N-ге дейін өзгеріп отырады.

         Егер АК бір құраушысы 0-ге тең болса, құраушылардың туындысы 0-ге теңеседі. Мұндай жағдайда адам капиталы АК0 минималды шамасына тең болады [3].

         Адам капиталы мемлекет дамуындағы стратегиялық бөлік болып табылады. Қазіргі таңда мемлекеттің экономикалық өсуін инновациялық тұрғыдан қамтасыз етуде адам капиталының маңызы зор.

        «Инновация» терминін енгізген И. Шумпетер инновацияға мыналарды жатқызады:

1)                                                                                                                                                                                                                                                                         жаңа тауар немесе пайдалы қасиеті бар тауар;

2)                                                                                                                                                                                                                                                                         өндірістің жаңа әдісі;

3)                                                                                                                                                                                                                                                                         жаңа нарықтар;

4)                                                                                                                                                                                                                                                                         өндіріс факторларының жаңа қайнар көзі;

5)                                                                                                                                                                                                                                                                         ұйымның жаңа типі [4].

         Й. Шумпетер экономикалық өсуді тауар шығару ауқымының артуы деп белгіледі. Экономикалық өсудің нәтижесінде ірі инновациялардың әсерінен экономика мен өмірде оң өзгерістер орын алады. Өсуші экономикада тауарлар мен ақша бір-біріне қарай дәстүрлі жолдармен жылжиды. Мұндай қозғалысты Й. Шумпетер экономикалық өмірді циркулярлы ағыны деп атады. Жиналған білім аясында адам капиталы сапасының артуы және адам капиталының өсуі мен дамуының нәтижесінде орын алған экономикалық өсу циркулярлы ағын жағдайындағы біртектілікті бұзып, ірі инновациялардың тууына себепші болады, сол арқылы өнеркәсіптің жаңа салалары ашылады. Тіпті, ескірген салаларды жаңғыртуға, қысқартуға немесе жоюға жол ашады. Мәселен, автомобильдің темір жолын транспортының маңызын төмендетіп, ат «транспортын», сол арқылы жылқы зауыттарын жоюын айтуымызға болады.

        Инновациялар арқылы адам капиталын дамыту, адам капиталын инвестициялаудың маңыздылығын түсінген Мемлекет басшысы Н. Назарбаев 2010 жылғы Жолдауында 2020 Стратегиялық жоспарының басты бағыты, үшінші тармағы ретінде  адам капиталының бәсекеге қабі­леттілігін арттыру үшін болашаққа бел­сенді инвестициялауды ерекше атады [5]. Сонымен қатар Елбасы: «Жаңа формациядағы қазақстандықтарды тәрбиелеу және Қазақстанды әлемдегi ең әлеуеттi, бәсекеге қабiлетi адами капиталға ие елге айналдыруға» қол жеткізетіндігімізді де баса көрсетті [6].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттер:

 

1.                                                                                                                                                                                                                                                                          Смит А. Исследование о природе и причинах богатых народов. – Москва: Соцэгиз, 1962.

2.                                                                                                                                                                                                                                                                          Нестеров Л., Аширова Г. Национальное богатство и человеческий капитал // ВЭ, 2003, № 2.

3.                                                                                                                                                                                                                                                                          Корчагин Ю. А. Человеческий капитал как интенсивный социально-экономический фактор развития личности, экономики, общества и государственности, Москва, ВШЭ, 2011.

4.                                                                                                                                                                                                                                                                          Шумпетер Й.А. Теория экономического развития. – Москва: Директ-Медиа, 2007.

5.                                                                                                                                                                                                                                                                         Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері // ҚР Президенті Н. Назарбаевтың 2010 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы.

6.                                                                                                                                                                                                                                                                         ҚР Президенті «интеллектуалды ұлт» жайында [электронды ресурс]. Қол жеткізу режимі: http: //www.nauka.kz/newspaper/news_detail.php?BID=&ID=31798.