Бекешева Дана Айтбаевна экономика ғылымдарының кандидаты

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Қазақстан Республикасы

Екінші деңгейлі банктер қызметінің рейтингін қалыптастырудың мәселелері

Қазақстан үшін тәуелсіздік алған сәттен бастап нарықтық экономика жағдайында тұрақты банк жүйесін қалыптастыру және әлемдік экономикаға бірте-бірте кірігу дамудың аса маңызды бағыттарының біріне айналды. Республиканың банк секторын кезең-кезеңмен реформалау осы бағыттағы стратегиялық қадам болып табылды.

Банк секторының елдің экономикалық өсу деңгейіне айтарлықтай ықпал ететіні белгілі. Қазақстанның 2030 жылға дейін Даму стратегиясының ұзақ мерзімді басымдықтарының бірі шетел инвестицияларының жоғары деңгейі қатысатын дамыған экономикаға негізделетін экономикалық өсу болып табылады.

«Банк жүйесінің дағдарысы банк рейтингінің қалыптасуындағы елеулі кемшіліктерді ашты. Бірқатар банктерде банк рейтингін қалыптастырушы маңызды факторлардың бірі тәуекел-менеджмент жүйесі мүлдем құрылмаған, басқаларында – осы функцияның тәуелсіздігі қамтамасыз етілмеген, үшіншілерде – жоғары басшылық банк рейтингін қалыптастыруда туындаған проблемалар жөніндегі ескертулеріне құлақ аспаған. Банк жүйесінің жаңа даму кезеңінде басшылық тәуекелдерді басқарудың тиімді жүйесін құру үшін айтарлықтай күш-жігер салуға тиіс. Ал бұл үшін жоғары басшылықтың саяси еркі қажет», – деп атап өтті А.В. Мельников.

Кез келген жұмыс істейтін банктің қызметі өздерінің жеткен нәтижелерін көрсету ретінде бағалауды талап етеді. Бұл ретте, банк қызметіне баға беруді кімнің жүретініне қатысты, ол ішкі немесе сыртқы бағалау мүмкін.

Ішкі бағалауды менеджмент элементі ретінде банктің өзі жүзеге асырады. Ішкі бағалау банктің дамуын, оның қаржылық жағдайын, қолданыстағы заңдардың және пруденсиялды нормалардың, ішкі ережелер мен қағидалардың сақталуын бағалауды болжайды.

Сыртқы бағалауды әртүрлі мақсаттарда әртүрлі субъектілер жүзеге асырлады. Оның Орталық Банкі немесе өзге банктік қадағалау органдары аудиторлық фирмалар, әріптес банктер, рейтенгтік агенттіктер жүргізу мүкін. Алға қойған мақсаттарға қатысты, сыртқы бағалаудың келесі үш түрін бөліп мақсаттарға қатысты, сыртқы бағалаудың келесі үш түрін бөліп көрсетуге болады:

- сандық, көлемдік көрсеткіштерін бағалау;

- қызметтің сапалық жағын: қаржылық жағдайын (сенімділігін) бағалау;

- есеп пен жағдайын бағалау.

Сандық көрсеткіштерді бағалауды банктің өзі, сол сияқты сыртқы ұйымдар (Орталық Банк рейтенгтік агенттіктер) жүргізеді. Бағалаудың мақсаты бүкіл банк жүйесінің және жекелеген банктердің даму ауқымын, сондай – ақ банк бизнесінің лидерін (көшбасшылаын), сонымен қатар нақты бәсекедегі нақты банктердің табысын немесе жеңісін ашып көрсету болып табылады.

Белгілі бір кезеңдегі банктер иерархиясын анықтайтын жыл сайын жиын кесте жасау, осындай бағалау нәтижесі болып саналады. Осындай кестелер халықаралық, сол сияқты ұлттық дең халықаралық, сол сияқты ұлттық деңгейлерде жасалады; оған абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштер, сондай – ақ жыл ішіндегі көрсеткіштердің өзгеруі кіреді [1. 7 б.].

Халықаралық деңгейдегі аса ірі банктер құру мен ранжирлеу сол бойынша жүзеге асатын көрсеткіштердің қатарын мыналар жатады:

- банктің шоғырландырылған балансы бойынша күнтізбелік (қаржылық) жылдың соңына активтердің жалпы сомасы;

- сол уақытқа (күнге) депозиттердің жалпы сомасы;

- берілген несиелер бойынша жалпы берешек;

- банктің меншікті капиталының көлемі;

- өткен жылдағы таза пайданың (салықты шегергендегі пайда) көлемі;

- капиталдың табыстылығы (меншікті капиталды жылдық орта мөлшеріне таза пайданың қатынасы);

- жыл соңындағы активтерге капиталдың қатынасы;

- меншікті акциялар бойынща кіріске пайданың қатынасы.

Банкке сапалық тұрғыдан баға беру қаржылық жағдайы мен тәуекелдерді басқару жүйесіне талдау жасау негізінде, оның сенімділігін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл ретте осындай баға берудің екі тәсілі қолданылады.

Бірінші тәсіл банк аралық қатынастарды ұйымдастыру кезінде пайдаланылады. Ол банктер арасындағы есеп айырысу мен несие операцияларының жағдайларын анықтау үшін, негізінен, жеке талдау әдістемесіне негізделеді. Екінші тәсілге бүкілі немесе коммерциялық банктердің басым көпшілігі соған тартылатын коммерциялық банктер қызметіне тәуелсіз сараптама жасау тән. Оларды рейтингтік бағалау, сараптаманың нәтижесі болып табылады. Коммерциялық банктерге рейтингтік баға беруді тәуелсіз рейтингтік агенттерге, сондай – ақ елдің үкіметі атынан банктік қадағалауды жүзеге асыратын ұйымдар жүргізе алады.

Рейтингтік агенттіктер бағалауды жүргізу үшін, негізінен, ашық түрде баспасөзге жарияланатын банктер есептіліктерінің материалдарын пайдаланады. Агенттіктер коммерциялық банктерден сенімдігін бағалаудың өзіндік әдістемелерін әзірлейді. Бағалау нәтижелері баспасөзде жарияланады.

Мемлекеттік банктік қадағалау органдары жүзеге асыратын рейтингтік бағалау коммерциялық банктердің сенімділігі туралы барынша толық және терең түсінік береді.

Банктік қадағалау елдің экономикалық өсуінің, банктерге деген салымшылар сенімін арттырудың маңызды факторы ретінде, банк секторының қауіпсіздігіне кепілдік беру үшін қандай бір болсын елдердің үкіметі пайдаланатын жүйе болып саналады.

Банктің қызметіне біртұтас берілген баға жиі түрде біржақты болып саналмайтын бірқатар бағыттармен сипатталады.

Латын тіліндегі рейтинг сөзін аударғанда жағдай, разряд, ранг дегенді білдіреді. Рейтингтер теориясы бір талдау обьектілерінің салыстырмалы артықшылықтарын бағалау мен оның әдістерін зерделейді. Әдетте, рейтингтік талдауда алуан түрлі және күрделі материалдық әдістер қолданылады.

Толық талдау үшін әлемдік банк тәжірибесінде стандартты америкалық жүйе «CAMEL» - зерттелетін параметрлердің оңтайлы саны, олардың көрсеткіштерін сипаттайтын сан кеңінен қолданылады, есеп айырысулардың нәтижелері жақсы интерпретацияланады.

«CAMEL» жүйесінің бес негізгі параметрлері бөліп көрсетіледі, олар банк капиталының жеткіліктілігін, активтердің сапасын, басқару әдістерінің тиімділігін, банктің кірістілігі мен өтімділігін сипаттайды.

1997 жылы Қазақстанда заңнамалық деңгейде CAMEL жүйесі бойынша банктердің қаржылық жағдайын бағалаудың рейтингтік жүйесі енгізілген болатын. Оған банк тұрақтылығының аса маңызды құрамды бөліктері (компоненттері) кіреді және қаржылық талдау өнерін оқытып-үйретудің өзіндік әдісі болып қызмет етеді. CAMEL жүйесінің барлық бес параметрлерін қарастырып көреміз.

Капиталды талдау кезінде есептеліп шығарылатын көрсеткіштер жиынтығындағы, ең негізгісі – капиталдың жеткіліктілік коэффиценттері. Базель келісімінің стандарттары оларды бағалаудың негізі болып қаланған. Коммерциялық банктің капиталы активтердің қысқаруын және өзге болуы мүмкін шығындарды жабу үшін жеткілікті болуы тиіс. Банк пен оның филиалдары өз капиталын өзі ұстап тұруы қажет. Жүйе, банктің қандай капиталы салымшыларды қорғау үшін пайдаланылуы мүмкін және оның көлемі жеткілікті, әлде жеткілікті емес екенін анықтайды.

Баланстан тыс шоттарда көрсетілген мәмілелердің және банк активтерінің сапасын талдау кезінде банктің актив (баланстан тыс операцияларын қоса алғанда) операцияларымен қоса жүретін нақты тәуекел басты өлшем (критерий) болып қатысады. Активтердің сапасын бағалау активтердің жекелеген топтарының тәуекел дәрежесін және бірқатар негізгі және қосымша көрсеткіштердің есебін анықтау негізінде жүзеге асырылады [2. 126 б.].

Кірістер мен пайда банк қызметінің тиімділігін сипаттайды, оның экономикалық және әлеуметтік базасының мүмкіндігін анықтайды, банктің меншікті капиталы мен резервтерінің көбею үшін жағдай жасайды, сондай –ақ инвесторларға дивиденттер төлеуді қамтамассыз етеді.

Жүйе банктің болашақтағы өркендеуі үшін табыстылығын жеткіліктілігін айқындалады.

Банктің өтімділігі оның сенімділігінің бұлжымас талабы болып саналады, өйткені ол кредиторлар алдындағы өз міндеттемелерін уақытылы және толық орындаудағы банктің қабілетін көрсетеді. Жүйе, әдеттегі және мүлде күтпеген міндеттемелерді орындауға банктің өтімділігі қаншалықты жеткілікті екенін анықтайды.

САМEL жүйесі жөніндегі менеджмент ең соңынан бағаланады, өйткені банкті басқару сапасы банктің өтімділік табыстылық деңгейінен, оның активтерінің жағдайынан, капиталдың жеткіліктілігінен көрініс табады. Банк менеджменті екі кезеңмен бағаланады. Бірінші кезеңде алдын ала баға беріліп, онда біздер қарастырған жүйенің төрт параметрі: капиталдың жеткіліктілігінің, активтер сапасының, табыстылық пен өтімділіктің орта арифметикалық рейтингтік бағасы ретінде анықталады. Содан кейін банктің кадрлық (қызметкерлерінің) әлеуеті, оқыту мен бақылау жүйесі және т.б. талданады. Екінші кезеңде банк қызметі басшылығының жүргізіп отырған саясатының тиімділігі тұрғысынан түпкілікті баға беріледі.

Қорытынды рейтинг оның барлық бәсекелестеріне салыстырмалы түрде банк қызметінің негізгі аспектілерінің жағдайын кешенді түрде сипаттайтын балмен есептелетін сараптамалық баға беруді білдіреді. Қорытынды рейтинг бес параметр бойынша алынған бағалар негізінде есептеліп шығарылады. Есептеудің осы сатыларында сараптамалық әдістер қолданылады.

Әрбір құрамдас бөлікті (параметрді) бағалау және қорытынды рейтингті анықтау бес балдық жүйе бойынша жүзеге асырылады. Ең төменгі баға (1) сенімді банкке, ал ең жоғарғы баға (5) – жұмысы қанағаттанарлықсыз банкке беріледі.

Рейтингтер: 1 - мықты, 2 - қанағаттанарлық, 3 - орташа, 4 -жағдайы қиын, 5 - қанағаттанарлықсыз.

Банктің ішкі балансын қолдану арқылы ғана GAMEL жүйесін пайдалана отырып, коммерциялық банктің жағдайын толық және егжей-тегжейлі талдауға болады.

Коммерциялық банктің GAMEL рейтингтік жүйесін қолданудың негізгі мақсаты – аса алаңдаушылық туғызатын әлсіз жақтарын анықтап, өзінің қаржылық жағдайын бағалау болып табылады.

Жалпы қаржылық жағдайды анықтауда банктің негізі көрсеткіштерін және капиталдың құрылымын анықтауды қажет етеді. Банктің қаржылық жағдайын жан-жақты тексерулер барысында мынадай сұрақтар қамтылады:

1. Банктің қаржылық жағдайымен жүргізілетін операциялардың саласын анықтау. Бұл активтер мен кассаны түгендеу, ішкі бақылау шараларын орындауын қамтиды.

2. Басқару сапасын бағалау, олар мыналарды қамтиды:

- операторлар жағынан басшылықтың бақылауын бағалау;

- банк басшылығына берілген құзіреттер мен олардың жүзеге асу

- қызметкерлердің қызметке сәйкестігін және қайта дайындау тәртібі;

- иерархиялық құрылым мен екі жақты бақылау.

3. Заңдар мен инструкцияларды сақтауына бақылау жасау. Құжаттар мен заңдардың және белгіленген әдістердің сақталуын тексеру.

4. Бухгалтерлік есеп беруді жүргізудің дәлдігі. Аудиторлық тексеру нәтижесінде алынған санкциялар мен рекомендацияларды сақтау, келісімдер.

5. Активтердің сапасын тексеру.

Операторлар кеңесімен жасалған несие саясатының толықтығы мынадай бағыттарды қамтиды:

- жеке тұлғалар мен компанияларға берілетін несиелердің қатынасы;

- банктер үшін қолайлы бағалы қағаздардың түрлері;

- бағалау тәртібі;

- несиелердің шекті көлемі;

- несиені бағалау әдістемесі;

- несиенің қайтарылуы мен несиелік қабілеттілігін бақылау;

- несиенің «ескіруі», пайыздардың тоқтатылуы мен несие бойынша шығындарды жабу.

6. Банктің төлем қабілеттілігін бағалау. Бұдан кейін банктің төлем қабілеттілігін талдаудың маңызы туындайды. Тексерушілер, сондай-ақ банктің қызметін АҚШ-тың Федералды резервті жүйесімен жасалған
банктің табыстылығын тексеруде СПРЭД-тің банктің қызметкерлерінің еңбек өтімділігіне және басқа жағынан банктің қаржылық жағдайын тексеру банк басшылығымен немесе инспекциялау банктің қызметерінің толық немесе жеке бір сұрақтар бойынша банкті тексеру бойынша комиссияның, басшы қажет болған жағдайда, оның CAMEL рейтинг жүйесі – қаржылық есеп беру мәліметтері мен рейтинг жүйесінің CAMEL атауы талданатын компаненттердің алғашқы әріптерінен құрылған:

С – (capital adequacy) – капиталдың жеткіліктігі, мұнда банктің

А – (asset quality) – активтердің сапасы, мұнда активтердің

М – (management) менеджмент – банк қызметінің тиімділігіне, қалыптасқан

Е – (earnings) – табыстылығы (пайдалылығы) – банктік қызметерді

L – (liquidity) - өтімділік, банктің ағымдағы және болашақтағы

CAMEL жүйесінің компоненттерін бағалау Ұлттық банкке берілетін қаржылық есеп

САМЕL жүйесінің бес компонентінің әрқайсысын: капиталдық жеткіліктігі, активтердің сапасын,

1- рейтинг (тұрақты):

- өте жақсы нәтижелер мен қаржылық тұрақтылық;

- бағалануы өте жоғары немесе басқа банктерге қарағанда жоғары.

2 - рейтинг (қанағаттанарлық):

- қызметінің нәтижелері қанағаттанарлық (күрделі мәселелер табылған жоқ);

- қызметтің нәтижелері орташадан жоғары немесе орташа деңгейде,
қаржы операцияларының қауіпсіздігі мен сенімділігін қамтамасыз ету үшін қажетті.

3-рейтинг (орташа):

- қызметінің нәтижелері қанағаттанарлықсыз;

- бағалауы орташа немесе қанағаттанарлықтан төмен;

- сапасы орташадан төмен.

4-рейтинг (шекті):

- орындалуы орташа деңгейден төмен;

- банктің қызметіндегі кемшіліктері болашақта банк қызметіне

5-рейтинг (қанағаттанарлықсыз):

- қызметінің нәтижелері сөзсіз нашар;

- мәселелері асқынған және тез арада шаралар қолданылуы тиіс;

- егер кемшіліктерді жою бойынша шаралар қолданбаса [3. 102 б.].

Капиталдың жіктілігі. Капитал салымшылардың құралдарын қорғайтын ең басты құрал. Сонымен қатар, банктердің халықаралық стандарттарға өтуі бойынша оларды бірінші меншікті капиталдың (МК) жеткіліктігіне қатысты сапалы көрсеткіштерді талдау үшін CAMEL жүйесі бойынша капиталдың рейтингісін жүргізудің жалпы принциптері мынадай:

1 – рейтинг (тұрақты):

- банктің меншікті капиталының жеткіліктілік коэффициенттері (k1, k2)

- банктің меншікті капиталының көрсеткіштері басқа банктермен салыстырғанда жоғары. Осы рейтингтегі банк сәйкесінше капитализацияланған және болашақта жақсы капитализацияланған.

2 – рейтинг(қанағаттанарлық):

- k1, k2 коэффициенттері 8%- пен 14%- ға тең;

- банк капитал корсеткіштері бойынша банктерді салыстыру тобында ең

- инспекциялаудың нәтижесі бойынша банктің активтерінің сапасы қанағаттандырылған немесе бұл деңгейдегі банктер қазіргі кездегі капиталдарды жеткілікті.

3 – рейтинг (орташа):

- k1, k2 коэффициенттерінің көрсеткіштері белгіленген нормативтерге сәйкес, яғни

- капитал көрсеткіштері бойынша банктерді салыстыру тобында ең аз

- инспекциялық тексерулер нәтижесінде анықталған активтердің сапасы орташа банктер жатады.

4 – рейтинг (шекті):

- белгіленген нормативтердің (k1, k2) ең болмаса біреуін орындап

- банктерді капитал көрсеткіштері бойынша салыстыру тобында соңғы орындардың көрсетеді,

- инспекциялық тексерудің нәтижелері бойынша әлсіз немесе активтердің сапасы Бұл рейтингтегі банктердің капиталы жеткіліксіз және оның жағдайы банктің төмендеу қарқынын көрсетеді.

5 – рейтинг (қанағаттанарлықсыз):

- капитал жеткіліктілігінің көрсеткіштері белгіленген нормативтерден төмен немесе теріс,

- банктерді капитал көрсеткіштері бойынша салыстыру тобында нашар банктердің қатары жатады,

- инспекциялық тексерудің қорытындылары бойынша активтерінің сапасы шекті немесе бұл рейтингтегі банктерге акционерлер немесе басқа да қолдау көздері активтердің сапасы. Банктің активтерінің сапасын талдаудың мақсаты болып банктің активтердің сапасын талдау барлық активтердің түрлерін, сондай – ақ несиені өтеу келісімшартқа сәйкес жүргізіліп жатыр ма, әлде қарыз алушы кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты ма, әлде қаржылық қарыз алушы несиені қайтара алмаған жағдайда банктік несиенің орнын егер банк несие бойынша шығындарды жабуға провизиялар құрған болса, активтердің сапасын талдау жіктелінген активтердің орташа құны мен банк активтер сапасын бағалау принциптері жіктелген активтер құнының капиталға қатынасы CAMEL рейтингін көрсетеді:

5%- дан кем емес

5%- дан 15%- ға дейін

15%- дан 30%- ға дейін

30%- дан 50%- ға дейін

50%- дан жоғары

1. Тұрақты

2. Қанағаттанарлық

3. Орташа

4. Шекті

5. Қанағаттанарлықсыз

1 – рейтинг (тұрақты). Мерзімі кешіктірілген немесе жіктелінген активтердің бұл рейтингтегі банктердің диверсификацияланған несиелік портфелі болуы керек

2 – рейтинг (қанағаттанарлық) 1 – рейтингке жатқызылған банктерге қарағанда, бұл төлем қабілеттілігітөменірек.

Несие саясаты мен ішкі бақылау жүйесінің саясаты жалпыға сәйкес
Бұл рейтингтегі банктердің де диверсификацияланған несиелік портфелі болуын көрсетеді.

3 – рейтинг (орташа). Бұл рейтингтегі банктердің мерзімі кешіктірілген
банктің жағдайын жақсарту үшін бақылау әдістерін жетілдіру қажет.

4 – рейтинг (шекті). Бұл рейтингтегі банктердің мерзімі кешіктірілген
мұндай банктердің несиелерді басқаруы нашар, несие саясаты мен ішкі
банктер мен ерекше қатынастағы тұлғаларға байланысты талаптардың орындалмауын сипаттайды.

5 – рейтинг (қанағаттанарлықсыз). Бұл рейтингтегі банктердің мерзімі кешіктірілген сауықтыру бойынша бірнеше механизмдерді іске қосылған .

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Б.И. Лисак «Основные методы оценки и управления риском ликвидности в банках» //Банки Казахстана, 2006. – №11. – 7 с.

2. Б.И. Лисак. Ипотечные операции банков, как путь дальнейшей диверсификации // «финансы», 2008 г. – 126 с.

3. Развитие банковской системы// Рынок ценных бумаг Казахстана. — 2010. -№4 /102 c./