Абилгазиев Чингиз Есенбекович – магистр

Халықаралық гуманитарлық-техникалық университеті, Шымкент қ., Қазақстан

Оразбаева Айнур Бейсенбайкызы – магистр

Аймақтық әлеуметтік-инновациялық университеті, Шымкент қ., Қазақстан

КӘСІПОРЫНДАҒЫ ІШКІ БАҚЫЛАУ МЕН БАСҚАРУ ЕСЕБІ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Ішкі бақылау басқару есебінің ажырамас, маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Ішкі бақылау жүйесіне деген қажеттілік ірі кәсіпорындарда, басшылық барлық басқару құрылымдарын күнделікті бақылаумен айналыспауымен байланысты туындайды. Ол ресурстардың жоғалтуларын тоқтату және кәсіпорынның ішінде қажетті өзгерістерді жүзеге асыру үшін қажет. Ішкі бақылаудың қызметтері келесілерді қамтиды:

- шешімдерді қабылдау кезінде басшылықпен пайдаланатын ақпараттың нақтылығын күәландыратын активтердің жай-күйін бақылау;

- ішкі ауысымдық бақылау үрдістерінің орындалуын нақтылау;

- ішкі бақылау және ақпаратты өңдеу жүйелерінің әрекет ету тиімділігін талдау;

- басқарушылық ақпарат жүйесінен шығатын ақпараттың сапасын бағалау.

Осы ретте ХАС 400 «Тәуекелділікті бағалау және ішкі бақылау» (халықаралық аудит стандарты) басқару мақсаттарына жетуде көмек көрсететін кәсіпорынның басшылығымен қабылданған бақылау мен үрдістердің жалпы саясатының жиынтығы ретіндегі ішкі бақылау жүйесін анықтайды. Бақылауды жүргізу шарттары кәсіпорын персоналы мен басқару буыны арасындағы өзара қатынастырды қамтиды [1].

Ішкі бақылаудың негізгі мәселелеріне келесілер жатады:

- заңдылықтардың талаптарын сақтау;

- мүлік жоғалтулардан сақтау;

- ағымдағы шаруашылық операцияларды тиімді орындау;

- басқарудың барлық деңгейлерінде бұйрықтарды, нұсқауларды, өкімдерді орындау;

- құжаттардың және онда қамтылған ақпараттың қажетті дәрежеде толықтығы мен нақтылығын қамтамасыз ету;

- кездейсоқ немесе әдейі жіберліген қателер мен бұрмалауларды анықтау және алдын-алу.

Кәсіпорынның ішкі бақылау жүйесі бухгалтерлік есеп жүйесі, бақылау ортасы және бақылау құралдары сияқты элементтерден тұрады.

Бухгалтерлік есеп жүйесі есепті жүргізуді және оны жүргізуге жауапты тұлғаны таңдауды, міндеттерді бөлуді, құжат айналымын ұйымдастыруды және қаржылық есептілікті дайындауды қарастырады.

Бақылау ортасы – бұл басшылықтың және кәсіпорын иесінің жалпы бақылауға қатынасын көрсететін және ішкі бақылау жүйесін қалыптастыратын іс-шаралар мен үрдістер. Бақылау құралдары болып шаруашылық қызмет барысында оны тиімді және сенімді басқаруды қамтамасыз ету үшін кәсіпорынның қызметкерлерімен пайдаланылатын үрдістер табылады.

ХАС 610 – стандарттарды белгілеу және сыртқы аудиторларға ішкі аудит қызметінің жұмысын қарастырған кезде ұсыну. ХАС 610 ішкі бақылау қызметі сыртқы аудит үрдістерін орындау кезінде сыртқы аудиторға көмек көрсеткен кездегі жағдайларды қарастырмайды. Бұл стандарт қаржылық есептілік аудитіне қатысы бар ішкі аудиторлық қызметте ғана қолданылады. Сыртқы аудиторға ішкі аудит бөлімінің қызметін және оның сыртқы аудиторлық үрдістерге ықпалын қарастыру қажет.

Ішкі аудит клиенттің ішінде оның жекелеген қызмет бөлімі ретінде құрылған қызметті бағалауды қамтиды. Ішкі аудит қызметінің жұмыстары сыртқы аудитор үшін маңызды болуы мүмкін.

Ішкі аудиттің ауқымы мен мәселелері өзгермелі бола тұра клиенттің көлемі мен құрылымына, және, сонымен қатар басшылықтың талаптарына байланысты болады.

Ішкі аудит келесілерді қамтиды:

а) бухгалтерлік есеп пен ішкі аудит жүйелеріне шолу жасау. Клиенттің басшылығы ішкі аудит жүйесіне қызметінің мониторингін жүргізуге және оларды жетілдіру бағытында нұсқауларды енгізуге жауапкершілік артады;

б) қаржылық ақпаратты тексеру. Бұл жұмыстар осы ақпаратты бірегейлендіру, өлшеу, жіктеу және бейнелеу үшін қолданылатын құралдарды және жекелеген баптар бойынша, операцияларды тестілеуді, шоттардың қалдығы мен үрдістерді қоса алғанда сұраныстарды қамтиды;

в) қызметтің үнемділігін, оңтайлылығын, және тиімділігіне шолу жасау;

г) нормативтік-құқықтық актілердің, клиент басшылығының саясатының және басқа да ішкі талаптардың сақталуына шолу жасау [2].

Жалпы алғанда, ішкі бақылау әдістемесі келесі бөлімдер бойынша техникалық амалдар мен үрдістерді қамтиды:

1 Алдын-ала зерттеу:

- аудиттің тексеру саласына жататын қызметтің көрсеткіштерін жинақтау және талдау;

- аудит үрдісін ұйымдастыруды реттейтін ішкі нормативтік құжаттарды талдау;

- бизнес-үрдістерді зерттеу және тексеру нысандарына алдын-ала баға беру;

- заңдылықтардағы өзгерістердің аудиторлық тексеруге тигізетін ықпалын анықтау.

2 Аудиторлық тексерулерді жоспарлау үрдістері:

- елеулі өзгерістерін және өткен жылдардағы аудиторлық тексерулердің нәтижелерін негізге ала отырып жоспарлаудың бастапқы үрдістерін анықтау;

- қаржылық есептілікпен, бюджетті пайдалану туралы және атқарылған жұмыстар туралы есептермен танысу;

- тексеру жүргізілетін бөлімнің басшылығымен кіріспе жиналыс өткізу. Жиналыс барысында ішкі аудитор орын алған елеулі өзгерістерді анықтау қажет: мәселен, жаңа өнімдердің пайда болуы, кәсіпорынның қайта құрылуы және т.б. Басшылықпен белгіленген аудиторлық тексерудің ауқымын, уақытын, оны жүргізуге қажетті материалдық-техникалық қамтамасыз ету және ақпаратты беру бойынша талаптарды талқылау қажет.

3 Ішкі бақылау үрдістерін жүзеге асыру:

- жоспарланатын аудиторлық үрдістердің ұзақтығы мен мәнін және сипатын белгілейтін қызметтік жазбаларды әзірлеу;

- аудиторлық тексеруді жүргізуге қатысы бар тексерілетін бөлімнің басшылығынан және басқа да көздерден алынған мәліметтер бойынша құрылған тұрақты файлға негізделуі тиіс;

- тексерілетін объектіге тән тәуекелдер мен қателерді анықтау;

- тәуекелдерді талдаудың жаңа матрицасын толтырып және тексерілетін учаскелерге ықпал ететін сыртқы және ішкі өзгерістерді назарға ала отырып тәуекелдерді төмендететін факторларды бағалау;

- бағалау парағын және жоспарланатын тексеру мәселелері бойынша ақпараттың ағымдарының сұлбасы негізінде бизнес-тәуекелді бағалау.

Ішкі бақылау жүйесінің тиімділігін анықтау үшін ішкі тексеруді келесі кезеңдер бойынша ұйымдастыру қажет.

Мұндай тексерулер ішкі қызмет басшылығына белгілі бір бақылау нысанын тәуекелділігін ескере отырып тексерулерді жоспарлауға мүмкіндік береді. Тәуекелділікті бағалаудың қажетті алғышарты болып бақылау нысанының бейнесін алу табылады. Нысан туралы құжатталған ақпараттың массиві түрлі операцияларды, ақпараттық айырбасты, ішкі бақылау мәселелерін, персоналды, пайдаланатын бухгалтерлік есептің шоттарын қамтиды.

Осы кезеңде қателерді, дұрыс емес әрекеттерді алдын алу және анықтау тұрғысынан жүйенің тиімділігін анықтауды қамтитын әлсіз бақылау тәуекелділігін бағалау маңызды элементтердің бірі болып табылады.

Жалпы жоспарды әзірлеу және бағдарламасын құрастыру кезінде аудитор немесе ішкі бақылау жүйесінің қызметкері елеулілік дәрежесін анықтап, аудиторлық тәуекелді бағалауы тиіс [3].

Өндіріс шығындарын есепке алу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау тұрғысынан аудитор кәсіпорынның есеп саясатына көрсетілген мәліметтердің негізінде операцияларының ерекшеліктерімен танысады. Түгендеудің негізгі мақсаттарына келесілер жатады: активтердің нақты қолда барын анықтау; активтердің нақты қолда барын бухгалтерлік есеп мәліметтеріне сәйкестігін тексеру; активтерді дұрыс және уақытылы есептен шығарылуын тексеру; міндеттемелердің есепте дұрыс және толық бейнеленуін тексеру.

Нормативтік шығындардан ауытқулар жүйесі бойынша бағалау дұрыс шешімдерді қабылдауды жеделдетуді өзгертуге әкелетін факторлар мен себептерді көруге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, нормалардан ауытқуларды талдау және нормалардың өзгеруін талдау өндірісті жетулдіруге бағытталған іс-әрекеттерді анықтайды. Шығындарды басқару тура және кері байланыс арқылы жүзеге асырылады. Тура байланыс арқылы басқару кезінде талап етілген нәтижелерден ауытқулар пайда болмас бұрын болашақ нәтижелерге баға беріледі. Кері байланыспен басқару жүйесі ауытқуларды анықтау және болашақ нәтижелерді сметалық көрсеткіштермен үйлестіру мақсатында түзету әрекеттерін жүзеге асыру үшін нақты көрсеткіштерді сметалық көрсеткіштермен салыстыруды қамтиды [4].

Маңызды сұрақтардың бірі өзіндік құнға жатқызылған материалдық ресурстарды бағалау дұрыстығын тексеру болып табылады. Материалдар түрлі көздерден түсетін болғандықтан, ал материалдардың бастапқы қалдықтармен сатып алынғандармен салыстырғанда басқа бағаға ие болады. Материалдық ресурстарды шығынға шығару дәлелділігіне сәйкес бастапқы құжаттар (жүкқұжат, демалыс жөніндегі талап, лимитті-алу карталары және басқалар) мәліметтері бойынша анықталады. Аудиторға осындай операциялар бойынша материалдық ресурстарды бағалау дұрыстығын орнату қажет. Бағалау кәсіпорынның есепке алу саясатында бекітілген әдіске сай жүргізілуі керек. Есепті жыл ішінде босалқы қордың нақты атауы бойынша әдістердің бірін қолдануға рұқсат етіледі.

Өндірістік шығындарды есепке алу жағдайын дәлелді бағалау үшін келесідей көрсеткіштер көрсетілуі керек арнайы дайындалған ведомосте барлық анықталған тәртіп бұзушылықты тіркеу дұрыс болады. Операция мазмүны, құжат атауы, құжатты құру күні және номері, сомасы, шоттар корреспонденциясы, ескерту. Ескертуде аудитор кемшіліктерді жою жөнінде тұжырымдар мен дәлелденген ұсыныстарды жазады.

Аудиторлық тексерулер практикасы осы кезең шығындарынан басқа есеп беру кезендерінде шыққан шығындарды енгізу фактілері жиі кездесетінін көрсетеді. Сондықтан «Қорлар» стандартының әдістемелік ұсыныстарына сай тауарлы-материалдық босалқыларға енгізілмейтін және кезең шығындары деп танылатын шығындарды қалыптастыру бөлігінде кезең шығындары өндірілген есеп беру кезеңінде есептен шығарылатынын және сатылмаған өнім және аяқталмаған өндіріс қалдықтарында келесі кезеңге ауыстырылмайтынын естен шығармау керек.

Есепке алу регистрлерінде көрсетілген шот корреспонденциялары дұрыстығын тексеру керек. Оны құру жұмысы аяқталып, оған қойылған барлық сапа талаптарын қанағаттаңдырса және тапсырыс берушіге сату үшін қоймаға сақтауға тапсырылса, дайын өнім сондай болып есептеледі.

Демек, аудит жүйесін күшейте отырып басқару есебінің есептік-талдамалық ақпараттың тиімділігін арттыруға болады.

ӘДЕБИЕТТЕР

1 Карпова Т.П. Управленческий учет: Учебник для вузов / Т.П. Карпова - 2-е изд. перераб. и доп.- М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004 - 351 с.

2 Друри К. Управленческий учет для бизнес-решений: Учебник / К. Друри; пер. с англ. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003 - 655 с.

3 Апчерч А. Управленческий учет: принципы и практика / А. Апчерч; пер. с англ.; под ред. Я.В. Соколова, И.А. Смирновой. - М.: Финансы и статистика, 2002. - 952с.

4 Николаева О.Е. Управленческий учет / О.Е. Николаева, Т.В. Шишкова - М.: Издательство УРСС, 2000. - 368 с.