МҰҒАЛІМ МЕН ОҚУШЫНЫҢ, МҰҒАЛІМ МЕН МҰҒАЛІМНІҢ

ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНДАҒЫ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЭТИКА РӨЛІ

п.ғ.к., доцент Б.У. Курбаналиев, С.Ж. Мырзамуратова

Мектеп өміріндегі мұғалім –басты тұлға.Ертеңгі елге ие болатын ұрпақтың бойына біліммен қатар жақсы қасиеттерді орнықтыра түсу біліммен қатар жақсы қасиеттерді орнықтыра түсу үшін ең алдымен мұғалімнің білімі терең,ой-өрісі бай болғаны жөн.Бүгінгі мұғалім-әлемдік білім беру үдісімен өркениетті елдер тарабына орай жаңашылдықпен жұмыс жүргізе білетін мұғалім.Елбасымыздың «болашақта еңбек етіп өмір сүретіндер –бүгінгі мектеп оқушылары,мұгалім оларды қалай тәрбиелесе , Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан да ұстазға жүктелетін міндет өте ауыр» деген сөздері үлкен жауапкершілікті жүктейді.

Мұғалімнің негізгі міндеті – оқушының ешкімге ұқсамайтын даралығын, шеберлігін көрсету, оны дамыту , жарыққа шығару. Сондай-ақ, балаларды оқытып қана қоймай , дұрыс тәлім-тәрбие бнрнтін шебер тәрбиеші болуы шарт. Ал , тәрбиеші белгілі бір сыныпта оқушылардың оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырушысы , әрі ұстазы , ақылшы-кеңесшісі болып саналады және мектеп оқушыларын қоғамның белсенді және сапалы құрылысшылары етіп тәрбиелеуге ықпал жасау, жан-жақты дамуына жағдай туғызуы керек. Мұғалім мен оқушы арасында тығыз байланыс қалыптасқанда ғана бірлік одақты қызмет істейді. «Жақсы мұғалім маған әр уақыт қымбат, өйткені ол мектептің жүрегі» деп ағартушы педагог Ыбырай Алтынсарин айтқандай, мектеп үшін ең керегі жақсы мұғалім. Тәжірибеде барлық мұғалім өзінше еңбек ететін сияқты, тіпті кейбіреуі басқадан артық еңбек етіп жүрмін деуі де мүмкін, бірақ оқушы оны «жақсы» мұғалім қатарында санамайды. Өйткені ондай мұғалім оқушыға өз кәсібіне бейімділігімен қабілеттілігін таныта алмады. Сондықтан оқушы мұғалімді бағалаудың өзіне, тән қарапайым белгілеріне сүйеніп мұғалімге «жақсы», «жаман» деген баға береді. Осы жағдайды болдырмау үшін мұғалім өз кәсібінің деңгейіне әсер ететін негізгі шарттарды білуі керек. Айталық , оқушылар мен қарым-қатынас жасау тәсілдерін, оларға ықпал ету жолдарын, өз білімінің деңгейін көтеріп отыруды және жаңашылдық танытуды т.б.

Қарым-қатынас дегеніміз – мұғалім мен оқушының мақсаты бір педагогикалық мәселелерді шешу кезіндегі сөз, қимыл-қозғалыс, ым арқылы бір-бірімен байланыс жасауы. Сөз – Қарым-қатынастың көрінетін және дыбыстық (үндік) жағы, ал қимыл-қозғалысы- қарым-қатыныастың тек көрінетін жағы. Қарым-қатынастың іштей сөйлеуге байланысты көрінбейтін жағы да болады, ол сезімге, көңіл-күйге байланысты болатын қарым-қатынас. Мұғалім оқушымен сөздік қарым-қатынас жасау кезінде әсер етудің сендіру және ұйыту , боглмаса дегеніне көндіру тәсілдерін қолданады. Сендірудің сөздік түрі: әңгімелесу, үйрету, тапсырма беру, жаттықтыру, дәріс оқу әдістері арқылы іске асады.

Бұл әдістердің тиімді болуы мұғалім үніне, ым, қимыл-қозғалысты орынды пайдалануына байланысты.

Сөздік қарым-қатынас жасаудың ұйыту түрі мұғалімдер тәрбиесінде мазмұнына қарай тура және жанама болып бөлінеді. Тура ұйыту - өсиет айту, әмір ету (бұйрық беру), ал жанама ұйыту – хабарлама жасау, әңгіме айту, ишарат білдіру. Ұйытудың аталған түрлерінің нәтижелі болуы , мұғалімнің ұйыту физиологиясын және ұйытуға тән ептілік пен дағдыны терең меңгеруге байланысты. Зерттеулерге қарағанда ұйыту физиологиясы түрлі тітіркендіргіштер арқылы зейінді бір объектіге шоғырландырып , бас миының қалған аймақтарын уақытша тежеу. Бұл тұста тітіркендіргіш қызметін мұғалімнің әсерлі сөзі, қимыл-қозғалысы , келбеті, үйлесімді әрекеті атқарады. Олардың басымдылық ықпалы болып, бас миындағы өзге қозуларды тежеп , ырықсыз зейін тудырады. Нәтижесінде оқушы мұғалімнің «арбауында» қалып ұйымды. Егер ұйыту терең болса, онда оқушының алаңдаушылығы төмендеп, оқу материалын қабылдау көлемі жоғарылайды, тіпті оның ұсақ-түйегіне дейін мән береді.Қарым-қатынастың үнсіз-дыбыссыз жағы ым,қимыл қозғалыс және сезім арқылы болады.Мұғалім ым ,қимыл-қозғалысты өз сөзін дәлелдеу,болмаса оқушылардың іс әрекетін басқару кезінде жиі қолданады. Мысалы, сабақтың және оқу материалын түсіндіру кезінде денесін, қолын, бет-әлпетін қимылдатушы, оқушыға ескертпе жасау мақсатында көз тігуі, оқушы жауабына дұрыс дегендей бас есеп мақұлдауы, жауабына көңілі толмағанда екі иығын көтеру т.б. Мұның бәрі мұңалімнің уақытты үнемдеуіне және оқушыларды іштей сөйлетуге бейімдейді. Оқушының әрбір қимыл-қозғалыстың мәнін түсінуі, Оның дамығандығының белгісі.

Мұғалім мен оқушының сезімдік қарым-қатынасының да ерекше мәні бар. Өйткені көңіл-күйдің үйлесімділігі іс-әрекеттің нәтижелі болуының себепшісі. Көп жағдайда мұғалім оқушының көңіл-күйін ескермей, өз көңіл-күйінің жетегінде кетіп , оқыту жұмысының мақсатына жеткендей болады. Шын мәнінде оқушы мұғаліммен сезімдік жағынан үйлеспесе , ол бетіне қарсы қарап отырып-ақ, ойы басқа жақта болады. Осы жағдайды ескеріп мұғалім оқушының сезімдік үйлесімділігін оларға білдіртпей байқайды. Мысалы, оқушының бет әлпеті, қимыл-қозғалысы, төтенше берілген сұраққа іле жауап беруі кезеңдерінде оның көңіл-күйіндегі үйлесімділікті анықтайды. Егер бұл жағдайда мұғалім ескермесе оқушы мұғалімді тыңдамайтын, сыйламайтын болып шығады. Мұны болдырмас үшін мұғалім өз ісінің мазмұнына мән беріп және оған оқушыны үнемі қызықтырып отыруы қажет.

Белгілі педагог Ш. А. Амонашвили мұғалімнің оқушымен қарым-қатынасын зерттей келіп , оны мағыналы етудің басты шарттары мыналар деп санайды.

1.Оқытуды және мектептегі басқа жұмыстарды оқушылардың қызығуы тұрғысынан басқару .

2.Әрбір оқушының мүмкіндіктерімен болашағына үнемі сеніп отыру.

3. Оқушылармен оқыту үрдісіне ынтымақтасу .

4. Оқушылардың ар –намысын құрметтеп отыру.

Мұғалімнің шеберлігі кәсіптік деңгейінен көрінеді және шығармашылық іс-әрекетіне, ізденісіне байланысты болады. Бұған жаңашылдық танытуы, яғни оқу-тәрбие ісінде тиімді педагогикалық нәтижеге жетуі әрбір мұғалімнің қабілетіне жіктеледі. Ал, кәсіптік деңгейді арттыру – озық тәжірибені зерттеп тарату, аттестациядан өту, жыл мұғалімі жарысына қатысу т.б. арқылы дамып отырады. Оқушының мұғаліммен қарым-қатынасы мұғалімнің келбетіне, сөйлеу мәдениетіне, әдептілігіне байланысты. Бұл тұста келбет деп отырғанымыз мұғалімнің түр -әлпеті, киім-киісі , жүріс-тұрысы, әдетте түр -әлпеті келген таза, үйлесімді киініп жүретін мұғалімдерді оқушылар құрметтейді. Оларға, әсерге, мұғалімнің сөйлеу мәдениеті көбірек әсер етеді. Тәжірибеге қарағанда мұғалім қанша білімді болса да, оның сөйлеу және өзін-өзі күту, ұстау мәдениеті төмен болса, ондай мұғалімдерді оқушылар сыйламайды. Егер мұғалім шәкірттердің алдында беделінен айрылып қалса, онда қарым-қатынас, оқу-тәрбие ісі еш уақытта мақсатына жетпейді. Сондықтан мұғалім таза сөйлеуге, сөз тіркестерін орынды қолдануға, өзін-өзі күтуге өзгені құрметтеуге айрықша мән беруі керек. Бұл мұғалімнің жан дүниесіндегі мәдениетін, білімділігін көрсетеді. Мұғалімнің әдептілігі де оқушыларымен қарым-қатынаста да жетекші орын алады.

Әдептілік – мұғалімнің жоғары шындық, қарапайымдылық,сабырлық көрсетуі, өзін-өзі басқарып ұстамдылық жасауы, әртүрлі жағдайларда оқушылармен, өзге адамдармен, қарым-қатынас жасай алу ептілігін біріктіретін адамгершілік тәртібі. Әдепті мұғалім – әр уақытта оқушылардың құрметі адамы. Олардың айтқаны шәкірттер мүлтіксіз орындайды және өнеге тұтады.

Сондай-ақ мұғаліммен мұғалімнің қарым-қатынасындағы ең маңызды көрсеткіштердің бірі – ұстаздық әдепті сақтау.

Ұстаздық әдеп – жоғарыда айтып өткенімдей, әділеттіктен, ұстамдылықтан, адамгершіліктен т.б қасиеттерден көрініс беруі тиіс. Ұжымда бірге жұмыс істейтін әріптестер арасында түсінбестік, дау-дамай , кикілжіңдер кездесуі мүмкін. Мұндай жағдайда әр педагогтың өз-өзін ұстауы, өзгені сыйлай білуі, өз-өзін өзгенің орнында сезіне білуі, ойы, сөзі ұстазға тән ерекшеленуі қажет. Болмашы түсінбестікке бол аөз басының қадірін түсірмеуге жол берілмеуі керек. Сондай-ақ, мынандай кемшіліктерімен келеңсіздіктерге қарсы тұрып, оларды жеңі білуі тиіс: шаршап-шалдығушылық , ұйқысыздық , аурушаңдық, басқа адамдар туралы жиі теріс ой-пікірлер айту, өзінің жұмысына салақтық, немқұрайлық таныту ауланшақтық , күдікшілдік, ынжықтық, орынсыз ұялшақтық т.б.

Ұстаздық әдеп – мұғалімнің көркі. Әрқашанда әрбір педагог өзінің өмірге жақсы ұрпақ тәрбиелеп шығаратын оқу-білім нәрімен сусындататынын ұмытпағаны жөн. Сондай-ақ ұстаздар арасында болған түсінбестік оқушылардың алдында , не болмаса мәдени орындарда , кеңседе, көшеде айтылып жатпауы тиіс. Бұндай жағдайда екі адамның біреуі немесе сол жерде қатысып отырғандардың біреуі тез дайыннан қайтып, бірден шешімге келуі қажет. Бұл жағдайда, дау-дамай жоғарғы деңгейге кетіп өршуден арылады. Мұғалімнің мәдениеті – білім ошақтарында ғана емес, күнделікті жүріс-тұрысынан , өзін қай ортада болсын ұстай білуден , өзгелер қызығатын жан дүниесі бай кең, көпшілік, білімді, адамгершілігі мол, жан-жақты жарасымды болғанда ғана нағыз ұстаз екенін дәлелдейді.

Мұғалімнің мінез-құлқының әр түріне байланысты,Американдық психотерапевт Вирджиния Сатир мұғалімнің типологиялық стилін ұсынды;

1.Мұғалім –басшы .Оның «беделі» - билік.

Нәтижесі. Оқушының реніші , қақтығысы (конфликт) қарым-қатынас жасауда шындықтың жоғы.

2. Мұғалім – компьютер. Оның «бедел»–белгілі бір аймақтағы негізделген білімді меңгерген (робот).

Нәтижесі оқушының өз-өзіне сенімділігінің түсуі, сабақта жағымсыз көңіл-күйдің болуы.

3. Мұғалім – қиналушы. Оның «беделі» - әйгілілік.

Нәтижесі. Бұл оқушы үшін өте зиян.

Сонымен қорыта айтқанда белгілі педагог К. Ушинскийдің «Мұғалім өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім , ол оқуды, ізденуді тоқтатысы мен оның мұғалімдігі де жойылады» деген пікірін айтқым келеді.

Ұсыныс.

Оқушы – мұғалім, мұғалім – мұғалім арасындағы қарым – қатынасты ынтымақтастық деңгейде көрсету.

Оқушылардыңөзін-өзі еркін ұстауына , өз ойын еркін айтуына мүмкіндік бере отырып, баланың білімін дұрыс, әділ бағалау (бағалау нормаларына байланысты) .