ÆÛËÁÅÊ ÑÅÍÁÅÊҰËÛ ÊÅвÌÁÅÊ

Ì.Î.Әóåçîâ àòûíäàғû Әäåáèåò æәíå өíåð èíñòèòóòûíûң

1-êóðñ PhD äîêòîðàíòû

Òүðê³ әäåáèåò³íäåã³ «Åñêåíä³ð Çұëқàðíàéûí» áåéíåñ³

Àííîòàöèÿ

Áұë ìàқàëàäà æàðòû әëåìä³ áèëåãåí әéã³ë³ ïàòøà Åñêåíä³ð Çұëқàðíàéûí òóðàëû ñөç áîëàäû. Äàңқòû қîëáàñøû æàéûíäà Құðàí Êәð³ìí³ң өç³íäå àéòûëғàí. Îíäàғû äåðåêòåðä³ òàðқàòà îòûðûï, áàòûñ ïåí øûғûñ åëäåð³íäåã³ әäåáèåòòå êåң³íåí òàðàëғàí àңûç-åðòåã³ëåð ìåí қèññà-äàñòàíäàðäû ñөç åòò³ê. Åñêåíä³ð Çұëқàðíàéûíғà қàòûñòû ñþæåòòåðä³ң Құðàí Êәð³ìíåí áұðûí òүñêåí ²íæ³ë ê³òàáûíäà äà áîëғàíû àéòûëäû. Îðûñ õàëûқ åðòåã³ëåð³íäå äå Åñêåíä³ð æàéûíäà ñþæåòòåð áàð åêåíä³ã³ äәëåëäåíä³. Îíäàғû êåéá³ð ìûñàëäàðäû êåëò³ðä³ê.   

         Íåã³çã³ ñөçäåð: Øûғûñ, äàñòàí, ñþæåò, ñàðûí, Èñëàì, ïîýìà, ôîëüêëîð.

Êëþ÷åâûå ñëîâà: Âîñòîê, äàñòàí, ñþæåò, ìîòèâ, Èñëàì, ïîýìà, ôîëüêëîð. 

Keywords:Eastern, dastan, plot, motive, Islam, poem, folklore.

Åñêåíä³ð Çұëқàðíàéûí íåìåñå ²²² Ұëû Àëåêñàíäð(ëàò. Alexander III Magnus) — á.ç.á 356-323 æûëäàðû өì³ð ñүðãåí Àðãåàäòàð (Òåìåíèäòåð) әóëåò³íåí øûққàí àäàìçàò òàðèõûíûң åң ұëû қîëáàñøûëàðûíûң á³ð³. Åñêåíä³ð Çұëқàðíàéûí á.ç.á. 336 æûëäàí áàñòàï Åæåëã³ Ìàêåäîíèÿíûң ïàòøàñû, әëåìä³ê äåðæàâàíûң áàñøûñû áîëғàí. Àë Èñëàìäà Çóë-қàðíàéûí – Құðàí Êәð³ìäå àéòûëàòûí ұëû ïàòøàíûң ëàқàï åñ³ì³. Çұë-қàðíàéûí – қîñ ìүé³çä³ äåãåí ìàғûíàíû á³ëä³ðåä³. Èñëàì ä³í³íäå Çұëқàðíàéûí äåï àòàëóûíûң ñåáåá³ òөң³ðåã³íäå á³ðíåøå ðèóàÿòòàð áàð, îëàð: ðóì æәíå ïàðñûíûң ïàòøàñû áîëғàíäûқòàí; æåðä³ң áàòûñû ìåí øûғûñûí áèëåãåíä³êòåí; ò³ïò³ áàñûíäà қîñ ìүé³ç ñåê³ëä³ íәðñå áîëғàí äåãåí äåðåê òå áàð [3,531]. Çұëқàðíàéûííûң åñ³ì³ Құðàí Êәð³ìí³ң «Êàһô» ñүðåñ³íäå 3 æåðäå êåçäåñåä³. Îíûң á³ð³ - Құðàí Êәð³ìí³ң «Êàһô» ñүðåñ³í³ң 83-àÿòû:

ذِكْرًا مِّنْهُعَلَيْكُم سَأَتْلُوقُلْۖالْقَرْنَيْنِ ذِيعَن وَيَسْأَلُونَكَ

Àóäàðìàñû: (Ìұõàììåä Ғ.Ñ.) îëàð ñåíåí Çұëқàðíàéûíäû ñұðàéäû: “Ñåíäåðãå îíûң æàéûí òүñ³íä³ðåé³í” äå [2,302].

         Åñêåíä³ð ïàòøàíûң ìүé³ç³ áàð òóðàëû àңûç әңã³ìåëåð øûғûñòà êөï òàðàғàí. Ìәñåëåí³, îë ìүé³ç³í êөðñåòïåó үø³í øàøûí àëғàí àäàìäàðäû өëò³ð³ï îòûðғàí. Àқûð ñîңûíäà á³ð øàøòàðàç àìàí қàëàäû. Îë Åñêåíä³ðä³ң ìүé³ç³ áàð òóðàëû құïèÿíû құäûқòûң ³ø³íå àéқàéëàéäû. Ñîë құäûқòà қàìûñ өñåä³, îë қàìûñòàí á³ð қîéøû ñûáûçғû æàñàéäû. Àë ñûáûçғû Åñêåíä³ðä³ң ìүé³ç³ áàð åêåíä³ã³í әóåíãå ñàëûï, æàһàíғà æàð ñàëàäû. Ғàëûì Ñ.Қàñқàáàñîâòûң æàçóûíøà, áұë ñþæåòò³ң òөðê³í³ – åðòåäåã³ ãðåêòåðä³ң åñåê құëàғû áàð Ìèäàñ äåãåí ïàòøà òóðàëû ìèô. Ìұíäà äà Ìèäàñ ïàòøà құëàғûí åëäåí æàñûðûï æүðåä³. Á³ðàқ, àìàë íå, îíûң құïèÿñûí ñûáûçғû åëãå õàáàðëàï қîÿäû[1,3].

Құðàí Êәð³ìí³ң «Êàһô» ñүðåñ³í³ң 86-àÿòûíäà Åñêåíä³ð Çұëқàðíàéûí æàéûíäà òàғû ìûíàäàé æîëäàð áàð:  

حُسْنًا فِيهِمْتَتَّخِذَأَن وَإِمَّاتُعَذِّبَأَنإِمَّا الْقَرْنَيْنِ ذَايَا قُلْنَاۗقَوْمًا عِندَهَا وَوَجَدَحَمِئَةٍ عَيْنٍفِياتَغْرُبُوَجَدَهَالشَّمْسِ مَغْرِبَبَلَغَ إِذَا حَتَّىٰ

Àóäàðìàñû: Ò³ïò³ êүí áàòàòûí æåðãå æåòêåí ñәòòå, îíû қàðà áàëøûқòû áұëàққà áàòқàí òүðäå êөðä³. Ñîíäàé-àқ ñîë ìàңíàí á³ð åë òàïòû. “Әé Çұëқàðíàéûí, íå (îë åëä³) àçàïòàðñûң íåìåñå îëàðғà æàқñûëûқ ³ñòåðñ³ң” äåä³ê [2,303].

Ìұíäà Çұëқàðíàéûí әëåìí³ң áàòûñûíà áàðûï, îíäà òұðàòûí àäàìäàðäûң çàëûìäàðûí æàçàëàï, èìàíäû, èã³ë³êò³ æàíäàðғà æәðäåì êөðñåòåä³. Áұäàí êåé³í êүíøûғûñқà áàðûï, îíäà ïàíàñûç, қîðғàíñûç æүðãåíäåðä³ êåçäåñò³ðåä³. Îñûíäàé îðàñàí àéìàққà áèë³ê æүðã³çãåí Çұëқàðíàéûí åê³ òàóäûң àðàñûíà êåëãåíäå ñөç³ òүñ³í³êñ³ç á³ð òàéïàғà òàï áîëàäû. Îëàð Çұëқàðíàéûííàí өçäåð³í Éàæóæ áåí Ìàæóæ қàóûìûíàí қîðғàóäû өò³íåä³, ñîë үø³í ñàëûқ òөëåóãå әç³ð åêåíä³êòåð³í á³ëä³ðåä³:

سَدًّاوَبَيْنَهُمْبَيْنَنَاتَجْعَلَأَنعَلَىٰخَرْجًالَكَنَجْعَلُفَهَلْالْأَرْضِ فِيمُفْسِدُونَ وَمَأْجُوجَيَأْجُوجَإِنَّالْقَرْنَيْنِذَايَاقَالُوا

Àóäàðìàñû: Îëàð: “Әé Çұëқàðíàéûí! Éàæóæ, Ìàæóæ áұë æåðäå áұçàқûëûқ ³ñòåóäå. Ñàғàí ñàëûқ òөëåñåê, îëàð ìåí á³çä³ң àðàìûçғà á³ð áөãåò æàñàéñûң áà?” äåä³[2,303].

Çұëқàðíàéûí åê³ òàóäûң àðàñûíà òåì³ð òîëòûðûï, îë òàóëàðìåí òåңåë³ï, äåңãåéëåñ áîëғàíäà øîéûí құéûï òàñòàéäû. Îñûäàí êåé³í Éàæóæ áåí Ìàæóæ áұë қîðғàííàí өòå àëìàéäû, îíû áұçûï өòóãå êүø³ æåòïåéä³. Äәë îñû Құðàíäà áàÿíäàëғàí õèêàÿò îðûñ õàëûқ åðòåã³ëåð³íäå äå êåçäåñåä³. «Îðûñ õàëûқ åðòåã³ñ³» äåï àòàëàòûí Åñêåíä³ð æàéëû àңûç áûëàé áàñòàëàäû: «Áұ äүíèåäå Àëåêñàíäð Ìàêåäîíñêèé åñ³ìä³ ïàòøà өì³ð ñүð³ïò³. Áұë á³çä³ң àòà-áàáàëàðûìûçäûң áàáàñûíûң åñ³íäå æîқ åðòå қàä³ì çàìàíäà áîëûïòû. Ïàòøà áàòûðëàðäûң áàòûðû åä³. Íåá³ð àëûïòàð îíûìåí êүø ñûíàñûï æåңå àëìàäû. Îë ñîғûñқàíäû ұíàòàòûí, îíûң ê³ë áàòûðëàðäàí құðàëғàí әñêåð³ áàð åä³. ʳììåí ñîғûñóғà áàðñà äà Åñêåðä³ð Çұëқàðíàéûí áәð³í æàïûðûï, æåңåä³. Îë æåð áåò³íäåã³ ïàòøàëûқòûң áәð³í өç³íå áàғûíäûðûï, æàóëàï àëäû. Æåðä³ң òүêï³ð³íå áàðûï, á³ð õàëûқòû êåçäåñò³ð³ïò³, îë қàíäàé қàéñàð áîëñà äà çәðåñ³ қàëìàïòû: æàáàéû àңäàðäàí äà æàóûç, ò³ð³ àäàìíûң åò³í æåéò³í, îëàðäûң àòàï àéòқàíäà, á³ðåó³í³ң қàқ ìàңäàéûíäà æàëғûç êөç³ áàð áîëñà, áàçá³ðåóëåð³íäå 3 êөçäåí áàð, á³ðåó³íäå æàëғûç àÿғû áîëñà, êåéá³ðåó³íäå 3 àÿғû áàð, îëàð ñîíäàé æûëäàì æүã³ðåä³, ñàäàқòûң îғûíäàé ұøàäû. Îë õàëûқòû «Éàæóä-Ìàæóä» äåï àòàéäû. Àëàéäà Åñêåíä³ð Çұëқàðíàéûí ïàòøà äèþ òәð³çä³ áұë õàëûқòàí қîðûққàí æîқ, îëàðìåí ñîғûñà áàñòàäû. Ұçàқ ïà, әëäå қûñқà ìà қàíøà ñîғûñқàíû áåëã³ñ³ç, әéòåó³ð, äèþ õàëûқ қîðқûï, îäàí қàøà æөíåëåä³. Îë ñîңûíàí қóûï, òûқñûðûï, åðòåã³äå ò³ëìåí àéòûï æåòê³çå àëìàéòûí òàóäûң ³ø³íäåã³ қóûñқà қàìàéäû. Îëàð ñîíäà Åñêåíä³ð Çұëқàðíàéûí ïàòøàäàí æàñûðûíûï қàëàäû. Åñêåíä³ð îëàðғà íå ³ñòåä³?  Îëàðäûң үñò³íå á³ð òàóäûң үñò³íå á³ð òàóäû қîéûï, òүò³êøå қàëäûðàäû. Ñөéò³ï, îë өç åë³íå êåð³ қàéòàäû. Òүò³êøåäåí қàòòû æåë ñîққàíäà îäàí қîðқûíûøòû үí åñò³ëåä³, îëàð ñîíäà îòûðûï: "Åñêåíä³ð Çұëқàðíàéûí әë³ ò³ð³ áîëàð!" äåï àéқàéëàéäû.   Ñîë Éàæóä-Ìàæóä әë³ êүíãå äåé³í ò³ð³, îëàð Åñêåíä³ðä³ қàñòåðëåéä³, îëàð àқûðçàìàí áîëғàíäà øûғàäû» [4,383-384].

Êåéá³ð ғàëûìäàð îñû øîéûííàí құéûëғàí òàó-қàìàëäû Äåðáåíò қîðғàíû äåï åñåïòåéä³. Îñûғàí îðàé, Çұëқàðíàéûíäû Èðàí ïàòøàñû Äàðèé äåï ñàíàéòûíäàð äà áàð. Á³ð ғàëûìäàð áұë Қûòàé қîðғàíû áîëóû äà ìүìê³í äåãåí ï³ê³ð àéòàäû. Çұëқàðíàéûííûң әë-Ìóíçèð áèí àñ-Ñàìà íåìåñå Әáó Қàðèá әë-Õèìèÿðè åêåíä³ã³íå áàéëàíûñòû àңûçäàð äà ñàқòàëғàí. Åñêåíä³ð Çұëқàðíàéûí æàéëû àңûç-әïñàíàëàð Құðàííàí áұðûí òүñêåí ê³òàïòàðäûң á³ð³  ²íæ³ëäå äå áîëóû ìүìê³í. ²íæ³ëäåã³ êåé³ïêåðëåð æàéëû æàçûëғàí «Àãàäà: Òàëìұò ïåí Ìèäðàøòûң ñөçäåð³, әңã³ìåëåð³ æәíå құïèÿëàðû» åңáåêòå Àëåêñàíäð Ìàêåäîíñêèé òóðàëû ìûíàäàé õèêàÿòòûң áàðûí Ñ.Қàñқàáàñîâ áұäàí áұðûí æàçғàí áîëàòûí: "....қàéòàð æîëûíäà Àëåêñàíäð òүñòåíó үø³í áұëàқ æàғàñûíà òîқòàäû. Îғàí әêåëãåí òұçäàëғàí ìàêðåëü áàëûғûí ïàòøà áұëàқ ñóûíà ìàëûï àëғàíäà áàëûқòàí õîø è³ñ àңқûäû.

— Áұë äåãåí³ң³ç, — äåä³ Àëåêñàíäð, — áұëàқòûң áàñòàóû æұìàқòàí êåëåä³. Áұëàқ ñóûíà áåò-æүç³í æóûï, Åñêåíä³ð ñîíû áîéëàé æîғàðû êөòåð³ë³ï, æұìàқòûң қàқïàñûíà äåé³í æåòåä³.

— Қàқïàíû àøûңäàð! — äåï Àëåêñàíäð áұéûðàäû.

— Áұë — Құäàé қàқïàñû, îғàí òåê әóëèåëåð ғàíà ê³ðå àëàäû, — äåãåí æàóàï åñò³ëåä³.

— Àëàéäà ìåí ïàòøàìûí, àòû әëåìãå ìәøһүð, — äåï Àëåêñàíäð, — ìàғàí åñêåðòê³ø ðåò³íäå á³ð íәðñå áåð³ңäåð.

Îғàí áàñ ñүéåê áåð³ëåä³. Өç ïàòøàëûғûíà êåëãåí Àëåêñàíäð òàðàçûíûң á³ð áàñûíà қó áàñòû қîéûï, åê³íø³ áàñûíà өç³íå òèåñ³ë³ áàðëûқ àëòûí-êүì³ñòåð³í қîÿäû. Ñүéåê áàñûï êåòå áåðåä³.

— Ìұíûң ñûðû íåäå? — äåï Åñêåíä³ð äàíûøïàíäàðғà æүã³íåä³.

— Áұë ñүéåê,— äåéä³ äàíûøïàíäàð, — êөç³ òîéìàñ àøêөç àäàìíûң êөç øàðàñû.

— Ìұíû íåìåí äәëåëäåéñ³çäåð?

— Á³ð óûñ òîïûðàқ àëûï, ñүéåêêå ñàëûңûç» [6,171-172].

Äәë îñû ñþæåòò³ á³ç Àáàéäûң «Åñêåíä³ð» ïîýìàñûíàí äà êåçäåñò³ðåì³ç. Áұë – әëåì әäåáèåò³íäå êåң³íåí òàðàғàí ñþæåò åêåí³í îñûäàí-àқ áàéқàóғà áîëàäû. Àáàéäûң "Åñêåíä³ð" ïîýìàñûíäà áûëàé äåéä³:

Қàқïàíûң àð æàғûíàí á³ðåó êåëä³,      

Êүçåòø³ñ³ ñîë åêåí, äûáûñ áåðä³.

- Қàқïàíû ñàғàí àøàð ðұқñàò æîқ,

Áұë - Құäàéғà áàñòàéòûí қàқïà, - äåä³[5,313].

Èñëàì òàðèõøûëàðû ìåí әäåáèåòø³ëåð³ àðàñûíäà Åñêåíä³ðä³ Àëåêñàíäð Ìàêåäîíñêèé äåï ñàíàó áåëåң àëғàí. Áұë ï³ê³ð êåé³í àңûç-әңã³ìåëåðãå àéíàëà êåë³ï, øûғûñ õàëûқòàðûíûң æûð-äàñòàíäàðûíà àðқàó áîëғàí. Әñ³ðåñå, Íàóàè ìåí Íèçàìèä³ң øûғàðìàëàðûíäà àéðûқøà êөð³í³ñ òàáàäû. Áåëã³ë³ ғàëûì Å.Ý.Áåðòåëüñò³ң äәëåëäåó³íøå, Åñêåíä³ð òóðàëû àëғàøқû àңûçäàð ìåí әңã³ìåëåðä³ òàðàòқàí îíûң өç ñàðáàçäàðû åêåí [7,239].

Ôèðäàóñè өç «Øàõíàìàñûíäà» Åñêåíä³ð òóðàëû áұðûíғû әңã³ìåëåðä³ң æèíàқòàï, á³ð ïîýìà æàñàғàí. Îíûң ñóðåòòåó³íøå, Åñêåíä³ð – êөïòåãåí æîðûқòàð æàñàғàí Èðàí ïàòøàëàðûíûң á³ð³. Åñêåíä³ð òóðàëû àңûç-әңã³ìåëåðä³ң áұðûíғûäàí äà êåң òàðàëóûíà әñåð åòêåí – Øûғûñ øàéûðû Íèçàìè áîëàòûí. Îë өç³í³ң «Èñêàíäåð íàìà» àòòû åңáåã³í æàçóäà өç³íå äåé³íã³ åê³ íұñқàíû ïàéäàëàíғàí. Á³ð³ – Äèíàâàðè, Òàâàðè æәíå Ôèðäàóñè øûғàðìàëàðû, ÿғíè, èðàíäûқòàð ìåí àðàáòàðäûң әңã³ìåëåð³. Åê³íø³ñ³ – Òóðòóøè ìåí Ãàçàëèä³ң ä³íè æèíàқòàðûíàí òàðқàòқàí ðóìäûқòàðäûң әңã³ìåëåð³»[1,6].

Õ-Õ² ғàñûðëàðäà Åñêåíä³ð òóðàëû àңûçäàð òүðê³ õàëûқòàðûíà äà æåòåä³. Äәëåë ðåò³íäå Ìàõìұò Қàøқàðèäûң ê³òàáûíàí ìûíàäàé ìûñàë êåëò³ðåé³ê, «Òұòìà÷» äåãåí ñөçä³ң ìàғûíàñûí òүñ³íä³ðå êåëå Ìàõìұò Қàøқàðè áûëàé äåéä³: «Åñêåíä³ð Çұëқàðíàéûí Çұëìàòòàí øûққàíäà àäàìäàðäûң àçûғû òàóñûëàäû. Àøòûқòàí қîðûққàí àäàìäàð îғàí: «á³çí³ òұòìà à÷» - äåïò³-ì³ñ. Ñîíäà Åñêåíä³ð äàíûøïàíäàðìåí êåңåñåä³, îëàð á³ð òàғàì äàÿðëàéäû. Ñîë òàғàìäû ñîäàí áåð³ «òұòìà÷» äåï àòàï êåòêåí» [8,122]. Ìұíäàғû «á³çí³ òұòìà à÷» äåãåí ñөç «á³çä³ àø ұñòàìà» äåï àóäàðûëàäû.

Құðàí Êәð³ìä³ òәïñ³ðëåóø³ëåðä³ң áàñûì áөë³ã³ Çұëқàðíàéûíäû Àëåêñàíäð Ìàêåäîíñêèé äåãåíãå êåë³ñïåéä³. Өéòêåí³, Àëåêñàíäð Ìàêåäîíñêèéä³ң Құðàí Êәð³ìäå áàÿíäàëғàí Çұëқàðíàéûíғà ұқñàìàéòûí êөïòåãåí òұñòàðû áàð äåéä³. Çұëқàðíàéûí Қûçûðäàí (ғ.ñ.) äәð³ñ àëғàí Àëëàíûң ñүé³êò³ құëû. Àë Àëåêñàíäð Ìàêåäîíñêèéä³ң ұñòàçû Àðèñòîòåëü åêåíä³ã³ êөïø³ë³êêå ìәë³ì. Ñîíäûқòàí Құðàí Êәð³ìãå òүñ³í³ê áåðóø³ êåéá³ð òәïñ³ðø³ëåð Çұëқàðíàéûíäû Èáðàһèì ïàéғàìáàð (ғ.ñ.) äәó³ð³íäå Éåìåíäå өì³ð ñүðãåí құä³ðåòò³ á³ð ïàòøà äåï åñåïòåéä³. Îñû àéòûëғàí Åñêåíä³ð Çұëқàðíàéûí ìåí Àëåêñàíäð Ìàêåäîíñêèé åêåó³ á³ð òұëғà ìà äåãåí ñұðàққà êåëåð áîëñàқ, áұë æàéûíäà äà êөïòåãåí äåðåêòåð êåëò³ð³ëåä³. Àëàéäà, Èñëàì ғàëûìäàðû îëàðäûң íàқòû íåìåñå àңûç åêåíä³ã³í àíûқòàóäûң åø қàæåòò³ë³ã³ æîғûí åñêåðòåä³.

Åñêåíä³ð Çұëқàðíàéûí á.ç.ä 323 æûëäûң ìàóñûì àéûíäà 33 æàñûíäà қàéòûñ áîëғàí. Ғàñûðëàð áîéû îíûң ñүçåê íåìåñå áåçãåê àóðóûíàí êөç æұìғàí äåãåí ï³ê³ð қàëûïòàñòû. Àëàéäà, îғàí ó áåðãåí äåãåí áîëæàì äà áàð, á³ðàқ îíûң қàëàé æәíå íåìåí óëàíғàíû òóðàëû ìәë³ìåò æîқ. Ñîңғû êåçäåð³ àìåðèêàíäûқ çåðòòåóø³ëåðä³ң ï³ê³ð³íøå, қîëáàñøûíû Ñòèêñ өçåí³íåí àëûíғàí ñóìåí óëàғàí. Åæåëäåí Ñòèêñ өçåí³ òàìұқòàí áàñòàó àëàäû äåãåí íàíûì-ñåí³ì äå áàð. Áұë өçåí әë³ êүíãå äåé³í Ãðåêèÿíûң Ïåëîïîííåñ òүáåã³í³ң òàóëàðûíäà àғàäû, Ìàâðîíåðè íåìåñå қàçàқøà «Қàðà ñó» äåï àòàëàäû.

Ïàéäàëàíғàí әäåáèåòòåð:

1.     Қàñқàáàñîâ Ñ.À. Àáàé. Àëìàòû: «Àëìàòû áàñïà үé³» ÆØÑ.,2010. – 112 áåò. (3-12 áåò)

2.     Құðàí Êәð³ì: қàçàқøà ìàғûíà æәíå òүñ³í³ã³. Àóä.: Õàëèôà Àëòàé. – Ñàóä Àðàáèÿ, 1991.    

3.     Èñìàèë èáí Êàñèð. Òàôñèð àëü-Êóðàí àëü-Àçèì. – Ñòàìáóë, 1987  

4.     Ñêàçàíèå îá Àëåêñàíäðå Ìàêåäîíñêîì // Íàðîäíûå ðóññêèå ñêàçêè À. Í. Àôàíàñüåâà: Â 3 ò. — Ìîñêâà: Íàóêà, 1984—1985. — (Ëèò.ïàìÿòíèêè). Ò. 2. — 1985.

5.     Àáàé Құíàíáàåâ øûғàðìàëàðûíûң á³ð òîìäûқ òîëûқ æèíàғû. - Àëìàòû, 1961.

6.     Àãàäà.  Ñêàçàíèÿ,  ïðèò÷è,  èçðå÷åíèÿ  òàëìóäà  è  ìèäðàøåé / Ïåðåâîä Ñ.  Ã. Ôðóãà. Âñòóï. ñò.  Â. Ãàðêèí.  —  Ì.: Ðàðèòåò,  1993. — 319 ñ.

7.     Áåðòåëüñ Å.Ý. Íèçàìè. Ìîñêâà, 1948.

8.     Қàøқàðèé Ì. Äåâîíó ëóғîòèò òүðê. Ò.1.