Психология және әлеуметтану. Заманауи жағдайлардағы жеке тұлғалық дамудың психологиялық – тәрбиелік мәселесі.

Педагогика және психология магистрі Жаркунгулова З.Д.

Қостанай мемлекеттік педагогикалық институт, Казақстан

Этникалық сананың болашақ мұғалімдерде толеранттық әрекеттестігінің дамуына ықпалы

Қазіргі уақытта толеранттық тәртіп, бейбітшілік, экстремизмнің түрлі көріністеріне қарсы әрекет, көп ұлтты Қазақстан үшін ерекше орын алады.

Толеранттылық, индивидтің қоршаған ортадағы адамдармен өзара әрекеттестік барысында көрінетін, субъектінің есінде белгілі бейненің шыдамды коммуникативті қарым-қатынасымен сипатталады, әртүрлі өмір жағдайларында оны іске асырудағы бағыттылық, негізі болып шығады, студенттердің регулятивті қарым-қатынасының, жеке құрушы факторы.

Толеранттылық сияқты маманның тұлғасының адамдық сапасы оның кәсіби қызметі үшін керек, оның біліктілігінің құрамдас бөлігі.

Толеранттық әрекеттестік - қазіргі мұғалімнің профессионализмының ең маңызды шарты. Толеранттылық әрбір мұғалімнің құзырының жүйесінде оған белсене меңгерген жаңа ізденіс жолдары үшін, шығармашылық үшін көмектеседі, адамдармен ойдағыдай байланыс орнату, маман үшін моралдік біліктілік көрсеткіші болып табылады. Моралдық біліктілік сияқты күрделі жеке психологиялық білімнің адам бойында қағидалы шоғырлануының, практикалық ұсталықтардың, ғибраттың және жеке сапа тағайынды түсіндіру болып табылады.

Мұғалімнің педагогикалық жұмысының өзгешелігі талаптарға сай, оқушыларды түсіну, қабылдау және мойындау сияқты айтылмыш қасиеттерге ие болып қоймай, осындай ұстанымды оқушының бойында қалыптастырады.

Тұлғаның толеранттық әрекеттестігінің деңгейінде ең маңызды өлшем толеранттық ес болып табылады. Жастардың бойында толеранттық есті қалыптастыру маңызды жұмыс болып табылады. Толеранттық ес қана тарихқа деген жаңа көзқарасты, мәдениетті, дінді, халықтың тұрмыс-салттарының белгілі нысанға келтіруді қалыптастырады.

Адамгершіліктік толеранттық ес көпжоспарлы және көпмаңызды мазмұнды жасырады. Ол әлеуметтік тәртіптің пішіндерінде көрсетіледі және өмір барысында қорытындыланады.

Жастардың толеранттық есі құрылымдық бағдарламаның белгілі нысанға келтіріп жүйесін анықтайды, бағдарлауларының ықпалымен мен дамыту зейіні эмпатии және эмоциялы, когнитивті және коммуникативтік, адами тіршілік әрекеті шеңбері ішіне қарастырады.

Толеранттық естің ішіне басқа адамрамен жағығымды қарым-қатынас; шынайы өзгешелітерге және басқа ұлтқа мәдениетке жататын жастардың белсенділігіне талпыну; мәдени тәжірибенің әрқашан дамуы және байыту; әр адамның шартсыз құндылығын мойындау жатады [1, с. 408].

Сонымен бірге толеранттық ес негізгі ойды қысқаша айту, әңгімелесушіні есту және тыңдай білу, дисскусия өткізу, өз көзқарасын дәлелдей білу және белгілі-бір жағдайда қарсы шығушының пікірін қабылдай білу; жалпы көзқарасты қалыптастыру, екі жақтың ойын ескере отыру сияқты белгілі ептілікті қарастырады. Сөйлеу мәдениеті, өзара түсіністікке талпыну-жемісті диалогтың маңызды шарттары.

Толеранттық тұлғаның есі құндылықтық-мағыналы бейнені және құрылығының жиынтығы болып табылады. Толеранттық естің бейнесі жақсы модальдылық болады және ол 4 типпен көрсетіле алады: тұлғааралық, ішкі және ұлтаралық қарым-қатынас түрі, өзге түр, «Мен» және «Біз» түрі, қызмет түрлері. Толеранттық есті құру тұлғаның өмірлік белсенділігінің нормасының, өзіне жіне басқаға деген қарым-қатынасының бейнесі.

Толеранттық естің құрылымы әртекті мәдени қабаттан (этникалық, миграциялы және т.б) тұрады деп болжайды, оларды біріңғай кеңістікте «өз» және «бөтен» белгілейді [2, 11].

Қазіргі мәдени-білімдік орта аумағында толеранттық сананың қалыптасуының маңызды шартының бірі болып, оның басқа ұлттардың мәдениетіне шынайы назары және қызығушылығымен бірге оптималды арақатынастағы ұлттық (этникалық) сана-сезімді дамыту болып табылады.

Этникалық сана-сезімнің мәселелер жиынтығына назар аударылуы, дәл соның толеранттық қарым-қатынастың түзілуі мен дамуының негізі болып шығуымен анықталады.

Психологиялық көзқарас бойынша, сана-сезім ол – жеке тұлғаның өзі туралы ойының біршама тұрақты жүйесі, осы негізде ол басқа адамдармен қарым-қатынасты құрады және өзіне соған сәйкес қарайды.

Бромлей Ю. В. этникалық сана-сезімді тар мағынада - өзін сол немесе басқа этносқа жатқыздыру, яғни этникалық ұқсастық; кең мағынада-тек ғана өзін-өзі жақызу емес, этникалық мәдениеттің барлық жиынтығын мойындау, яғни адамның мәдени айналаны түсінуін қарастырады [3, с.23 ].

Мухтаров Ш. М. педагогикалық факультет студенттерінің ұлттық санасының қалыптасушылығының, оның кәсіби-педагогикалық білімнің құрамының, соның ішінде оның этникалық компонентінен тәуелдігі туралы маңызды қорытынды жасаған [4, с. 10].

Этникалық сана-сезімнің қалыптасуы психикалық дамудың негізгі кезеңдері мен этникалық ұқсастықтың даму дәрежелеріне байланысты бірнеше кезеңдерден өтеді.

Ұлттық сана-сезімнің қалыптасу механизмі күрделі,қарама-қайшы және өзіне оның компоненттерінің жүйесін қосады. Жеке тұлғаның сана-сезім құрылымына ұлттық сана-сезімнің жатқызылуы - белгілі ұлттық ұйымға жататынын және онымен барлық байланысын түсінуін білдіреді. Ұлттық байланыстарда өзінің «Мен» дігін бекітуді жеке тұлғаның ұлттық және ұлтаралық ортадағы мұқтаждық, қызығушылық, себептері арқылы жүзеге асырылады [4, с.12].

Этника аралық және тұлға аралық толеранттылық істерде көрінеді, бірақ этникалық өзіндік сана-сезім процессінде сана сферасында қалыптасады және этникалық ұқсатықпен байланысты болады. Егер де этникалық сана-сезім негізінде жағымды нұсқау жатқан болса, толеранттық тұлға аралық және этника аралық қарым-қатынас жөнінде айтуға болады. Ал егер де этникалық сана-сезім этникалық сана-сезімнің әсірелесуіне (эгоцентризм, этноэгоизм және т.б) әсер ететін жағымсыз теріс нұсқауға негізделген болса, толерантты қарым-қатынас жайлы айту қажеттілігі жоқ. Гиперұқсастықтың барлық түрлері тұлға аралық және этника аралық нұсқауларда интолеранттылық дәрежесін жоғарылатады. Бірақ, сол үшін этноұлттық сана-сезімді қауіпті деп санап және ол тұралы есіне салу этникаралық қатынастардың қиындықтарын одан да күшейтетін қателік болуы мүмкін.

Ұлттық сана-сезім басқа ұлттарға өзгеше қарым-қатынаста көрінеді. Екі этникалық қауымдастық арасында үнемі тығыз байланыстар және ынтымақтастық бар жерде, әдетте, бар айырмашылықтарға төзімділік тудыратын арақатынасқа жағымды нұсқау қалыптасқан болатын. Егер халықтар арасындағы қарым-қатынас олардың өмірлік мүдделерін қозғамағанда, бұл халықтар бір біріне немқұрайлы қарайтын еді. Олар ұзақ уақыт дау жанжал және дұшпандық жағдайда болғанда, көбінесе жағымсыз психологиялық көңіл күй қалыптасады.

Этникалық өзіндік сананың қалыптасуы ең ерте жастан басталуы керек. Осыған орай, толеранттылық өзара әсерлесудің даму ұйымына басты назар жеке тұлғалыұ реформа дамып, әртүрлі қоғамдық ортаға бейімделе басталып, есейу қалыптаса бастаған кезде байқалады.

Жеке тұлғалық толеранттылығын бағалау кезіндегі аса маңызды көрсеткіш толеранттық санаға негізделген толеранттық тәрбие болып табылады.

Студенттің толеранттық тәрбиесі – білімінің, эмоциясының және еркін жігерінің жиынтықтарының ішкі көріністері. Ол келесі белгілермен сипатталады: жаңа заман қоғамына сай талаптар секілді толеранттылықты терең түсіну; сенім, қалып, адамдық мәдениет, түсінушілікпен оның шынайылығы, талпыныс, білімімен басқаларға да көмектесу көптүрлілігін түсіну үшін шешуші мағынасы бар білімді саналы жетілдіру; жалпы адамдық құндылықтарға сәйкес әрекет ету қажеттілігі; сезімталдыққа, уайымдаушылыққа, қуанышқа және мұңға сезгіштіккеқабілеттілік; өзін өзін ұстау, шыдамдылық, қайырымдылық, мейірімділік құбылыстары; интолеранттылықпен болатын жағымсыз қатынастар; диалог құра білу, жанжалдар кезінде конструктивті шешім шығаруға қабілеттілік, басқа адамдарға сыйластық қатынас; ұжымшылдыққа қабілеттілік, өзін өзі жетілдіру мақсатында критикалық қатынастарға қабілеттілік [5, с.10-11].

Толеранттық өзара қарым қатынастың аталған белілері студенттердің әрекетін, эмоциональды сферасын және сананың біріктіреді. Көрсетілген белгілердің барлығы студенттердің тәрбиесіне және толеранттық сананың даму механизмі туралы көріністері. Өзара толеранттық қарым қатынасты қалыптастыратын студенттердегі толеранттық сананың дамуы олардың этникалық өзіндік санасының дамуымен бірге жүзеге асады. Толеранттылық өзара қарым-қатынас даму процессіне жақындау қызметі осылай жүзеге асуы мүмкін.

Әдебиет

1. Евдокимова О. Н. Некоторые педагогические приёмы формирования толерантного сознания учащихся [Текст]//Совершенствование профессиональной подготовки педагогических кадров в условиях модернизации современного образования: мат. Междунар. науч-практ. конф./КГПИ. – Костанай, 2008. – С. 406–409.

2. Бакулина С. Д. Культурные основания и механизмы формирования толерантного сознания в полиэтническом регионе: Автореф. дис. … канд. культур. - Москва, 2007. – 32 с.

3. Бромлей Ю.В. Этносоциальные процессы. - М., 1987. - 74 с.

4. Мухтарова Ш. М. Формирование национального самосознания студентов в учебно-воспитательном процессе вуза: Автореф. дис. … канд. пед. наук. - Караганда, 2002. – 26 с.

5. Разина Л. С. Психологические механизмы толерантного поведения студенческой молодежи в процессе педагогического взаимодействия: Автореф. дис. … канд. псих. наук. - Брянск, 2009. – 22 с.