Маженова Р.Б., Манашова Г.Н., Ж±мабекова М.А. Маева Т.Б.

Е.А.Бµкетов атындаѓы Ќараѓанды мемлекеттік университеті

Мектеп жасына дейінгі кезењдегі ‰ш жас даѓдарысы

Елбасымыз Н.Є. Назарбаевтыњ «Ќазаќстан жолы - 2050: Бір маќсат, бір м‰дде, бір болашаќ» атты жолдауында айтып µткендей, барлыќ дамыѓан елдердіњ сапалы бірегей білім беру ж‰йесі бар. ¦лттыќ білім берудіњ барлыќ буыныныњ сапасын жаќсартуда бізді ауќымды ж±мыс к‰тіп т±р. 2020 жылѓа ќарай Ќазаќстандаѓы 3-6 жас аралыѓындаѓы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз ќамту жоспарлануда. «Ѓасырдаѓы экономикалыќ жєне єлеуметтік ±мтылыстаѓы негізгі жетекші к‰ш - адамдар, олардыњ еркі, жігері, табандылыѓы, білімі, біліктілігі» делінген. Олай болса, алѓа ќойылѓан маќсаттарды орындау ‰шін еліміздегі мектеп жасына дейінгі балаларымызды жан-жаќты дамытуѓа ден ќою ќажеттілігі туындайды. Сондыќтан осы жаѓдайларды ескере кетіп, біз осы баѓыттаѓы мєселені єрі ќарай терењ ашуда µз ‰лесімізді ќосу ќажетпіз. Сондыќтан оларѓа заманауи баѓдарламалар мен оќыту єдістемелерін, білікті мамандар ±сыну мањызды [1].

Ерте балалыќ шаќ даѓдарысы немесе ‰ш жас даѓдарысы µзініњ белгілері немесе кµріністері жаѓынан отандыќ психологияда да, шетелдік психологияда да айтарлыќтай толыќ сипатталѓан. Отандыќ психологтардыњ ішінде алѓашќылардыњ бірі болып ‰ш жас даѓдарысын Л.С. Выготский сипаттаѓан. Ол осы кезењде «бала т±лѓасы ќатты жєне кенеттен болатын µзгерістерді басынан кешіреді. Баланы тєрбиелеу ќиынѓа соѓа бастайды. Ол ќырсыќтыќ, ќыњырлыќ, негативизм, еркелік, µз еркінше єрекет етушілік сияќты белгілерді таныта бастайды. Ішкі жєне сыртќы ќаќтыѓыстар б‰кіл кезењ бойында болып жатады», - деп т±жырымдаѓан.

‡ш жастаѓы даѓдарыстыњ - оныњ б‰кіл ќарапайымдылыѓы мен жалпылыѓыныњ µзінде - бала тєрбиесініњ нашар жаѓдайларында аса ќатты кµрінетіндігін психологтар бірауыздан ќ±птайды. Негативизм мен ќыњырлыќтыњ тањдамалы сипатта болатындыѓы, яѓни белгілі бір ересек адамдарѓа (єдетте, жаќындарына) ќатысты кµрініп, ќ±рдастарына ќатысты кездеспейтіндігін атап кµрсетеді.

Осы жастаѓы балалармен µзара ќарым-ќатынастарында ересек адамдар белгілі бір ќиындыќтарды бастарынан кешіреді. Баланыњ наразылыќ танытатын мінез-ќ±лќыныњ кµптеген нысандары олар ‰шін к‰тпеген жєне себепсіз жаѓдайлар болып табылады. Балалар ескертуге, ±ялтуѓа, сынѓа реніш білдіреді немесе ќатты аффектілік реакция кµрсетеді. Кµп жаѓдайда ересек адамдардыњ ќарапайым ±сынысы немесе µтініші баланыњ орынсыз ќызу эмоционалдыќ реакциясын тудырады. М±ндай мінез-ќ±лыќтыњ сол кезде болѓан жаѓдайда кµзге кµрінетіндей ешќандай себебі жоќ. Атаќты француз психологы

А. Валлон ‰ш жас даѓдарысыныњ µтуін былайша сипаттайды. «‡ш жасќа ќарай баланыњ айналасындаѓылармен т±тастыѓы кенеттен жоѓалады, сµйтіп, т±лѓа µз дербестігін таныту жєне оѓан ќол жеткізу ќажеттілігі баланы бірќатар ќаќтыѓыстарѓа алып келетін кезењге аяќ басады. Ењ алдымен, б±л кµбінесе негативті сипатта болатын µзін айналасындаѓыларѓа ќарсы ќою. Осыныњ нєтижесінде бала тек µз тєуелсіздігін, µзініњ бар екендігін сезінгісі келгендіктен ѓана айналасындаѓы адамдарѓа еріксіз тіл тигізеді. М±ндай жаѓдайларда

µзін-µзі танытудыњ жалѓыз нысаны жењістіњ µзі болып табылады. Басќа біреудіњ к‰штірек еркінен немесе ќажеттіліктен жењілген бала µз тіршілігініњ тµмендегенін ќатты уайымдайды» [2].

Ќорытындылай келе, ‰ш жастаѓы баланыњ ќоршаѓан ортадаѓы адамдармен ќарым-ќатынасы жєне ќарым-ќатынасќа т‰се отырып, мінез-ќ±лќында пайда болатын ерекшеліктер (ќуану, ќызѓану, ренжу т.б) болатынын, осылардыњ барлыѓы баланыњ дамуында ‰лкен мањызѓа ие екендігіне кµзім жетті.

Мєселен, батыс еуропаныњ авторлары даѓдарыстыњ жаѓымсыз сєттерін мынандай жаѓдайлармен байланыстырады: бала кетіп ќалады, ‰лкендерден µзін алшаќтатады, єлеуметтік байланыстарды ‰зеді.

Сонымен ќатар, даѓдарыстыњ мєні туралы Д.Б. Эльконин жєне Э. Келер, М. Кечки т.б. ењбектерінен кµрініс береді. Баланыњ ата-анасымен ќаќтыѓысы, ‰лкендерді баѓаламауы Ш. Бюлердіњ жан±ядаѓы баланыњ анасына «жынды» деген сµзді естуімен суреттейді.

Д.Б. Эльконин болжамы бойынша: «Мен µзім» феномені, баланыњ µзіндік арманыныњ дамуыныњ динамикасы пайда болды деген сµз. Сонымен бірге арманшылыќтыњ жоѓары дєрежеде болуы, баланыњ µз еркімен єрекет етуге ±мтылуы яѓни, ‰лкендер сынды деп кµрсеткен [3].

Сонымен, ‰ш жастаѓы баланыњ даѓдарысын зерттеген ѓалымдардыњ пікірлерін ќарастыра келе, бала ата-анасына баѓынбай, ќаншалыќты ќыњырлыќ кµрсетсе де балаѓа еркіндік бермей, тєрбие беруден аянбаѓанымыз жµн.

Мектеп жасына дейінгі ‰ш жас даѓдарысы баланыњ дамуындаѓы сыртќы жєне ішкі жаѓдайлардыњ мєн-жайын ашып кµрсетеді. Осы кезде бала µз ойыншыќтарын баѓаламауѓа тырысады, оларды ±стаѓысы келмейді, оныњ сµздерінде балаѓаттау мен кемсіту сµздері пайда болады. М±ндай сµздер орынсыз айтылады. Б±лардан басќа таѓы да екі жаќты ерекшелік болатынын атап айту керек. ‡йдегі жалѓыз бала болѓандыќтан оныњ талап-тілектерініњ бєрі орындалып, ол наѓыз µзініњ µктемдігін ж‰ргізуге тырысып баѓады. Б±л кµрініс єр т‰рлі отбасында т‰рліше болып келетіні байќалады. Жалѓыз ѓана баласы бар отбасында µктемдік етуге ±мтылушылыќ кездеседі. Ондай бала мањындаѓы адамдарѓа айтќанын істетіп, айдауына ж‰ргізгісі келеді. Ондай баланыњ анасы ‰йден шыќпауѓа тиіс, бала талабы бойынша анасы бµлмеде болуѓа тиіс. Ол талап еткенніњ бєрін оѓан алып беру керек. Ол ±сынѓан таѓамды жемейді, µзі с‰йген тамаќты ѓана ішеді. Бала айналасындаѓы адамдарѓа билік ж‰ргізу ‰шін неше алуан тєсілдерді табады. Ол барлыќ талаптары орындалѓан жаѓдайда µзгелердіњ, бєріне ємірші болѓысы келеді. Ал кейбір отбасында м±ндай сипат ќызѓаншаќтыќ деп те аталады. ¤зінен жасы кіші не ‰лкен баланы ќызѓанатын болады. Міне ‰ш жастаѓы баланыњ бойында жиі кездесетін мінез нышандары осындай. Б±л ерекшеліктердіњ бєрі бала тєрбиесіне байланысты пайда болып отыратын ќасиеттер [4].

Ќорытындылай келе, кµбіне ‰ш жастаѓы баланыњ бойынан табылатын ќызѓаншаќтыќ сезімін шектетуге кµп кµњіл бµлген абзал. ¤йткені, ќызѓаншаќтыќ сезімі толыќ ќалыптасып кеткен бала ‰лкен ортаѓа тап болѓанда сіњісе алмай, біраз ќиындыќ тудыруы м‰мкін.

‡ш жастаѓы даѓдарыстыњ екінші кµрінісі - ќырсыѓу. Ќырсыѓудыњ µзін ќасарысудан ажырата білу керек. Мысалы, бала бір нєрсеніњ орындалуын µзінше талап етіп ќасарысып т±рып алады. Б±л ќырсыќтану емес, б±л ‰ш жастаѓы даѓдарысќа дейін де кездеседі. Мысалы, бала бір затты иемденгісі келеді, біраќ оны бірден ала алмайды. Ол б±л заттыњ µзінікі болуына ќасарысумен ќол жеткізеді. Ќырсыќтану дегеніміз, сєбиге бір зат оѓан аса ќажет болѓандыќтан ќасарыса ќалмайды, ол затты с±раѓаны ‰шін ѓана ќасарысады. Ол µз талабыныњ орындалуын тілейді. Айталыќ, сєбиді ауладан ‰йге шаќырдыќ дейік, ол кµнбейді, біраќ біз оныњ ‰йге кіру керектігін дєлелдеп, ‰гіттейміз, ол дєлелді т‰сінгенімен, бєрібір ‰йге кірмейді. Сєбидіњ ќырсыќтану себебі µзініњ бастапќы шешіміне байланысты болады. Тек осы жаѓдай ѓана ќырсыќтануѓа жатады. Ќырсыќтануды кєдімгі ќасарысудан ерекшелейтін екі сєт бар. Оныњ бірі - жаѓымсыз ќылыќќа ±ќсастыѓы, оныњ себепке ќатысы бар. Егер бала дєл ќазір ќажет етіп т±рѓан нєрсесін ќасарысып с±раса, б±л ќасарысу болмайды. Мысалы, ол шанамен сырѓанауды ±натады, сондыќтан да к‰ні бойы аулада ж‰ргісі келеді. Екіншісі - егер жаѓымсыздыќќа єлеуметтік сипат тєн болса, яѓни бала ересектердіњ айтќанына керісінше єрекет жасайтын болса, ќасарысу сипаты болѓаны. Баланыњ ызасы µзгермелі болады деп айтуѓа болмайды. Баланыњ даѓдарысќа ±шырау кезењіне дейін оныњ µзіне деген ниет-ќылыѓыныњ себептерін ќалайша болатындыѓына кµз жеткізуіміз керек.

Зерттеу барысында, таќырыпќа сай мысал келтіре кететін болсаќ, ‰ш жастаѓы даѓдарысы µте ќиын µткен дені сау сєби тµрт жасќа ќараѓан шаѓында (ол трамвай кондукторыныњ ±лы еді) еліріп, µз µктемдігін µзгелерге ж‰ргізуге бейімделе бастады. Оныњ талабынын, бєрі орындалуѓа тиіс еді. Мысалы, ол кµшеде анасымен келе жатып, оѓан т‰кке ќажеті жоќ болса да жерде жатќан ќаѓазды анасына алып бер деп талап етті. Оныњ с±раѓан затын бермесењ ол еденге жата ќалып шыњѓырады, ќол-аяѓын сермеп жер соѓады. Біраќ б±л кµрініс ауруѓа ±шырау єбігері емес-ті, мінез-ќ±лыќ т‰рініњ дерекі кµрінісі еді. Баланыњ б±л ќылыѓын баќылаушы маман оныњ сєбилік кезењіндегі єрекеттеріне ќайта оралуы деп баѓалады. Біз баќылаѓан сєбиде б±л єрекеттер ашуѓа айналды, µйткені басќаша ќарсыласып жанжал шыѓаруѓа оныњ шамасы жетпейді. Мен м±ны ‰ш жастаѓы даѓдарыстыњ негізгі белгілеріне жатады деп ойламаймын. М±ндай кµріністер отбасы тєрбиесінде баланыњ мінез-ќ±лќыныњ шиеленісіп, оныњ ќиќарлыѓы мен µзімшілдік ерекшеліктерін ашу-ызамен кµрсетуі болып табылады.

Даѓдарыс кезінде баланыњ бойында ќайта ќ±рылатын психикалыќ µзгеріс не? Б±л бала мањындаѓы жаќын адамдарына - єкесі мен анасына жєне олардыњ беделіне деген єлеуметтік кµзќарасын білдіреді. Сондай-аќ баланыњ «мен» деген µзіндік ерекшелігін танытќысы келіп, оныњ бойында бірсыпыра мінез-ќ±лыќтары пайда болады. Ондай ќылыќтар ортадаѓы жаѓдайды µзгертеді. Бір сµзбен айтќанда, даѓдарыс баланыњ жеке т±лѓасы мен оныњ мањындаѓы адамдардыњ µзара єлеуметгік ќарым-ќатынасын ќайта ќ±рып, оларды µзгертіп отыруѓа баѓытталатын психикалыќ фактор деп санауымыз керек [5].

Сонымен, бала дамуындaѓы ‰ш жас даѓдaрысы µте к‰релі даѓдарыс. Б±л кезде балаѓа ќолдау кµрсетіп, баланы уаќытылы ќадаѓалaп отырсаќ, баланыњ бойындаѓы ќыњырлыќ, кері мінездердіњ ќалыптаспауына септігімізді тигізетін едік. Баланыњ т±лѓa болып ќалыптaсуына отбасы тєрбиесініњ мањызы зор екендігін де естен шыѓармаѓанымыз жµн болар.

Осы жастаѓы даѓдарыстан оњай жєне жењіл µту ‰шін ата-аналарѓа берер кењесіміз:

‡ш жасар баланыњ µз кµњіл-к‰йін біліп, «мен ќуандым», «мен ренжідім», «мен ашуландым», «мен кµњiлдендім», «меніњ ызам келiп т±р» деген жайттардыњ мєнісін т‰сіне бастайды, яѓни ол µзініњ к‰й-жайын баѓдарлай алады. Ал ‰ш жастаѓы сєбидіњ басќа адамдарѓа ќатынасын ањѓаруы сияќты, ‰ш жастаѓы бала µзініњ єсерлену сезімін ±ѓына алады. Соныњ нєтижесінде ‰ш жасар баланыњ бойындаѓы даѓдарысын сипаттайтын кейбір ерекшеліктер кµріне бастайды. ¤мір тєжірибeсiніњ єсeрінен бала басынан кешіргeн нєрсeлердіњ мєнін т‰сініп, оларды жинаќтап т‰сіну м‰мкіндігі ќалыптасады. Єрбір жања ж‰ріс сайын тастар арасындаѓы жања байланыстардыњ пайда болатыны сияќты, баланыњ тіршілік єрекетінде белгілі пайым т±тас ±ѓым жасалады. Осыдан келіп ‰ш жастаѓы баланыњ танымдыќ єрекеті жања сипатќа иe болады.

Ќорытындылай кeле, балалардыњ µсіп келe жатќaн м‰мкіндіктерiн кeзінде байќап жєне олардыњ ќажeттіліктерін іс-єрекеттіњ, ‰лкендермен ќарым-ќатынастыњ жања т‰рімен орындау арќылы д±рыс тєрбиелеген жаѓдайда, тєрбие берудіњ ќиын кезењі сµзсіз азаяды, єрі ол жењіл µтеді. ‡ш жастaѓы даѓдaрыс – µтпелі ќ±былыс. Біраќ, онымен байланысты пайда болатын жања ќ±рылымдар – µздерiн басќа адамдармен салыстыру – баланыњ жeке басын онан єрі ќалыптасуына жаѓдай жасайтын психикалыќ дамудаѓы мањызды ќадам.

Пайдаланылѓан єдебиеттер тізімі

1. Республикасыныњ Президенті Н.Є. Назарбаевтыњ жолдауы, 2014жыл, Астана.

2. Ж±баназарова Н.С. Жас ерекшелік психологиясы. Оќу ќ±ралы – Алматы, 2013.

3. Бейсенбекова Г.Б, Молдабаева Р.А, Н±рѓалиева С.М. Жас ерекшелік психологиясы. Оќу-єдістемелік ќ±ралы, Ќараѓанды, 2005.

4. Ныѓметова Ќ. Баланыњ жас ерекшеліктері психологиясы жєне кемтар бала психологиясы. Оќу ќ±ралы – Алматы, 2014.

5. http://alashainasy.kz. Баланыњ ‰ш жас даѓдарысы.