Дәулетбаева Айгерим Беркинбаевна

Пестицидтер қалдықтарының әсері

Пестицидтер (латын сөздерінен pestis – жұқпалы ауру, caedo - өлтіремін) – мәдени өсімдіктерді зиянкестерден, паразиттерден, арамшөптерден, аурулардан және микроорганизмдерден қорғау үшін қолданатын барлық химиялық қосылыстар. Пестицидтерді пайдалану ауылшаруашылық өнімдерін 18-20% сақтайды. Қазіргі кезде оларды көп қолданатын болғандықтан биосфера мен адамдарға зияны тиіп жатыр. Оларды пайдаланбай өнім алуға мүмкіндік жоқ, себебі зиянкестер өте көбейіп кетті. Бунақденелілер пестицидтердің бір түріне тез бейімделетін және ол қасиетін ұрпағына бере алатын қабілеті бар. Сондықтан пестицидтерді қолданарда зиянкестердің түріне қарай таңдап алу керек [1].

Биосфераның элементтері арасындағы байланыс динамикалық, сонымен қатар жеткілікті тұрақты емес болып табылады. Биот (өсімдіктер мен жануарлар ағзалар жинау). Алайда, олардың қызметінің барысында адам жиі осындай тұрақты қарым-қатынастарға зиянды болып табылады, бұл бүкіл тізбектің бір сілтемені бұзуға онда қоршаған ортаны қорғау, жеткілікті болып табылады. Сондықтан, қоршаған ортаға антропогендік факторлардың әсерінен үнемі жиі, өкінішке орай, өзгеруі нашар болып табылады.

Химиялық құрамы жағынан пестицидтер 5 класқа топтастырылады:

1. хлорорганикалық қосылыстар – гексахлоран, ДДТ (дуст) гексахлорциклогексан, полихлорпинен, полихлоркамфен т.б. Олар организмде жинала алады да, ыдырауы бірнеше ондаған жылдарға созылады. Хлорорганикалық қосылыстар диоксиндермен қосылысып, тұрақты органикалық қосылыстар түзеді.

2. Фосфорорганикалық инсектицидтер – карбофос, дихлофос, диазинон, фосфамид, метафос, амофос, өсімдіктің өсуін реттегіштер және т.б. Бұлар топырықта және басқа ортада тезірек ыдырайды.

3. Карбаматты инсектицидтер – карбамин қышқылының күрделі эфирлері (севин). Бунақденелілердің жекелеген түрлеріне ғана әсеретеді, ал жануарлар мен адамдарға зияны жоқ.

4. Хлорфеноксиқышқыл туындыллары – дефолиант ретінде су қоймаларында өсетін өсімдіктерді жою үшін қолданады.

5. Пиретроидты табиғаты бар пестицидтер – транс-хризантема қышқылы. Бұл инсектицидтердің жаңа түрі, оны табиғи материалдардан бөліп алған. Мысалы, түймедақ өсімдігінің сығындысынан табиғи пиретрин-І алынған. Бұдан басқа өте қатты әсер ететін жасанды пиретроидтер де алынған.

Адамдарға зиян келтірмейтін пестицидтерді атап кетейік. Олар: гидрохинон І туындылары, триазиндер (ІІ) және азолдар (ІІІ), бензой қышқылының (IV) туындылары және т.б. Тірі организмге түскен пестицидтердің әсері препараттың тұрақтылығына, яғни персистенттілгіне және организмде жүретін метаболизм процесінің жылдамдығына байланысты болады [2].

Түрлі химиялық қосылыстардың өнеркәсібі үлкен зиян, қоршаған ортаға эмиссияларды, көлік құралдарын, агрохимикаттарды қарқынды пайдалануына себеп туғызады. Топырақ, су, жер асты суларының, табиғи жер, теңіз және әуе - жауын-шашынсыз қалдықтары, олар қоршаған ортаға тигізер зияны өте коп.

Осылайша, барлық химиялық қосылыстар теріс биосфераның экологиялық санаттағы барлықтарына әсер етеді. Оның орнына табиғи деп аталатын антропогендік экожүйелерде, пейзаждардың өзгеру әсері жансыз табиғаттың құрылуына әкеп соғады. Ауыл шаруашылығы ландшафтардың, атап айтқанда, назарға қоршаған ортаға химиялық қосылыстардың жағымсыз әсерін ала отырып, ол негізінен жалпы табиғатты қорғау және биологиялық ортада трофикалық қарым-қатынастарды жақсартуға бағытталған адам қызметінің байланысты, әлсіретуі қажет.

Қоршаған орта - биоте және адам денсаулығына біраз уақыттан кейін тікелей немесе жанама түрде, немесе тез әсер етуі мүмкін, физикалық, химиялық, биологиялық және әлеуметтік факторлардың комбинациясы есебінен.

Биосфераның пестицидтердің әсері мынадай нысандарын белгілейді:
Жергілікті іс-қимыл. Басқа организмдер жанама тікелей зиянкестер әсер немесе, су, топырақ. Тиімділігі ортада жергілікті іс-қимыл пестицидтердің дозасы нысанында, қолдану әдісі, іс-қимыл селективті және ыдырау жылдамдығы анықталады.

Нәтижесінде жақын (альбомдық-аймақтық). Ол жерлерде, топырақ пен климаттық жағдайларына байланысты қоршаған ортаға пестицидтердің әсерін ұзақтығы және табиғатына байланысты.

Нәтижесінде қашықтан (аймақтық-бассейндік) ерітінділер, суспензия немесе топырақ коллоидтары бар мемлекет ретінде қабілетті тұрақты пестицидтерге тән бассейндерінің, олардың су тасқынында пайда болады.
Нәтижесінде (Global) өте шалғай - тұтас (мұхиттар, жер, атмосфераға) ретінде планетаға әсер етеді. Бұл байланысты ауа ағымдардың, су, циклон, дауыл, құстар, жануарлар мен адамдардың жаппай көші-қон, көлік қозғалысы, тауарлар, шикізат және азық-түлік өнімдерінің көлігімен тұрақты пестицидтерді заттардың аудару болып табылады.

Пестицидтердің әсер ету нәтижесі: 

- зиянкестер кедергісі қалыптастыру;

- өсімдіктер мен жануарлардың әсер;

- жинақтау және электрмен жабдықтау тізбектерінің аудару.

Ортада пестицидтердің схемаларын сәйкес орын алуы мүмкін: ауа - зауыт - топырақ - өсімдік - қоректілер - адам; топырақ - су - балық - адам.

Пестицидтердің қалдық талдау стандартты жоғары сезімталдық әдістерді қолдана отырып химиялық мониторинг критерийлер бойынша бағаланады.

Өсімдік және жануар тектес тағаммен тамақтанудың арқасында ДДТ адам организміне де түсетіндігін сезіп отырған боларсыздар. Осылайша жылжу кезінде әрбір организмде жинақталған ДДТ—ның шамасы 10 есе артып отырады. Организмде жиналған препарат ондағы басқа заттармен қосылысып, улылығы артады да, адамдарды, жануарларды өлтіре алатын шамаға жетеді. Табиғи жағдайда ДДЭ бастапқы ДДТ-дан да қауіпті. Себебі ДДЭ-нің ыдырау алғашқысынан да баяу жүреді. Ауылшаруашылығында пестицидтерді пайдаланудан гөрі өсімдіктерді қорғаудың биологиялық жолы іздестірілуде және пестицидтер пайдаланылмаған экологиялық таза өнім алу көзделіп отыр. Пестицидтердің адам организміне зиян екенін, табиғи процестерді бұзып, қоршаған ортаны ластайтынын ескеріп, оны өте сақтықпен басқа шара жоқ болған жағдайда ғана пайдаланған жөн. Бунақденелілермен күресудің кейінде шыққан биологиялық әдісінің бірін айта кетейік. Ол түрпілі материалдарды (абразивы) қолдану. Түрпілі материалдарды бунакденелілер көп жүретін жерге себеді. Оның үстімен жүріп өткен жәндіктің денесі кеуіп қалады, себебі сыртқы жабыны зақымданады. Түрлі заттардың өсімдіктерге, жануарларға және адамдарға ешқандай зияны жоқ.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Е. И., Терновая Г. Г. Охрана атмосферного воздуха. –М: Юрид. лит., 1984. с.112

2. К. Бородинов Экология устойчивое развитие 2008, №6, стр. 25

3.У.Т. Ауезова Питьевой воде-контроль качества. Экология устойчивое развитие 2008, №1-2, январь-февраль, стр.25.