Джиоева А

Джиоева А.Р. – доктор педагогических наук, профессор кафедры педагогики и психологии Северо-Осетинского государственного университета им. К.Л. Хетагурова

Джиоева Г.Х. – кандидат педагогических наук, профессор кафедры педагогики и психологии Северо-Осетинского государственного университета им. К.Л. Хетагурова

Совершенствование проблемы двуязычия в условиях национального региона (на примере РСО-Алания)

Дыууæвзаджы хæрзхъæд кæныны проблемæтæ националон регионы уавæрты (РСО-Аланийы уавæрты)

Æвзаг у адæмы цардимæ æнгом баст уæвынад. Æвзаджы æвдыст цæуынц йæ националон хиæмбарынад æмæ этникон хæдбындурдзинад. Абон, æхсæнады царды алы ран дæр ахъаззаг ивддзинæдтæ куы цæуы, уæд истори рæгъмæ хæссы ныры дуджы тæккæ вазыгджындæр проблемæтæй иу – продуктивон националон – уырыссаг, уырыссаг – националон дыууæвзаджы дарддæры рæзт æмæ хæрзхъæд кæныны фарстатæ. Уый домы, цæмæй æвзæгтæ æхсæнадон царды мидæг æмсæрæй æмæ æххæстæй архайой, сæ базоныны уавæртæ дæр æмхуызон куыд уой æмæ сæ алкæцыйæ дæр сæрибарæй пайда куыд цæуа.

Æппæт Цæгат Кавказы мидæг, бæлвырддæр та Цæгат Ирыстоны – Аланийы зæххыл цы гармонион националон дыууæвзаджы арæзт æмæ рæзты процесс рапарахат, уый сæйрагдæр баст у хъомылад, ахуырад æмæ рухсады проблемæтимæ. Цæгат Ирыстоны националон скъолаты дæр Уæрæсейы æндæр республикæты скъолатæй бирæты хуызæн, уырыссаг æвзаг мадæлон æвзагимæ иумæ у хъомылад æмæ ахуырады фæрæз, æмæ уыйадыл'ирæттæй бирæтæн ссис дыккаг мадæлон æвзаг. Нæ республикæйы цы æндæр нацийы минæвæрттæ цæры, уыдонæй бирæтæ – кæсгæттæ, грекъæгтæ, сомихæгтæ, гуырдзийæгтæ æмæ æнд. ма сæ мадæлон æма уырыссаг æвзæгтæй уæлдай зонынц ирон æвзаг дæр æмæ афтæмæй сты æртæвзагонтæ. Къорд скъолайы ма ирон æмæ уырыссаг æвзæгтæй фæстæмæ ахуыр цæуынц æндæр националон æвзæгтæ дæр. Æппæт уыдæттæ нæ фидарæй æууæндын кæнынц, нæ адæмты лымæнады сæйрагдæр припциптæй иу кæй у мадæлон æвзæгты сæрибар рæзт æмæ сæ æмсæрæй пайда кæныны хъуыддаг , ууыл. Уымæ та ирон скъола йæ историон рæзты мидæг сындæггай æрцыд. Уыцы вазыгджын, бирæвæрсыг процессы райдианы лæууыдысты нæ интеллигенцийы раззагдæр минæвæрттæ, зындгонд публицисттæ, рухстауджытæ, æхсæнæдон царды активон архайджытæ - Гасситы Афанасий, Коцойты Арсен, Байаты Гаппо, Козаты Алыксандр æмæ æнд. Уыдон хъæлæсы дзагæй сдзырдтой сæ адæмы царды ахсджиагдæр фарстатыл, æмæ риссагдæр домæнтыл, йæ хъомыл кæнын æмæ ахуыр кæныны проблемæтыл.

Афтæ, зынгæ ирон хъуыдыгæнæг – демократ, педагог, публицист æмæ æхсæнадон архайæг Гасситы А. уæды «инородон, инородческий» скъолаты ахуырадон – хъомыладон процесс аразыны сæйраг сахъатдзинадыл нымадта, сывæллæтты ахуыр кæнын æмæ хъомыл кæныны хъуыддаг, уæлдайдæр та фыццаг аз, кæсын æмæ фыссын райдайыны рæстæг, ирон æвзагыл кæй нæ цæуы, уый. Гассийы – фырт националон скъолаты «инородонтæ» хонгæйæ рæстагæй амыдта, уыдонæн «сæ бындуры нырыккон педагогон, культурон райдиантæ æвæрд куы уаид æмæ европæйаг ног уырыссаг скъолатæй комкоммæ инородонтæм здæхт куы уаиккой, уæд ныртæккæ цы пайда дæттынц, уымæй дæс ахæмы дæттиккой» [7].

Хохаг сывæллæттæ-иу уырыссаг æвзагыл ахуыр кæнын райдыдтой, нæдæр ыл кæсын, нæдæр фыссын зонгæйæ, уый 'тте ма ноджы мадæлон грамотæ дæр нæ зонгæйæ. Афтæмæй, кæй зæгъын æй хъæуы, сæ бон нæ уыдис уырыссаг фыстытæй, кæнæ æндæр исты инфорацийæ спайда кæнын. Æрмæг-иу бахъуыдис механикон æгьдауæй бахъуыды кæнын, фæлæ уый цалдæр хатты фæлхатт кæнгæйæ дæр куыд æмбæлы, ахæм фæстиуджытæ нæ лæвæрдта. Цы æрмæг ахуыр цыд, уый æнкьарын æмæ йæ æмбаргæйæ базонын, ахуыргæнинæгты зонындзинæдтæ, арæхстдзинæдтæ æмæ фæлтæрддзинады рæзыны фарстатæ - иу рохуаты аззадысты, стæй - иу фаг æргом здæхт сæм кæй нæ уыдис, уый аххосæй лыг дæр не 'рцыдысты.

Уырыссаг скъолайы кæсыны чингуытæй бирæтæн стыр apгъ кæнгæйæ, уый уыцы рæстæг фиппайдта, се'рмæг, уырыссаг сывæллæттæн æмбæрстгонд чи у, уый механикон æгъдауæй дæттæн кæй нæй «инородаг» ахуырдзаутæн. Йæ хъуыдымæ гæсгæ уыцы чингуытæ хохаг скъолатæн нæ бæззыдысты, фæлæ цæвиттонæн сбæззыдаиккой бынæттон хицæндзинæдтæ æвдыст кæм хъуамæ цыдаид, ахæм пособитæн.

Цытджын педагог стыр аргъ кодта сывæллæтты лингвистон зылдакасты рæзтæн, уый тыххæй егъау нысаниуæг лæвæрдта фæсарæйнаг æвзæгтæ ахуыр кæнынæн дæр. Уый нымадта, дыууæ æмæ цалдæр æвзаг базонынæн стыр нысаниуæг æрмæст царды практикон фæлтæрддзинад райсыны кæй нæй, фæлæ ма ахуырады хъуыддаг æмæ хиуылкусынады дæр, æмткæй райсгæйæ адæмы иумæйаг культурон рæзт бæрзонддæр кæныны. Республикæйы иукъорд скъолайы ахуырадон пъланмæ латинаг æвзаг каст кæй æрцыд, уый Гассийы–фырт хорзыл нымадта, куыд романаг æвзæгты бындур, афтæмæй фиппайдта, зæгьгæ, «уым цы фæллой æвæрд æрцæуа, уый формалон ирхæфсæнтæй нæ фæуыдзæн, фæлæ фенцондæр кæндзæн ног æвзæггæ бино- ныгæй ахуыр кæныны хъуыддаг» [8].

Афтæмæй, стыр рухстауæджы сфæлдыстадон бынты хуымæтæджы хуызы æмбæрстгонд æрцыдис дыууæ æмæ бирæвзаджы идейæ йæ социолингвистон, психологон æмæ педагогон аспектты, кæд уымæн дæр, йе'мдугонтæй бирæтау, ацы æмбарынады наукон бындуртæ равдисын йæ бон нæма уыдис, уæддæр. Билингвизмы æнæмæнг хъæуыны тезис, йæ егъау æппæтахуырадон нысаниуæджы тыххæй стыр ахъаз фæцис лингводидактикæйы дарддæры рæзтæн, æвзæгтæ ахуыр кæныны методикæйы æмæ æмткæй райсгæйæ педагогикæйы зонады рæзтæн.

Уæлдæр загъд хъуыдыйыл ма лæууыдис, цытджын уырыссаг педагог К.Д. Ушинскийы фæдон, рухстауæг, публицист Уырыймæгты Харитон. Республикæйы æцæг адæмон скъолатæ саразыны тыххæй дзургæйæ æмæ ууыл архайгæйæ, уый амыдта, мадæлон 'æвзагæй сæ максималон æгъдауæй спайда кæнын кæй хъæуы, мадæлон æвзагыл ахуырадон – методикон литературæ рауадзын кæй хъæуы. Ирон скъолаты ахуырадон – хъомыладон процессыл цæст хæсгæйæ ,ууыл хъыгкæнгæйæ, сбæрæг кодта, ахуыргæнинæгтæ бæлвырд лæвæрд æмгьуыдмæ ахуырадон дисциплинæтæй цы зонын- дзинæдтæ, арæхстдзинæдтæ æмæ фæлтæрддзинад хъуамæ райсиккой, уый кæй нæ исынц. Уыцы уавæры сæйраг аххосагыл нымадта, мадæлон æвзаг æппындæр кæй ницæмæ дард цæуы, ахуырадон процессæй сырд кæй æрцыд.

Республикæйы скъолаты иумæйаг педагогон системæ кæй нæй, ахуыры дисциплинæтæ бæлвырд рекомендацитæй цух кæй сты, уымæ гæсгæ алы ахуыргæнæг дæр йæхæдæг хицæнæй хъуыды кæны куысты методтæ ,æрмæг бацамоныны æмæ йæ ныффидар кæныны алыхуызон мадзæлттæ. Уыцы уавæр ахуыры ахадындзинад зынгæ ныллæгдæр кæны, уæлдайдæр та уырыссаг æвзагæй. Уыцы факттæ, йæ хъуыдымæ гæсгæ «хæрз гыццыл архайдтаиккой, цæмæй ахуырдзаутæ ахуырадон æрмæг базоной æмбаргæйæ æмæ раст, уыдон скъолайы хъуыддаг æрмæстдæр къуылымпы кодтой, уымæн æмæ сæ æрдзон æгъдауæй ницы уыдис. Йæ аххосаг бæрæг у, бæлвырддæр та – скъолаты иумæйаг уырыссаг – ирон ахуыргæнæн чиныг кæй нæй» [2]. Уый тыххæй Уырыймæджы – фырт ирон æвзагмæ ратæлмац кодта абеты чингуытæй иу, фæлæ æрмæст уым цы ахуыргæнæн текстытæ уыд, уыдоныл нæ ныллæууыд, баххæст æй кодта ирон цардыл фыст æрмæгæй, уыдонимæ Хетæгкаты Къостайы æмдзæвгæтæй («Халон æмæ рувас», «Хъазтæ» æмæ æнд.). Уый фидарæй æууæндыд, ахæм ахуыргæнæн чиныг саразын æмæ уымæй кусын бæлвырд бæрзонддæр кæй сисдзæн ахуыры хæрзхъæддзинад, уымæн æмæ рæстæгæн йæ егъау хай хардз нæ цæудзæн сывæллæттæн æмбæрстгонд цы дзырдтæ не сты, уыдон амонын æмæ тæлмац кæныныл [2].

Зындгонд педагог дзырдта æмæ архайдта, цæмæй дисциплинæ «уырыссаг æвзаг» ирон скъолаты ахуыр цæуа мадæлон æвзаджы бынду- рыл.Ахуыргондмæ гæсгæ уый фыццаджыдæр стыр ахъаз уыдзæн æвзаг хуыздæр базонæн, иннæрдыгæй та – ахуыргæнинæгты курдиæттæ тагъддæр, растдæр æмæ арфдæр куыд рæзой, сæ лингвистон фæлтæрддзинад хъæздыгдæр куыд кæна, æвзагмæ се 'мбудындзинад куыд рæза, æппынфæстаг – алы адæймагмæ дæр цы националон сæрыстырдзинад, националон хиæмбарынад хъуамæ уа, уый куыд рæза [9].

Афтæмæй, йæ размæ цы педагогтæ уыд, уыдоны хъуыдытæ дарддæр хæццæ кæнгæйæ æмæ сыл сфæлдыстадон æгъдауæй бакусгæйæ X. Уырыймæгты фидарæй уынаффæ кодта ирон скъолайы æмбаргæ, методикон æгьдауæй раст æмæ наукон æгъдауæй уырнинаг ахуырадон предметтæ дыууæ 'взагыл /мадæлон æмæ уырыссаг ахуыр кæныны системæ, мадæлон æвзаг раздæр цæугæйæ. Уый нымадта ирон сывæллæтты хъомыл кæнын æмæ ахуыр кæныны иууыл растдæр, рационалондæр методыл [9, 264].

Поэт, публицист, экономист, рухстауæг, Ирыстоны педагогон хъуыдымæ стыр æвæрæн бахæссæг Цæголты Георги дæр иу æмæ дыууæ хатты нæ амыдта, удгоймаг къæхтыл слæууын кæныны хъуыддаджы мадæлон æвзаг скъолаты сæрмагонд æмæ сæйраг ахуырадон дисциплинæ кæй у, уый æмæ йыл активонæй дзырдта. Йæ хъуыдымæ гæсгæ, уыцы ран ис, ирон адæмы æхсæн рухстауыны хъуыддаг продуктивон æгъдауæй парахат кæныны сæйраг домæн, нæ республикæйы зæххыл ахуырад æмæ хъомылады системæйы рæзты æвдисæн [10].

Ирон культурæйы зынгæ архайæг, фыссæг, публицист, педагог Коцойты Арсен, Кавказы периодикон мыхуыры адæмон ахуырады риссагдæр фарстатыл дзурæг,алы ахуыргæнæгæн дæр æнæмæнг æххæстгæнинаг домæныл нымадта сывæллæттимæ сæ мадæлон æвзагыл сæрибарæй дзурын. Педагогон процессмæ ахæм уагыл бацæуын уый нымадта, архайдзæн æнæхъæн Цæгат Ирыстоны адæмы æппæтиумæйаг ахуырады хъуыддаг æнтыстджынæй аразынæн [5].

Ацы хъуыды дарддæр æвдыст цæуы æмæ рæзы зындгонд педагог, публицист, литературон критик æмæ æхсæнадон архайæг Дзасохты Григорийы сфæлдыстадон бынты. Ахуырадон процесс фыццаджыдæр националон бындурыл аразыны фарс хæцæг, уый Гасситы Афанасий æмæ Уырыймæгты Харитоны фæстæ уæндонæй дзырдта «инородон скъолатæй алы ранæй дæр мадæлон æвзаг байс ацы адæмæн, уый æнæ цæсгом сæ фæкæн, уымæй уæлдай нæу», уымæн æмæ «мадæлон æвзаджы, куыд нацийы фæлгонцы, алы адæм дæр раргом кæны йæ алфамблайы æмбарындзинад... Æвзаджы зыны æппæт адæмы уды хъæздыгдзинад» [4]. Дзасохты Григорий фыста: «...адæймаджы æрдзæн йæ бон ивылын у æрмæстдæр æрдзæн йæхи арæзт донвæдыл». Уыцы донвæд хуыдта мадæлон æвзаг. Уый тыххæй райдианы ахуыр, нымадта уый, аразын хъæуы мадæлон æвзагыл. Саби сæрибарæй æмæ фидарæй куы базона мадæлон ныхас, мадæлон æвзагыл хъуыды кæныныл куы фæцалх уа, уæд ын уырыссаг æвзаг, стæй æндæр æвзæгтæ сахуыр кæныны хъуыддаджы хуыздæр æнтыстытæ уыдзæн.

Уыцы хъуыды у Цæгат Ирыстоны зынгæ æхсæнадон архайæг, педагог, публицист, ирон æвзагыл рауагьдад саразыныл бакусат Байаты Гаппойы сфæлдыстадон бынты астæумагъз дæр. Xoxaг скъолатæм, ирон æвзаг чи нæ зоны, ахæм уырыссаг ахуыргæнджытæ æрвитын растыл нæ нымайгæйæ, уый домдта, цæмæй Дзæуджыхъæуы байгом кодтаиккой, йæ нысан бынæттон, на- ционалон кадртæ бацæттæ кæнын кæмæн у, ахæм ахуыр гæнджыты семинари.

Саби хъуамæ ахуыры æвзаг æмбара – уый у дидактикæйи сæйраг домæн æмæ скъолайы æппæт дисциплинæтæ дæр базоныны æнæмæнг хъæугæ уавæр. Уымæй дарддæр, мадæлон æвзаг у адæмы культурæйы æнæмæнг хъæугæ хай, националон сæрыстырдзинад æмæ кады сæр, националон æмбалад уæвыны сæйрагдæр цæг [6]. Æмæ сывæллæтты мадæлон литературон æвзагыл кæсын – фыссын зоныныл: ахуыр кæнæн ис, æрмæст уыцы æвзагыл фыссынад куы уа, рационалон æгъдауæй арæзт ахуырадон æмæ йыл методикон литературæ мыхуыр куы рцæуа. Уыцы фарста раст алыг кæнынæй, бæрæг кæны цытджын педагог, аразгæ у адæммæ нæй, уый у æнæ руль науы хуызæн. Уыцы стихийон массæ, зонды закъонтæм гæсгæ нæ, нæдæр рагæй – (ерæгмæ дзыллæты рухсдæтджытæ цы хæрзуагдзинад æмæ культурой æмдзæрины бæрзонд райднантæ арæзтой æмæ аразынц, уыдонмæ гæсгæ, фæлæ инстинкты закъонтæм гæсгæ чи цæры... Æрмæстдæр мадæлон фыссынады фæрцы Кавказы хохаг ызнæмтæ рацæудзысты æцæг граждайнаг царды фæндагмæ, фыста Байаты Гаппо [2, 177].

Рухстауыны куысты æнтыстдзинады хъæугæ домæныл нымадта скъола æмæ адæмы æнгом æмæ æнæскьуыйгæ бастдзинад. Уый ис, мадæлон фыссынады, йæ базонын æнæмæнг хъæуы ахуырæн йæ райдианы къæпхæны. Уæлдай бæрзонддæр домæнтæ уыд педагогмæ хæххон скъолаты ахуыргæнæн чингуыты методикон арæзт æмæ аивадон æгъдауæй фæлындынмæ: «Райдиан чиныг мадæлон æвзагыл хъуамæ сывæллæтты æмбарынæдтæм сарæхса, се 'взонг зонд сын сцымыдис кæна, æрмæстдæр гъе уæд у йæ бон «сывæллæтты хъуыды кæныны тыхтæ райхъал кæнын, се'мбарынæдтæ сын райрæзын кæнын» . Уæды рæстæджы ирæттæм ахæм чингуытæ нæма уыди. Сывæллæттæ ахуыр кодтой уырыссаг æвзагыл æмæ æрмæстдæр уырыссаг ахуыргæнæн чингуытæм гæсгæ. Мадæлон æвзаг ахуыр цыд рæстæгæй –рæстæгмæ, стæй критикæйы аккаг дæр чи нæ уыд, ахæм чингуытæм гæсгæ. Ахуыргæнджытæ «иу уырыссаг чиныгæй иннæмæ сæхи æппæрстой æмæ алы ран дæр стыр зындзинæдтыл æмбæлдысты» [1, 176], ахуыргæнинæгтæ фидардæр зонындзинæдтæ исиккой æрмæст мадæлон æмæ уырыссаг æвзæгтæй нæ, фæлæ æндæр дисциплннæтæй дæр.

Хорз æмбæрста стыр педагог, Уæрæсейы бинонтæм цы хохæгтæ бацыд, уыдон уырыссаг грамотæ æмæ æвзаг базоной, уырыссаг культурæимæ базонгæ уой, уымæн цавæр нысаниуæг ис, уый. Уый бæрæг кодта, ацы вазыгджын æмæ алывæрсыг процессы сæйраг бынат скъолайы кæй у, уырыссаг чингуытæ сæрибарæй кæсынæн æмæ æмбарынæн ахуыргæнинæгтæм фадат лæвæрд кæм цæуы. Фæлæ адæмон рухсады бындуры ис мадæлон æвзаг, 'мадæлон фыссынады фæрцы адæмтæ тагъддæр бахизынц бирæ æнусы æмæ бирæ адæмты зонды æвæрæнтæм æмæ афтæмæй æнгомдæр бацæуынц æппæтадæмон культурон змæлдмæ [1].

Ацы идейæ стыр бынат ахсы Козаты Алыксандыры педагогон хъуыдыты дæр. Зынгæ публицист – рухстауæг Кавказы периодикон мыхуыры адæмон ахуырады фарстатыл иу æмæ дыууæ хатты нæ фыста статьятæ, очерктæ, фыстæджытæ. Республикæйы скъолаты ахуырадон – хъомыладон процесс аразыныл дзургæйæ, уый амыдта скъолайы ахуыры мидæг мадæлон æвзаджы ахсджиагдзинадмæ. Фидарæй домдта, цæмæй йæ æнæмæнг ахуыр кæной.

«Хъæздыг бинонтæ сæ сывæллæтты французаг кæнæ англисаг æвзаг хуыздæр æмæ тагъддæр сахуыр кæнынæн райсынц иу дзырд дæр уырыссагау чи нæ зоны, ахæм гувернанткæ, астæуккаг ахуыры уагдæтты та уырыссаг сывæллæтты французаг æмæ англисаг æвзагыл ахуыр кæнынц æрдзон методмæ гæсгæ, кæй зæгьын æй хъæуы, уырыссаг æвзаг ныссæндыныл æппындæр нæ хъуыды кæнгæйæ, фæлæ æрмæстдæр ног æвзаг тагъддæр базоныны нысанимæ. Æппынфæстаг, уыцы методмæ гæсгæ ахуыр цæуы Терскы дирекцийы инородон скъолаты» [1,254].

Фæлæ уæддæр фылдæр ирон скъолаты фылдæр пайда цыд тæлмацы методæй. Козайы – фырты хъуыдымæ гæсгæ йæ аххосæгтæ уыдысты: фыццаджыдæр, æрдзон метод ахуыргæнзегæй домы тыхархайд æмæ дзы уый тыххæй иудадзыг пайда кæнæн нæй. Дыккаджы та, – æппынæдзух дæр домы зонындзинæдтæ зæрдыл лæууын кæнын, æмæ уый та гæнæн ис æрмæстдæр ахуыргæнинæгты контингент гыццыл куы уа, уæд; ирон скъолаты та кълæсты æгæр бирæ ахуырдзаутæ ис. Æртыккаджы, ахуыры æрдзон метод домы цæстуынгæ æрмæг, алыхуызон предметты æнæхъæн коллекци, бынæттон цард æвдисæг иттæг хорз нывтæ. Фæлæ республикæйы скъолатæ цы зын уавæрты уыдысты, уымæ гæсгæ зынтæи уыд сæ бон хуымæтæджы ахуыры дзаумæттæ дæр самал кæнын, фæзми- кагдæр фадæтгæ» æмæ «хъуыддаджы спайда кæнын бæрзонд педагогон сегъджуттæ», уыдоныл та ныхас дæр не уыд. Афтæмæй-иу «дыууæ фыдæй равзæрстой къаддæры [1].

Раззагдæр методтæй пайда кæнын та, педагогы хъуыдымæ гæсгæ, феххуыс уыдзæн æвзаджы æрмæг базонынæн. Сывæллон скъоламæ бæлвырд дзырдуатон æвæрæнтимæ бацæуы. Исты предметы ном иронау куы фæзæгъы, угед йæ цæстытыл ауайы уыцы предметы фæлгонц, уый фæстæ уыцы фæлгонц æнæхъæнæй хæт æрцæуы предметы уырыссаг номмæ. Афтæмæй уырыссаг лексикæ дæр гыццылгаи ахуыр цæуы. Зындгонд æмæ æнцондæрæй райгуыры ног æмæ зьндæр. Уый фæстæ, А. Козаты куыд бæрæг кæны, афтæмæй сывæллæтгы хонын хъæуы дарддæр - иугай дзырдтæ æмхæст радзырдты кæм

баиу вæййынц, уыцы ахастытæм» [1,254]. Уыцы ран æнамæнг феххуыс уыдзæн мадæлон æвзагæй бæрцæй пайда кæнын. Алы ахуырдзауы хъуыдыкæнынады æвæрæнты дæр, ис бирæ аргьæуттæ, радзырдтæ, алыхуызон цаугæ.

Уæлдæр кæй загьтам, уымæй æрцыдыстæм ахæм хатдзæггæм. XIXæнусы кæрон æмæ XX æнусы райдианы ирон интеллигенцийы хуыздæрминæвæртгæ, æхсæнадон архайджытæ, курди атджын педагогтæ,публицисттæ А. Гасситы, X. Уырыймæгты, Г. Цæголты, А. Коцойты, Г. Дзасохты, Г. Байаты, А Козаты. нымадтой, адæмы националон хиæмбарынады рæзтæн уæвæн кæй нæй æнæ националон скъолайы, мыхуры, мадæлон культурæйы рæзт, уымæн æмæ уый у цыфæнды интеллекты фундамент дæр, æрмæстдæр уыцы ран удрухсдзыд кæны йæ хæссæг адæмы хæдбындурдзинад æмæ уникадондзинад.