Сейітқазиева Қ.Ә., БахманбетоваА.Д., ЫбыраеваС.Б., Жылысбаева А. М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Қазақстан

ҚОРШАҒАН ОРТАҒА АНТРОПОГЕНДІ ӘСЕРДІ БАҒАЛАУДЫҢ ЖҮЙЕЛІК ӘДІСТЕРІ

Антропогенді әсерлер, қоршаған орта жағдайына әсер ету кешендерінің нақты аумағын анықтап бағалау қажет. Бағалаудың нәтижесі қаржыландырудың көлемі мен табиғатты қорғау шараларының экологиялық маңызды мәселелердің аумағына байланысты қаралады. Қаржыны бөлу үшін экологиялық реабилитациялық аумақтардың кешенді экологиялық жағдайын толық қарастыру қажет. Жинаған ақпараттар аумаққа экологиялық реабилитацияларға қаржыны дұрыс бөледі.

Қолайлы көрсеткіштердің жиынтығын таңдау, кез-келген экожүйені кешенді бағалаудың мүмкіншіліктеріне негізделіп, табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау бүгінгі күннің ең маңызды мәселелерінің бірі болып отыр. Экологиялық жағдайымен қоршаған ортаның «сапасы» оңай міндет болып отырған жоқ. Көрсеткіштердің саны, әр түрлі масштабтағы аумақтардың экологиялық жағдайын бағалауда жүздіктермен өлшейді. Мұндай алқаптың ақпараттарын қабылдау, жергілікті жердің экологиялық жағдайларын кешенді бағалаудың нәтижелері, аймақтық және ғаламдық деңгейде анықтау қиынға соқпақ. Сондықтан өзекті мәселелердің көрсеткіші маңызды, үлкен көлемдегі сілемдерден алынған ақпараттар зерттеліп отырған аумақтың экологиялық жағдайлары аса қатты қиындық тудыра қоймайды.

Жылсайынғы аналитикалық шолулар мен түрлі экологиялық қорытындылар қоршаған ортаның ластануы жайлы ақпараттар жинағы жарияланып-тұрақты және жылжымалы көздерден атмосфераның ластануы, шығарындылармен қалдықтардың ақпараттары қарастырылады. Аумақтарды қалдықтардың түсуі, олардың көрсеткіші бойынша-аса қатты ластанған ауа алабтарының, қоршаған ортаға түсетін шығарындылар мен тастанды қалдықтардың, тасымалдау транспорттарының тұрақты қатынауы, келтірілген залалдың себептері және т.б. қарастырылады.

Аумақтың экологиялық жағдайын бағалау мақсатында қолданылатын түрлі авторлардың мақалалары және көздері ұсынылады. Қарастырылған жұмыста көрсеткіштердің қазіргі уақытта ұсынылып отырған ақпараттардан айырмашылығы аса көп емес. Бірақ ескере кететін жайт, талдау жасау кезінде қоршаған ортаға әсер етуші ықпалдармен және көп қолданылатын көрсеткіштер қарастырылып, аса қатты айырмашылық байқалмағандықтан ескеріле қоймады.

Қарастырылып отырған мәселердің арасынан, жеке экологиялық аумақтың орнығуына сипаттама беретін әдісті таңдау қажет. Талдаудың тапсырмасын жеңілдету үшін, экожүйені құраушылардың жағдайын бағалау қажет: ауа, су, жер, әлеумет, өсімдіктер және жануарлар әлемі[1].

Атмосфераның ластануы өте қауіпті құбылыс болып табылады, ол қазіргі кезде жаһандық мәселелер туындатып жалпы биосфераға да өз әсерін тигізеді. Су ортасының сапасының төмендеуі, топырақ екінші орында болса- ондағы поллютанттарды шаю кезінде жүзеге асады. Атмосфераның қауіптілігі организмдердің сезімталдығының жоғарылау нәтижесінде байқалады.

Зиянды экономикалық бағалау ,тұрақты көздерден атмосфералы ауаның ластану себептері[ 1]:

, (1)

мұндағы, - атмосфералы ауаға тұрақты көздерден РК-ның экономикалық аудандарына түсетін қалдықтарға жылдық шығынды экономикалық тұрғыда бағалау мың .теңге/жыл;У^ауд_r -РК экономикалық аудандарының ауа алаптарына түсетін ластаушы заттектердің қалдықтарының экономикалық бағалаудағы көлемі теңге.шарт/т;M^a-қарастырылп отырған аудандағы ластаушы заттардың келтірілген көлемі шарт.т/жыл;К^аэ-экологиялық жағдайдың коэффициенті және атмосфералы ауаның РК экономикалық ауданындағы аумаққтың жағдайы;Id-өндіріс салаларының индекс-дефляторы;-атмосфералы ауаның қалдықтарының массасы і-экологиялық-экономикалық қауіптіліктің ластаушы заттардың немесе бірдей коэфициенттері, т/жыл;К^аэ_i-экологиялық-экономикалық қауіптіліктің қатынас коэффициенті і-ластаушы заттектердің және заттардың топтарының, шарт.т/жыл;і-ластаушы заттардың немесе заттектердің топтарының индексі.

Атмосфералы ауаның транспорттардың ластануынан экономикалық тұрғыда бағалау

.

, (2)

мұндағы, Y^amp-белгілі бір аумақтағы ауа алабына трансорт арқылы келтірілген залалды экономикалық тұрғыда бағалау;У^ауд_r -атмосфералы ауаға келтірілген шығындардың көрсеткіштері, ластағыш заттектердің келтірілген көлемі мен РК экономикалық ауданының жылдық аралықтың аяқталуы, теңге/шарт.т;M^a Кмр -атмосфераға келтірілген ластаушы заттектердің нақтылы қалдықтарының қорытынды уақыт бойынша периодының транспортты тасымалдаудың бірлігі, шарт.т/жыл;К^аэ_i - экологиялық-экономикалық қауіптіліктің қатынас коэффициенті і-ластаушы заттектердің және заттардың топтарының, шарт.т/жыл;M^a іКмр -і-ші ластаушы заттардың нақтылы қалдықтарының тасымалдау транспорттарының қорытынды уақыт бойынша периодының, т;К^аэ_r -экологиялық ситуациялар және экологиялық маңыздылығының атмосфералы ауаның РФ экономикалық аудандарының құрамының жағдайы;і-ластаушы заттардың немесе заттектердің топтарының индексі.

Ауа алабының жағдайын интегральды бағалау үшін атмосфераның ластаушы индексін (АЛИ) қолданады. Бұл атмосфераның ластануының кешенді көрсеткіші, бес басты ластаушы себептерінің абсолютті маңыздылығының ШРК тасымалдауымен есептеледі. Абсолютті көрсеткіштердің тасымалдауының АЛИ ертерек экологиялық қауіпті ескертіп, түрлі деңгейдегі ластаушылардың қауіптілігін көрсетеді[ 1-2]:

, (3)

мұндағы АЛИ- Атмосфераның ластануыныңы индексі; q_i-і-заттектің концентрациясы, мг/мм³;ШРК_іМР-ШРК-ның максимальды і-заттектері, мг/м³;а_і- ІІІ класс қауіптілігінің і-заттектердің қауіптілігінің қатынасы (а_і- І класс=1.7; а_і ІІ класс=1,3; а_і ІІІ класс=1,0; а_і IV класс=0,9);n-есептегендегі ескерілген қоспалар саны;

АЛИ жеңілдетілген көрсеткіш және жиі есептелетін n=5 заттектердің концентрациясы, ауаның ластануын анықтаушы. Бұл бестікке жиі ілігетін: бензапирен, формальдегид,фенол,аммиак, азоттың қос тотығы , күкірт көміртегі және шаң. Атмосфераның ластану индексі 15-20 бірлігімен өзгеріске ұшырап, ластанудың қауіпті деңгейіне жатады.

Экологиялық мәселердің күрделілерінің бірі-жер үсті суының жағдайы екі аспектіге ие: санының жоғарылығы және сапасының жоғарылығы. Су нысандарының басты ластану көзі ағынды сулар (сонымен қатар тазалаудың түрлі көрсеткіштері), өндіріс кешендерінің, шаруашылықтық-тұрмыстық қалалардың және ауылды аумақтардың ағынды сулары, суғару жүйесінің ағындары, басқа шаруашылық нысандарының жоғары ағынды сулары. Су нысандарының ластануы қазіргі уақытта жаһандық мәселе туғызып тұщы су қорларының көлемін төмендетіп отыр.

Су нысандарының ластануының келтірілген шығындарына экономикалық бағалу:

, (4)

мұндағы, -зерттеліп жатқан аумақтағы су қорларына келтірілген шығындарға экономикалық бағалау, мың.теңге/жыл; У^ауд_r -су қорларының шығындарының көрсеткіші, зерттеліп жатқан аумақтың есептеліп біткендегі периодқа келтірілген ластаушы заттектерінің массасы, теңге.шарт/т; -қарастырылып отырған аумақтағы су нысандарының ластаушы заттектерінің шығарындыларының келтірілген массасы, шарт.т/жыл;К^аэ-экологиялық жағдайының коэффициенті мен экологиялық жағдайының маңызды көлдердің алаптарының су нысандары;Id- өндіріс салаларының индекс-дефляторы; -экономикалық қауіпсіздіктің і-нші ластаушы заттектің немесе заттектер тобының қарастырылып отырған аудандағы нақтылы тастандылардың массасы, т/жыл; К^аэ_i-экологиялық-экономикалық қауіпсіздіктің і-нші ластаушы заттектің немесе заттектер тобының қатынасты коэффициенті, шарт.т/т.

Судың ластануының индексі (СЛИ)[1-2]:

, (5)

мұндағы СЛИ- Судың ластануының индексі; С_і-і-компоненттің концентрациясы (физико-химиялық маңыздылығының реті), мг/дм³; ШРК_і- ластаушы заттектердің шекті рауалы концентрациясы, мг/дм³;n- индексі есептеу кезіңде қолданылатын көрсеткіштер саны (су сапасын бағалау мақсатында n=6...7 есептеулерде қолданылатын ластаушы заттектер, кислородтың биологиялық тұтынушылығы КБТ₅, синтетикалық жоғары-белсенді заттектер СЖБЗ, сулы көрсеткіш рН, оттегінің араласқан концентрациясы О₂).

СЛИ КСРО Мемкомгидрометімен бекітіліп су нысандарының сапасын бағалау мақсатында қолданылатын көрсеткіштердің қатарына кіреді. Бұл индекс кәдімгі аддитивті коэфициентке жатқызылып және жекешеленген лимиттелген ингредиенттердің ШРК коэффициентінің жоғарылауын көрсетеді.

Қолданылып отырған әдістің модификациясының: жекешеленген комбинаторлы суды ластаушылардың индекстері судың ластануына азғантай болсада өз үлестерін қосады.Сонымен қоса су қорларының тартылуының белгіленген аумақтың экологиялық жағдайын бағалаудағы маңыздылықты көрсетеді. Мұндай көрсеткіштерге өзенді ағындардың жетіспеушілігі жатқызылады.

Өзен ағыстарының жетіспеушілігі. Оның көлемін су шаруашылық тепе-теңдіктарының нәтижелері бойынша анықтайды, ағыстардың жетіспеушіліктерінің резервтерін айқындайды. Су шаруашылығының тепе-теңдікы-келіп түскен ағыстың сапасының (келген) және шығындалған судың өзен алабтарының және алаптар астындағы шекарасына тиесілі.

Су бүкіл жер бетінде, табиғат аясында кездесетін барлық үрдістерде және адамзаттық тұрмыс-тіршілігінде үлкен орын алады. Су – зат алмасу мен ағзалар дамуына қатысатын негізгі орта. Адамзат өмірі мен мәдениеттің дамуы көне замандардан бері сумен тығыз байланысты. Ол қазір өнеркәсіпте, энергетикада, ауыл шаруашылығы мен балық шаруашылығында, медицинада және т.б. толып жатқан салаларда кеңінен механика және басқа да ғылыми салаларының зерттеу нысаны.Табиғатта тоқтаусыз жүріп жататын су айналымы – құрлықтарды сумен қамтамасыз етудің кепілі. Су тау жыныстарын механикалық бұзу және еріту арқылы жер бетінің сыртқы көрінісін қалыптастырады.Биологоиялық өмірде су зат алмасу мен ағзалардың дамуын қамтамасыз ететін бірден бір негізгі орта болып табылады. Мысалы, су өсімдіктерге топырақтан қоректік заттар жеткізеді және температурасын реттеп тұрады. Жапырақтын бетінен буланып шығу арқылы су оларды кеуіп кетуден сақтайды. Өсімдіктер өздерінің биологиялық тіршілігінде топырақ арқылы бойларына өте көп мөлшерде су сіңіреді.Атмосферадағы су жазда жерді құрғап қалудан сақтаса, қыста аса суып мұздыққа айналып кетуден қорғайды, яғни ғаламшардың біркелкі климаттың жағдайына қамтамасыз етеді.

Су халық шаруашылығында кең көлемде пайдаланылатынын әркім жақсы біледі. Жергілікті тұрғындарды, кәсіпорындарды сумен қамтамасыз ету, судың ағын күшін пайдалану су көлігін дамыту, жер суғару және де басқа маңызды мәселелерді шешу әр түрлі өлке аумақтардың су қорларын пайдалануымен тығыз байланысты.Су қорларын кешенді пайдалануда жер суғару мен жайылымдарды суландыру - өте маңызды мәселе. Қазіргі кезде суғаруға дайындалған жердің көлемі 10-12 млн.гектары – егістік, нақты суғарылатыны – 9,8 млн.га.

Планетамыздағы су қабығын – гидросфераны, оның қасиеттерін, ондағы өтіп жатқан үрдістерді, оның атмосферамен, литосферамен және биосферамен байланысын зерттеу мен айналысатын ғылым саласы гидрология деп аталады.Гидрология жердің және оның су қабығының физикалық, географиялық қасиеттерін зерттейтін ғылымдар кешеніне жатады.Су – зат алмасу мен ағзалар дамуы өтетін негізгі орта. Адамзаттың өмірі мен мәдениеттің дамуы көне замандардан бері сумен тығыз байланысты. Су – физика, химия, механика ,экология және басқа да ғылыми салаларының зерттеу нысаны.

Қазіргі таңда су нысандарының ластануы өзекті мәселе болып табылады, өйткені барлығына мәлім ақиқат «Су – тіршіліктің көзі». Сусыз адам үш тәуліктен артық өмір сүре алмайды, бірақ судың қаншылықты маңызды екенін біле тұрып, су нысандарын өте қатаң, ұқыпсыз пайдалануда, түсірілістер мен қалдықтарды тастау арқылы судың табиғи алмасуын қайтарылмастай етіп бұзуда.Суды қорғау, су нысандарының барлық жиынтықтарынының құрайтын, судың жинақталған аумақтары біздің мемлекетіміздің жіті бақылауында.

Қорытындылай келе, су нысандарының адам өміріндегі ең маңызды орын атқаратынын атап айту қажет. Ал су қоймаларының ластану көлемі жыл сайын көп мөлшерде көбеюде. Сондықтан да әр адам су нысандарының ластануы жайында аз да болса ойланып, су қорларын және жалпы қоршаған ортаны қорғау үшін әрекет етуі керек.

Әдебиет:

1. Мыларщиков А.М.Систематизация методов оценки антропогенного воздействия на окружающую среду//Интернет -журнал «Науковедение»№3,2012, Тюменский Государственный университет, С.1-18.

2. Бурлибаев М.Ж.,Байманов Ж.Н.,Тажмагамбетов Е.А.Комплексная оценка поверхностных вод по гидрохимическим показателям.Алматы, ғылым, 2007,-96с.

3. Сейітқазиев Ә.С. Суғармалы геоэкожүйелердегі тұзданған топырақтың су-тұз алмасуы. -Тараз, 2010.-294 б.