Тюлендинова А.К. «Қаржы» мамандығының 2 курс магистранты.

«Қаржы Академиясы» АҚ. ҚР, Астана қ.

Бюджет түсімдерін жоспарлау және болжаудың шетелдік тәжірибесі

ХХ ғасырдың 70-жылдарына дейін батыс елдері болжамды ұлттық болжау үлгілері арқылы жүзеге асыратын. 1970-жылдардыңортасында олардың көмегіменбірқатар елдердің, аймақтардыңжәнебүкіл әлемнің экономикасының дамуын болжауға болатын макроэкономикалық үлгілерқұрыла бастайды. Олар алғаш рет Америка Құрама Штаттарында әзірленді. Мәселен, «LINK» үлгісі 10 ұлттық үлгіні (9 еуропалық елдер мен Жапония) қамтиды. Әлемдік экономиканың болашағын әзірлеу кезінде, Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) 15 өзара байланысқан аймақтық үлгілерден тұратынВ. Леонтьевтыңмакроэкономикалық үлгісін пайдаланды.[1]

Салық түсімдерін болжау және жоспарлау тұрғысынан АҚШ-тыңсалықтәжірибесі өзініңқұрылысының негізінде экономикалық дамудың қолданыстағы нарықтық реттеушілерін барынша пайдалану мәні болып табылатынырықтандырудың жалпы экономикалық қағидатына сүйенеді. Ұйымдық тұрғыдан алғанда, бұл салық салу жүйесі үш деңгейлі болып табылады және федералдық салықтарды, штаттардың салықтарын және жергілікті салықтарды (графтық, муниципалитеттік, округтік және басқа да мемлекеттік аумақтық құрылымдардың салықтарын) қамтиды. [2]

АҚШ салық әлеуетін пайдалану тұрғысынан мынадай негізгі элементтері арқылы жүзеге асырылады:

- табыс салығы тұрғысынан жәрдемақының нысаны, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің дамуына инвестицияларды салуға ынталандырудың тәсілі болып келетінтауарлар мен қызметтердің бағасындашығындардың үлесін ұлғайтуға және тиісінше,пайданың үлесін азайтуға мүмкіндік беретін кәсіпорындардың негізгі қорларының жеделдетілген өтемпұлының нормаларынқолдану;

- салық салу базасынан алынып тасталатын жабдықтардың тиісті түрлерінің50%-на дейінгіқұнын құрайтын экономикалық субъектілердің өндірістік-шаруашылық қызметіндегі баламалы энергия түрлерін пайдаланғаны үшін арнайы салық жеңілдіктері.

Аймақтардың заңды түрде белгіленген кең құқықтарына қарамастан, АҚШ-тың салық салуының аймақтық әлеуеті үлкен дәрежеде пайдаланылмайды, өйткені салық түсімдерінің 70%-ға жуығы федералдық бюджет арқылы өтеді және олардың бөлігі аймақтардың (штаттардың) арасында теріс салдарларға әкелетіндейорталықтандырылған түрде бөлінеді.

Алайда жақында,штаттардың, мысалы, шығындардың шамамен 90%-ын қамтамасыз ете алатын әлеуметтік қамсыздандыру, денсаулық сақтау, қоғамдық тәртіпті (полицияны қамтамасыз ету) сақтау сияқты салаларында өз салық түсімдерінің артуының елеулі үрдісі қалыптасты. Дегенмен, аймақтық бюджет кірістерінің негізгі көзі (70%-дан астам) әлі де федералдық бюджет субсидиялары болып отыр. [2]

Қарастырылып отырған салық жүйесінің салалық әлеуетін іске асыруды (АҚШ-тыңэкономикасының белгіленген іргелі ерекшеліктерінебайланысты) маңызды дептануға болмайды. Ол нақты салаларға арналған жеделдетілген амортизацияның түрлі нормаларымен, сондай-ақ,мысалы, жер қойнауының сарқылуына өтемақыретінде өндіруші салаларға берілетінөте сирек (және іс жүзінде жалпы ережеден ерекшелік болып табылатын) салық шегерімдерімен шектелген.

АҚШ-тың салық салу жүйесінің бәсекелі әлеуеті өте үлкен дәрежеде екі негізгі құралдар арқылы іске асырылады:

- салық салу базасының өсуі кезінде табыс салығыныңмөлшерлемесінің артуын көздейтін корпорациялардың табыстарына үдемелі салық салу;

- үстеме табыс салығын, яғни шаруашылық жүргізуші субъектінің табысы орта көрсеткіштен айтарлықтай жоғары болса,(90%-ға дейін болатын) арнайы салық мөлшерлемесін пайдалану.

- АҚШ-тың салық жүйесіндегіқазыналық функцияныңжүзеге асырылуы, бірінші кезекте,оның негізіндежеке тұлғаларға (халыққа) салық салу жататындығымен сипатталады. Бұл тұрғыда, салықтардың негізгі түрлері мыналар болып табылады:

- федералдық бюджет түсімдерінің 40%-дан астамын құрайтын және штаттардың салықтабысы бойынша шамамен бірдей болатынтабыс салығы;

- әлеуметтік сақтандыру қорларына жұмыс беруші (заңды тұлға – шаруашылық субъектісі) мен жұмысшылар(халықтың осы төлемі федералдық бюджет кірістерінің 15%-дан астамын құрайды) теңдей аударатын жарнаулар.

Негізгі салық ауыртпалығын халыққа аудару жағдайында, табыстың түрлерін(толық немесе ішінара) алып тастау мүмкіндігін қамтитын тиісті салық салынатын табысты есептеудің қиын жүйесі, табыстың жылжымалы қажетті ең аз мөлшері,(халықтың жекелеген санаттары үшін) бірқатар жекелеген салық жеңілдіктері, үш кезеңі жоғарылауын, ал төртіншісі (ең жоғары табыстар үшін) - салық төлеуден жалтаруға жол бермеу мақсатында төмендеуін көздейтін салықтың мөлшерлемелерінің айрықша шәкіліобъективті түрде ақталған болып табылатындығын айтып өту қажет.[3]

Федералдық бюджет салық түсімдерінің шамамен 30%-ын қамтамасыз ететін жеке тұлғалардан түсетін табыс салығы үдемелісипатқа ие болады. Оның ең жоғарғы мөлшерлемесі жеке тұлғалардың табысының 50%-нан астамын құрайды.Бұл салықты есептеудің әдісі, мысалы, АҚШ-тағыдай күрделі болып келеді, алайда көзделген салық жеңілдіктерінің және салық салу базасынан шегерулердің саны аз. Табыс салығымен қатар, Германия азаматтары еңбекақы төлемінің шамамен 7%-ы мөлшерінде (жалпы көлемінің жартысы) әлеуметтік аударымдарды жүзеге асырады. Заңды тұлғалардың табыс салығы, жалпы алғанда, салық түсімдерінің шамамен 15%-ын қамтамасыз етеді.

Германияда мүлікке (меншікке) салық салу (мүлік құнының шамамен 1%-ы) халыққа қатысты салыстырмалы түрде шағын болуымен және аталып өткен кешенді кәсіп салығымен қатар, мүлік салығын (құнының 0,6%-ы) және жер салығын (жер учаскесінің кадастрлық құнының 1,2%-ы) төлейтін шаруашылық субъектілері үшін аса елеуліболуымен сипатталады.

АҚШ пен Канададан айырмашылығы Германияның салық жүйесінде мөлшерлемелерді төмендетудің, салықтан босатудың және басқа да жеңілдіктердің айтарлықтай дамыған жүйесіне қарамастан, федералдық кірістерді30%-ға қамтамасыз ету арқылы олардың негізгі көзі болып табылатын ҚҚС-ы жетекші орыналатын акциздік салық салу елеулі рөлойнайды. Сонымен қатар,тізімі жеткілікті түрде кең болып келетін және АҚШ пен Канададан айырмашылығы, оларды бекіту тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар, қаржы ресурстарын федералдықдеңгейде қалыптастырудың көзі болып келуі тән тауарлар мен қызметтердің жекелеген түрлерінеарналған акциздеркеңінен қолданылады.

Францияның салық жүйесінің,бұл мемлекеттің не заң тұрғысынан, не шын мәнінде федералдық болмауына қарамастан және мемлекеттік қаражатты ұйымдастыру тұрғысынан алғанда мемлекеттік және жергілікті деңгейлерге негізделген жоғары орталықтандырылған жүйе болуына қарамастан, ресейлік салық жүйесіне көп ұқсастығы бар.

Француз салық салу жүйесінің аймақтық әлеуеті де біріншіден, бұл елдің мемлекеттік құрылымының жоғарыда аталған ерекшеліктеріне байланысты, және, екіншіден, салық салу жүйесінде аймақтық дамудың тиісті реттеуіштері болмауы салдарынан соншалықты жоғары емес. Францияның шоғырландырылған бюджетіндегі жергілікті бюджеттер үлесінің өсуінің елеулі үрдісі салық жүйесінің аймақтық бағыттылығымен емес, мемлекеттік деңгейдегі салық түсімдерін орталықтандырылған қайта үлестіруді нығайтумен анықталады.

Бұл жүйенің бәсекелестік әлеуеті жалпы алғанда Германияның әлеуетіне ұқсас болып келеді және оның ұқсас құрылымымен анықталады. Француз салық салу жүйесі барлық талданатын сипаттамаларда көрініс табатынқазыналық функцияға айқын басымдық береді.

Франциядағы жеке тұлғалардың табыс салығы мемлекеттік бюджет түсімдерінің шамамен 18%-ын қамтамасыз етеді, және оның негізгі ерекшелігі қазыналық бірлік жеке азамат емес, отбасы болып табылатындығында. Сонымен қатар, халық көлемі бойынша шамалы болып келетін әлеуметтік аударымдардың екі түрін жүзеге асырады: кәсіби табыстың 1,1%-ы және қаржылық және несиелік мекемелердегісалымдар бойынша пайыздық табыстың 1%-ы.

Үдемелі табыс салығынан бөлек(мөлшерлемесі 10-нан 42%-ға дейін, және ең көп таралған деңгейі - 34%-ды құрайды), жалпы алғанда мемлекеттік бюджет кірісінің шамамен 30%-ын қамтамасыз ететін еңбекақы шығындары бойынша есептелетін салықтарды [кәсіптік оқыту бойынша салық (0,6%), ұзақ мерзімді кәсіптік оқыту бойынша салық (1,5 - 2,3%) және де тұрғын үй құрылысы бойынша салық(0,65%)]төлейтін заңды тұлғалардың (шаруашылық жүргізуші субъектілердің) табысына салық салуәлдеқайда салмақтыболып табылады. [4]

Франциядағы меншікке (мүлікке) салық салу негізінен заңды тұлғаларға бағытталған және үдемелі шәкіл бойынша салынатыншаруашылық жүргізуші субъектілердің мүлік салығын (құнының 1,5% -на дейін),жер салығын, сондай-ақ,көлік салығын жәнетұрғын үйдіңиелері де, жалға алушылары да төлейтін тұрғын үй салығын қамтиды. Жалпы, салық салудың бұл түрі мемлекеттік салықтабысының 10%-ға жуығын қалыптастырады. [3]

АҚШ, Ұлыбритания, Нидерланды сияқты елдерде салық органдарының есеп-қисабы, атап айтқанда, салық төлеушілердің табыс декларациясысалық жүйесінің қалай жұмыс істейтіні туралы негізгі ақпарат көзі болып табылады.

Есепті құжаттар табыстар туралы, салықтан босату, салық салынатын табыстан кейбір табыс түрлерін алып тастау, салық міндеттемелері, жеңілдіктер туралы ақпаратты қамтитын деректер базасын құру үшін пайдаланылады. Содан кейін бұл деректер көрсеткіштерді үлкейту және уақтау әдістері арқылы бүкіл бюджеттік мерзімге жобаланады.

Микроеліктемеүлгілері деректері қарастырылып отырған аумақтағы барлық салық төлеушілердің мінез-құлқы мен құрылымын көрсететіндей арнайы анықталған салмақты коэфициенттер арқылы жинақталатын нақты кезеңдегі жеке тұлғалардың салық декларацияларыніріктеуге негізделеді.АҚШ, Канада, Ұлыбритания, Франция және Германиядағы салық түсімдерін болжау осыүлгілердің негізінде жүзеге асырылады.

Шет елдерде қолданылатын салық түсімдерін болжау және жоспарлау әдістерін 1-жалпы кестеге қиюластырайық.

1-кесте - Шет елдерде қолданылатын салық түсімдерінболжау әдістері

№	Ел	Қолданылатын салық түсімдерін болжау және жоспарлау әдістері
1	АҚШ	Жинақтау үлгісі, өлшенген жылжымалы орташа әдісі(ВСС), сараптамалық бағалаулардың, экономикалық көрсеткіштердің әдістері, серпінділік қатарларының үлгілері, эконометрикалық үлгілеу, авторегрессия үлгілері, қайталама (итерациялық) үлгілері
2	Ұлыбритания	Тиімді мөлшерлеме әдісі, «қайталама (итерациялық)» үлгісі
3	Франция	«Салық калькуляторы» әдісі, қайталама(итерациялық) үлгілер,микроеліктеме үлгілері
4	Канада	Жинақтау үлгісі, микроеліктеме үлгілері
5	Ресей	Авторегрессия әдісі және макроэкономикалық үлгілер

Осылайша, бюджет кезеңдерінің бірі ретіндегі салықтық жоспарлау аумақтың нақты салық базасын есепке алу және бағалаудың негізінде бюджеттің салық түсімдерінің көлемін ғылыми түрде негізделген есептеу болып табылады. Қазіргі уақытта, Қазақстанда бюджеттің салық түсімдерінің көлемін есептеудің әдісімен қатар, бюджет түсімдерінің көлеміне әртүрлі факторлардың ықпал етуін сенімді түрде үлгілеу үшін қажет болатындеректер базасы біржола қалыптасқан жоқ.

Елдің бюджеттік жүйесіне түсетін салық түсімдерінің дәл болжамысалық органдарының табысты жұмысының басты шарттарының бірі болып табылады, өйткені болжамдық бағалаулардың жоғарылатылған деңгейі кейініректе салық органдарыныңбюджет жүйесіне жоспарланған түсімдерді жұмылдыруына қиындықтар туғызады, немесе керісінше, болжалды салық түсімдерінің төмендетілген көлемі жағдайында – қойылған міндеттерді асыра орындауға себеп болады.

Алдағы кезеңге арналған бюджеттік түсімдердің мөлшерін дәл бағалау үшін, барлық деңгейдегі бюджеттерді уақтылы және сапалы түрде қамтамасыз ету үшін елдегі және аймақтардағы орын алып жатқан әлеуметтік, саяси және экономикалық үдерістерге, олардың болашағы және даму үрдістеріне күрделі талдау жасау қажет.

Қазіргі уақытта, салықтық жоспарлаудың сенімді әдісін жасау бюджетті құрастыру үдерісін жетілдірудің жолдарының бірі болып табылады.

Салықтық жоспарлау және болжаудың шетелдік тәжірибесін қарастыру нәтижесіндемынадай қорытындылар жасауға болады:

1. ХХ ғасырдың 70-жылдарына дейін болжау әр елде ұлттық үлгілердің көмегімен жүзеге асырылып келді және тек 1970-жж.ортасына қарай бірқатар елдердің жәнебүкіл әлемдік экономиканың дамуы барысында жаһандық ауқымда болжау мақсатында пайдалануға болатынмакроэкономикалық үлгілер әзірленді. Осыған қарамастан, әрбір ел ұлттық ерекшеліктерін ескере отырып, салықтықболжау және жоспарлаудың тәсілдерін пайдалану құқығын сақтады.

Қалыптасқан жағдай жаһандық ауқымдағы бойынша «салықтық болжау» және «салықтық жоспарлау» түсініктерінің арасындағы айырмашылықты анықтады.(1-сурет)

0251663360251659264251662336251660288251661312

1-сурет - Шетелдегі «салықтық болжау» және «салықтық жоспарлау»санаттарыныңтерминологиялық түсіндірмесі

2. Шет елдердегісалықтық болжау және жоспарлау макро деңгейде қоғамдық өндірістің құрылымына және динамикасына ықпал ете отырып, оны басқара алатын, сондай-ақ ғылыми-техникалық прогресті жеделдететінөзіндік экономикалық нарық ретіндетұрады.

3. Салықтық болжау мен жоспарлаудышеңберінде көрсеткіштер негізіндегі шешімдер түзетілетін және орын алып жатқан өзгерістерді тұрақты бақылау барысында шешімдерді жетілдіру жолдары қайта қарастырылатын келісілген бейімді тетік ретінде қарастыру дұрыс деп есептейміз.

4. Бюджеттікүдерістің нормаларысалықтық болжауды реттеудің базасы болып табылады. Салықтық болжау, салықтық табыстардың бюджетке түсімінің құрылымы мен көлемін анықтаудың, оларды қалыптастыру және заңнамаға өзгерістер енгізу үдерісінің, салықтық түсімдерді жұмылдыру жоспарын әзірлеудің және жоспардың ары қарай жүзеге асырылуыныңшешімін қабылдайтынмемлекеттік билік органдарының жұмысындағы басты міндет болып келеді.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Владимиров Л.П. Прогнозирование и планирование в условиях рынка: Уч. пособие./6-е изд., перераб. и доп. – М.: Джиков и К, 2008. – 400 с.

2. Гардаш С.В. Федеральная налоговая система США: современные особенности. // США. Канада. Экономика. Политика. Культура. – 2000. - №8. - С. 18-36.

3. Галицкая С.В.Теория и практика бюджетного федерализма/ С.В. Галицкая.- М.: Экзамен, 2002.- 128с.

4. Дмитриева И.Н. Бюджеты развития: опыт США // Финансы. - 1998. - Ст. 11. - С. 49

5. Ходов Л.Г. Государственное регулирование национальной экономики: учебник / Л.Г. Ходов.- М.: Экономистъ, 2005.- 620с.

6. Афанасьев М.П. Модернизация государственных финансов: учебное пособие / М.П. Афанасьев, И.В. Кривогов; предисл.А.Л.Кудрина.- 2-е изд.- М.: Изд.дом ГУ ВШЭ, 2007.- 440с.