Айтманбетова Р.К.

Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті

БАНК ТАБЫСТЫЛЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖІКТЕЛУІ

Коммерциялық банктердің негізгі қызметі – пайда табу. Сонымен қатар қалыпты дамып келе жатқан банктің жоспарында ағымдағы кезеңге бірнеше мақсат көзделеді, бірақ бір ғана мақсат пайдамен байланысты болып келеді.

Бұл мақсат дамушы бантердің сандық және сапалық көрсеткіштері меншік капиталына және оның құрылымына, ресурстарды тарту көздеріне, құрал-жабдықтарға бағытталған салымына, банктердің өнімдерінің түріне, қаржылық технологияларына, банктің техникалық базасына, меншікті ұйымның құрылымына, ұйымның құрылымына, ұжымның өзара қарым-қатынасына қатысты болады.

Бұл көрсеткіштер өткізу жағдайларында банктің жеткілікті пайдасында болады. Осы түрлеріне байланысты пайда мынандай: өз-өзімен және банктің басқада мақсаттарына жеткен жағдайына қатысты екі мәнде болады. Осы екі мән банктің сенімділік өлшемін және клиенттер мен қарыз алушылардың тартымдылығын көрсетеді.

Пайда – банктің қызметінің негізгі қаржылық нәтижесінің көрсеткіші болып табылыды. Банктің пайдасының мөлшері бұл қызметке қатысушылардың бәріне маңызды. Банкке қатысушылар салынған капиталдың табыс нормасы сияқты пайдаға қызығушылық танытады.

Табыстылық пен пайдалылық - коммерциялық банктердің ең маңызды тиімді көрсеткіші болып табылады. Табыстылықты талдау кезінде ең бастысы есеп берудегі сенімділікті сол бойынша қарастыру болып табылады. Белгіленген стандартты қолданбай пайда жеткілікті көрінуі мүмкін, ал расында ол асырылуы немесе жалған болуы мүмкін [1, 89 б].

Жоғарғы пайданың активте қатынасы банк қызметінің тиімді нәтижесі активте болуы мүмкіндігін немесе жалпы депозиттердің жинақ салымындағы төмен үлесі немесе активтен пайыздың үлкен мөлшерлемесі болады.

Банк соңғы кездегі жағдайда активтерден табыстың жоғарлаған кезде және жоғарыда көрсетілген тәуекелдікте өзін тәуекелге әкелу мүмкіндігі бар.

Банктік жүйеде пайда көлемі мен оның сенімділігін қамтамасыз етеді және оның салымының қауіпсіздігіне кепілдеме береді. Жалпы алғанда пайданың мөлшері үш ғаламдық компонентке тәуелді: табыс, шығыс, салық және міндетті төлемдерден тұрады. Осыған сәйкес қалыптастыру үлгісі және пайданың анықталу мөлшерінде қолданылуы келесі суретте көрсетіледі:

Пайданың соңғы қаржылық нәтижесі банктің есеп беру аралығында табыстың салыстыру жолымен анықталады. табыстың кемітіп көрсетуі салық салынатын пайданың кемуіне әкеледі. Осыған байланысты есепке алудың толықтығының дұрыстығын тексеру қажет. Есепке алудағы қателер салдарынан табыстың өсуі және басқада себептерден кері әсерін тигізеді, пайдадан төлемдердің дәлелсіз қайта қайтарылуынан қиындықтар туындайды.

Пассивтік операциялар табыс

+

Активті операциялар табысы (операциялық табыс(пайыздық + пайыздық емес) + басқада табыстар)

-

Операциялық шығындар (пайыздық + пайыздық емес)

-

Басқада шығындар

=

Пайда (таза табыс)

Сурет 1. Банктік пайданың қалыптастыруы

Барлық табыс пен шығын баптарында есеп беру кезеңінде таза пайда мен шығынның анықталуы қосылады және осылармен бірге төтенше баппен есепке алу бағасындағы нәтижелер өзгерімі кіреді. Бірақта пайда болған жағдайда белгілі баптар алынып тасталуы мүмкін. Мұндай екі жағдай бар: елеулі қателіктерді түзету және есепке алу саясатындағы нәтижелердің өзгерулері.

Барлық табыстар бабына есепке алу аралығындағы белгілі таза пайда кіреді және қарапайым банк қызметінде пайда болады. Осыған байланысты кейбір жағдайларда шаруашылық қызметі және төтенше бабтар операциясы қабілеттілігі пайда болады [2, 156 б].

Банк табыстары есептеу әдісі бойынша теңгемен есептеледі және мыналардан тұрады:

1) Төмендегілер бойынша сыйақы (мүдде) алумен байланысты:

- Ұлттық және басқа банктердегі корреспонденттік шоттар;

- Ұлттық және басқа банктерде орналастырылған депозиттер;

- Ұлттық банк қайта қаржыландыруы үшін жарамды қазынашылық міндеттемелер мен басқа да өтімділігі жорғары бағалы қағаздар;

- сатуға арналған бағалы қағаздар;

- басқа да бағалы қағаздар;

- басқа банктерге орналастырылған салымдар;

- басқа банктер ұсынған қарыздар;

- клиенттерге берілген қарыздар;

- капиталға және бағынышты борышқа инвестиция;

2) Банктің келесі қызметтері бойынша комиссиялық табыстары:

- аударым операциялары;

- бағалы қағаздарды сату-сатып алу;

- шетел валюталарын сату-сатып алу;

- сақтандыру операциялары;

- сенімгерлік операциялары;

- берілген кепілдіктер;

- шоттарды және клиенттердің салымдарын жүргізу;

- басқалары;

3) пай, акция және басқа да бағалы қағаздар бойынша дивидендтер;

4) клиенттердің банкке есеп айырысу және кассалық қызмет көрсеткені үшін төлемдері, клиенттердің телеграфтық (пошталық) және тағы басқа шығындардың орнын жабуы;

5) шетел валютасын, бағалы қағаздарды сату-сатып алудан түсім;

6) шетел валютасын, бағалы металдарды және бағалы қағаздарды қайта бағалаудан түскен табыс;

7) кәсіпорындарға, ұйымдарға, банктерге халыққа көрсетілген басқа да қызметтер үшін, соның ішінде инкассация үшін төлем;

8) банк активін сатудан түскен түсім;

9) банк шығындарының орнын жабу сомалары;

10) есепті кезеңде шыққан өткен кезеңде табыстары (өткен жылдар қателерін анықтау нәтижесінде): өткен жылдарда алынған алдын ала есептелінген пайыздар және комиссия, өткен жылдары банктің клиенттерге артық төленген талап етуге дейінгі сыйақы және комиссиялық ақы, алдында үмітсіз деп есептен шығарылған қарыздардың келіп түсуі, егер олар күмәнді қарыздар бойынша резервті көбейтуге бағытталмаса;

11) банк қызметкерлерінің олардың кінәсі есебінен банктің төленген айыппұлдарының орнын жабуға түсімдердің түсуі;

12) алынған айыппұлдар, өсімпұл, тұрақсыздық төлемі және басқа да экономикалық санкциялар, соның ішінде есеп айырысу операцияларын орындау ережелерін бұзғаны үшін клиенттерден алынатын айыппұлдар, сонымен қатар, мерзімінде жеткізбеу, корреспонденцияны жоғалтқаны үшін байланыс кәсіпорынынан алынған айыппұлдар;

13) банк меншігіндегі мүлікті жалға беруден түсетін табыс, сонымен қатар мәмілеге сәйкес факторингтік және форфейтингтік операцияларды жүзеге асырудан түсетін түсім;

Кез келген кәсіпкерлік қызметтің ең маңызды мақсаты – табыс табу болып табылады. Сонымен қатар бухгалтерлік есептің ең басты қызметі – осы мақсаттарға жету жолындағы банктің жетістіктері мен сәтсіздіктерін анықтау және есептілікті көрсету. Пайда – шаруашылық қызметті жүргізу нәтижесіндегі капитал өсімі; бұл толық табыстан толық шығыстарды шегерге тең. Бірақ бұл анықтамалар әр түрлі қабылдануы мүмкін.

Егер шығыс табыстан асып кетсе, онда жабылмаған шығын жайлы сөз қозғалады.

Шығындар – бұл шаруашылық жүргізуші субъектіге тиесілі келісімшарттар және оқиғалардың нәтижесінде, сонымен қатар шығынның немесе акционерлік капиталды үлестірудің нәтижесі болып табылатындарын қоспағандағы субъектіге әсерін тигізетін барлық басқа да мәмілелер, оқиғалар мен жағдайлар нәтижесінен капиталдың азаюы.

Табыс және шығыс ұғымдары әр түрлі анықталады. Жиі қолданылатындары:

Табыс – есепті кезең аралығындағы активтер ағымы немесе өсуі немесе банк қызметінің табыс алуға бағытталған және капиталды өзгерте алатын түрлерінің нәтижесінде орын алған, жалпы қабылданған есептілік қағидаларына сәйкес өлшенген және мойындалған несиелік қарыздың азаюы нысанындағы экономикалық пайданың көбеюі.

Шығыс - есепті кезең аралығындағы экономикалық табыстың активтердің кері ағыны немесе пайданылуы түріндегі азаюына әкелетін қарыздардың пайда болуы, бұлар меншікті капитал үлесінің иелері арасында бөлетіндерінен ерекше болады.

Табыс банктің өмір сүру көзі болып табылады. Банксіз табыс жоқ, табыссыз банк жоқ. Табыстың мәнін анықтау, бағалау, және табысты уақытпен байланыстыру бухгалтерлік есептің негізгі мәселелері.

Табыстар екі түрге бөлінеді: негізгі және негізгі емес қызмет түрлеріне байланысты.

Нәтижелі шоттарды құру тәсілін, табыстар мен шығыстардың құрамын, оларды есепке алу және есептеу тәртібін Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі анықтайды және сәйкес банкті басқару және оған салық салу үшін жеткілікті деңгейде түсінікті болуы қажет.

Бухгалтерлік есептің жалпы қағидалары тануды субъектінің қаржылық есебіне бап енгізу үрдісі ретінде анықтайды. Тану іске қосылған соманың есептің қорытынды көрсеткіштерінде көрініс табуынан тұрады.

Табыс және шығыс баптарын қанағаттандыру өлшемдері мынадай:

- бап өлшеу үшін сәйкес негізде және іске қосылған сомаға саналы бағалау жүргізу мүмкіндігіне ие;

- болашақта экономикалық пайда алуға немесе жоғалтуға негізделген баптар үшін осындай пайдалар алынуы немесе алынбай қалуы мүмкін ықтималдық кездеседі;

Табыстар әдетте мәміле орындалған және түсімді алу және оны өлшеу мүмкіндіктеріне қатысты қатаң сенімділік болған жағдайда мойындалады. Шығыс немесе шығындар шығыс немесе алдында мойындалған актив болашақтағы экономикалық пайданы ұстай алмаған жағдайда мойындалады.

Өнімді сатудан түскен табысты мойындаудың негізгі өлшемдерінің бірі – сатушы сатып алушыға сатылған өнімге меншік құқығынан сыйақы және елеулі тәуекелдерді беруі болып табылады. Егер сатушы оны өзінде қалдырса, онда ереже бойынша, бұл мәмілені сату ретінде тануға болмайды.

Өнімді өткізу кезінде табыс танылған болса, онда табыс пен шығыстарды тану қағидаларын қолдану келесідей болуы мүмкін:

- өткізгенге дейін;

- өткізу кезінде;

- өткізгеннен кейін.

Өнімді өткізгенге дейін танылған табыс. Екі әдіс арқылы жүзеге асырылады:

1) аяқталған мәміле, яғни мәміле аяқталғанкезде табыс және шығыс шоттарымен бірге барлық шоттар жабылады және жиынтық табыс мойындалады (әдетте құрылыс кезінде);

2) аяқталу пайызымен – табыс, шығыс, жиынтық табыс әр есепті кезеңде құрылыс жобасының аяқталуын бағалау пайызы негізінде мойындалады.

Өткізу кезінде мойындалған табыс. Табысты мойындау үшін жағдайлар – мәмілені орындау және түсім алу мүмкіндігіне әдетте өнімді немесе қызметті өткізген кезде орындалуы мүмкін. Бұл сату кезеңі деп аталатын әдіс.

Өткізгеннен кейін танылған табыс. Бұл жерде екі әдіс қолданылады: ақысын біртіндеп төлейтіндей етіп сату және шығындардың орнын жабу.

Бірінші жағдайда табыс сату кезінде емес, тек ақша алынған жағдайда ғана мойындалады. Екіншісі табыстардың немесе пайдалардың ақырғы өткізуін мойындауға болмайтын жағдайда.

Табысты қызмет көрсетілуі бойынша мойындау келесі әдістермен жүзеге асады:

- нақты орындалу (бір операцияны орындау кезінде қызмет көрсеткені үшін алынған табыстар есепке алу үшін қолданылады);

- үйлесімді орындалу (көп сатылы табыстарды мойындау үшін қолданылады);

- аяқталған орындалу (қызмет көрсетуден түсетін табысты есепке алу үшін қолданылады – орындалудың бірдей немесе бірдей емес кезеңдер сериясы, олардың қорытынды актісі қызмет көрсету бойынша жалпы операцияларға байланысты айтарлықтай маңызды);

- инкассолау (табыс ақшалай қаражат алынған кезде мойындалады, себебі белгісіздік өте жоғары).

Жоғарыда айтылып кеткендей, банк шығындары – бұл есепті кезңе ішінде меншік капитал (дивидендтен басқа) үлесінің иелері арасында бөлінетін түрінен өзгеше, капиталдың азаюына алып келетін активтердің жылыстауы немесе пайдаланылуы не болмаса қарыздардың пайда болуы түрінде экономикалық тиімділіктің азаюы.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1) Міржақыпова С.Т. Банктегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2004. – 710 бет.

2) Бименова А.Ә. Банктегі бухгалтерлік есеп. Оқу құралы. – Астана: Фолиант,т 2010, 192 бет.

3) А.К.Нурпейсова. ҚР-да банктік жүйенің дамуы. Алматы, «LEM» баспасы, 2011 жыл.