М.СЕРҒАЛИЕВТЫҢ ҒЫЛЫМИ МҰРАСЫ

Ахметбай А.Ж.

1 курс магистранты

Филология ғылымдарының докторы, профессор ҚР ҒА-ның корреспондент мүшесi Мырзатай Серғалиев тiлшi ғалым ғана емес, сонымен бiрге қаламы жүйрiк қаламгер, сара пiкiрлi әдебиет сыншысы ретiнде де елiмiзге кеңiнен танымал. Мырзатай Серғалиұлы Серғалиев 1938 жылы наурыздың 17-ші жұлдызында Солтүстік Қазақстан облысы дүниеге келген.

Әкесі Ұлы Отан соғысы бастала салысымен қан майданға аттанып, содан оралмады. (1941). 1955 жылы Қостанай облысы, Урицкий (қазіргі – Сарыкөл) ауданына қарасты Қараоба орта мектебін бітірген.

Аталған жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеті филология факультетінің студенті болып қабылданды. 1960 жылы қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша білім алған. Атлған университеттің қазақ тілі (1990 жылдан – қазақ филологиясы) кафедрасына ассистенттік кызметке қалдырылып, өзіне білім берген университетте 1999 жылға дейін профессор, кафедра меңгерушісі, факультет деканы дәрежесіне дейінгі ұстаздық-ұйымдастырушылық жолдан өткен. Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл білімі институтының екі тілді сөздік және терминология бөлімінде кіші ғылыми қызметкер болыпта қызымет атқарған. 1968 жылдан осы университеттің философия кафедрасында аға оқытушы болып жүрген кезінде бұрынғы істеген кафедрасына 1971 жылы қайта шақырды, 1989-1999 жылдары әл‑Фараби атындағы ҚазМҰУ жанындағы қазақ тілі мен орыс тілі мамандықтары бойынша кандидаттық (кейін - докторлық) диссертация қорғайтын мамандандырылған кеңестің төрағасы болды. Аталған уақыт ішінде 8 докторлық және 90-нан астам кандидаттық диссертация қорғалды. Абзал азаматтың алты онжылдық өмiрiне көз салсаңыз қатарластарынан қалмай, кейде арман асуына өзгелерден көш iлгерi алда келе жатқанын аңғаруға болады. Қазақстан Жазушылар Одағы мен Журналистер Одағының мүшесi, әдеби сын мен публицистика саласында бiр кiсiдей тер төгiп, жемiстi еңбек етiп жүргенiн көпшiлiк оқырман қауым жақсы бiледi. Ол - «Қазақ тiлiндегi етiстiктi сөз тiркестерiнiң синонимиясы» (1991), «Синтаксистiк синонимдер» (1988), «Синтаксис және стилистика» (1997) – барлығы бес монографияның, «Қазiргi қазақ тiлi. Морфология мен синтаксис» (1991) оқу құралының «Сөз тiркесi», «Құрмалас сөйлем» және «Күрделi синтаксистiк тұтастық» тарауларының, «Қазақ тiлi» оқулығының (1979, 1994), ұстазы М.Балақаевпен бiрлесiп жазған «Қазақ тiлiнiң мәдениетi» (1995), «Сөз өнерi» (1978), «Жазушы және сөз мәдениетi» (1983), «Сөз сарасы» (1989), «Көркем әдебиеттiң тiлi» (1995), «Қазақ ауызекi тiлiндегi эмоционалдық және экспрессивтiк лексика» (1995), «Қазақ тiлiнiң қысқаша орфоэпиялық сөздiгi» (1996), «Орысша-қазақша сөздiктiң» (1993, 1995), жетi оқулық пен оқу құралдарының, ондаған әдiстемелiк еңбектердiң, төрт әдеби-сын кiтабының, 400-ден астам ғылыми-көпшiлiк мақалалардың авторы.

1999 жылы арнайы шақыртумен Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне келген ол дүниеден озғанша (2011) қазақ тіл білімі кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарды.

Ол қазақ тіл білімінде стилистика мен тіл мәдениеті, көркем әдебиет тілі мен лексикография саласында толассыз тер төкті. Әсіресе лингвистикалық стилистикамызда синтаксистік синоним мен синтаксистік семантикаға қатысты орныққан, мойындалған ғылыми-теориялық көзқарас бар десек, ол тікелей академик М.Серғалиевтің есімімен байланыстырылады.

Сонымен бірге ол көпке танылған сыншы, мойындалған әдебиеттанушы да бола білді. Оның замандас-әріптесі, тілтаным мен әдебиеттануға бірдей үлес қосқан таланты ғалымдарымыздың бірі проф. Ербол Жанпейісов осы тұрғыда былай деген екен: «Кеңес Одағы кезінде елімізге, тіпті әлемге есімдері әйгілі болған В.В.Виноградовты, В.М.Жирмунскийді орынды мақтан тұтып, қадірлеп жүргеніміз ақиқат еді. Ондай құрметке бұл ғалымдар өте лайық, себебі бірі – атақты тіл маманы, екіншісі – әдебиеттанушы бола тұра, лингвистика мен әдебиет тарихы мәселелерін бөле-жара қарамай, тең ұстап, құнды-құнды пікірлер айтатын. Өкінішке орай, қазақ топырағында ондай дарындылардың жоқтығын сөз еткенімізді де жасырмалық. Кейінгі ондаған жылдар аумағында осындай кең ауқымдылықтың нышандары арамызда да көрініп жүргені қуанышты. Әңгіме Мырзатай Серғалиұлының әдебиет сыншысы немесе журналист ретінде де еңбек беріп жүргенінде болып отыр. Сыншы әдеби процеске белсене араласады: жазушылар мен әдебиет зерттеушілерінің портреттері, жаңа шығармалар мен шығармалар тобына тың пікір, орайы келгенде пікірталасқа қатынасу сияқты мәселелерді жүйелі де нақтылы әңгіме ету ерекшеліктерін автор кітаптарынан кездестіреміз» [1; 14].

Осы орайда ғалымның, қазақ тіл білімінің корифейі Мәулен Балақаевтың есімі мен еңбегін еске ала кеткеніміз өте орынды. Бүгінгі айтар сөзіміздің тақырыбына шығарылған анықтама ең алдымен осы М.Балақаевтай таутұлға ұстазымызға тиесілі.

1990-жылдардың ортасында М.Серғалиев ұстазының атақты «Қазақ тілінің мәдениеті» атты кітабының 3-ші басылымын баспаға дайындап, оған өз жанынан «Тіл мәдениетінің негізгі сапалары» атты тың тарау қосты [2; 144-168]. Осы көпке мәшһүр, сан қайталанып басылған еңбегін ұстазымыз М.Балақаев былайша бастаушы еді ғой: «Буыны бекімеген икемсіз саусақтарын ананың жылы төсіне жүгіртіп, ана сүтін қылқ-қылқ жұтып жатқан нәрестенің құлағына алдымен ана сөзі естіледі. Ана сүті баланың қанына тарап, ана сөзі баланың сезімін оятады. Бара-бара баланың тілі шығып, ата-ананың, отбасының, бүкіл халықтың дәстүрімен емін-еркін сөйлесетін болады. Сүтпен еніп, миға сіңген сол тіл есейген адамның саналы өмірінің аса көрнекті рухани байлығы, адамның адамдық белгілерінің бірі болып табылады» [2;7]. Және оның: «Тілді жақсы білу оңай жұмыс емес. Өйткені оның шегі жоқ. Тіл адамдардың еңбек ету процесінде, қарым-қатынас жасау тәжірибесінде мыңдаған жылдар бойы жұмсалған. Оның орасан көп байлықтары сол тілде сөйлейтін халықтың бастан кешірген ұзақ өміріндегі ойлау жұмысының нәтижесі ретінде үнемі дамып отырады. Тілді сіресіп қатып қалған қалпында емес, сол даму, жетілу процесінде үйренеміз. Сондықтан тіл байлықтарын түгел меңгердім, мен білмейтін ештеңе қалған жоқ, тіл өнерінің шыңына шықтым, болды деп ешкім айта алмайды», – деген [2; 8].

Көркем туындыларға кәсіби тілші-ғалымның көзімен қараған М.Серғалиев кейін қазақ сөз зергерлерінің шығармаларын талдау үстінде ұстазы М.Балақаевтың идея, ұстанымдарын одан әрі жалғастыра түсті. Ол бұл тұрғыда: «Прозаик, ақын иә сыншы болсын – қай-қайсысы да жалпы халықтық тілді пайдаланатыны баршаға мәлім. Солай бола тұра, жеке таланттың тілі деген ұғымды қолданатынымыз да белгілі. Сол шарттылықтың өзінде шындық барын тағы ескермеске болмайды, өйткені көпшілікке етене таныс сөздерді жаңа қырымен, соны бояуымен, өзгеше өңімен жұмсай білушілік – жазушы талантын танытатын құбылыс. Әр қаламгердің сөйлем құру даралығы да осыны дәлелдейді. Жазушының сөз қолдануындағы жаңалық алғашында жаттау көрінуі мүмкін, алайда өнердің қай саласындағы да әртүрлілік, әр алуандық сияқты, көркем шығармадағы сөздердің де орайы келгенде жаңаша түрімен, мазмұнымен қолданылмағы жөн», – деп нақтылайды [3; 134].

Қазақ тiлi мен әдебиетiнiң қатар зерттелiнуi филолог М.Серғалиев шығармашылығының қос қанаты, оның ешкiмге ұқсамайтын азаматтық, ғалымдық келбетiн танытатын ерекшелiгi iспеттес. Бұл күндерi алпыстың қырқасына алқынбай шығып отырған М.Серғалиев нағыз шығармашылық кемел шағында қазақ халқының асыл қазынасы – ұлттық тiлiн, сөз өнерiн зерттеп, елiне рухани қызмет етуде әлi талай биiктерге шығатынына сенiмiмiз мол.

Ғалымның 1995 жылға дейін жазған әдеби-сын еңбектері «Кең өріс» (1983), «Сөз сарасы» (1989), «Ой өрнегі» (1995) деген үш кітапқа топтастырылған. Кезінде жеке авторларға, жеке шығармаларға қатысты жазылып, мерзімді баспасөзде жарияланған мақалалар кітапқа енгенде белгілі бір ғылыми ұстанымға негізделіп жүйеленген. Тарауларға бөлгенде тектік және түрлік түрғыдан жанрлар бойынша іріктеліп берілген. Автордың «Кең өріс» деп аталатын алғашқы кітабы бірыңғай прозалық шығармаларды талдауға арналады. Аттарының өзі айқындап тұрғандай әр тарау қазақ прозасының белгілі бір жанрлық түр мәселесіне құрылған. «Роман және кейіпкер» атты бірінші тарауда өткен ғасырдың жетпісінші жылдары жарық көрген романдар туралы ой-толғамдары мен сыни көзқарастары ортаға салынады. Онда сыншы-ғалым мақала жазылып отырған кезеңдегі қазақ романшыларының көңіл бөліп, шығармаларының арқауы етіп алған проблемаларының сан алуан екенін, көтерген тақырыбының өзектілігін, оны оқырманға әсерлі етіп жеткізудегі суреткерлік шеберлік жайлы нағыз әдебиетші ғалым, кәсіби сыншы деңгейінде парасатты пікірлер айтады. Рамазан Тоқтаровтың «Ертіс мұхитқа құяды» дилогиясы кейіпкерінің Б.Майлин шығармаларындағы кейіпкермен ұқсастығы мен айырмашылығы туралы ойлары әдебиет зерттеушсіне тән сипатта көрініс табады. «Рамазан Тоқтаровтың «Ертіс мұхитқа құяды» дилогиясында Қалима парасатты, ақылды әйел бейнесінде сипатталған... Қалиманың өсу жолы Б.Майлиннің Раушанын еске түсіреді. Әлбетте, бұл арада ұқсастық деп сырттай көріністі айтып отырмыз. Шындығында екеуінің түсінік-түйсігі, тіршілік орталары басқа-басқа. Раушан – ауылда басшы қызметкер дәрежесіне жеткен алғашқы қарлығаштардың бірі, ал Қалима – жұмысшы қазақ әйелінің бейнесі» [1.6-бет] дей келіп, сыншы-ғалым жазушының қазақ жұмысшы әйелінің қалыптасу жолын шынайылығымен, кейіпкердің кедергілерді жеңу арқылы мақсатына жету ниетін қисынды суреттеумен дәлелдейтінін зерделі көңілмен пайымдайды. Сонымен бірге романдағы екінші бір кейіпкер Қоңырат бейнесінің жасалуындағы осал тұстарды да жиі аңғарып, сыни көзқарасын білдіреді. Ғалым-сыншы «Қоңыраттың тағдыр жазасымен Салихатқа – ауылынан шалғайға кетуі нанымды. Алайда оқырманның түсінігінде ол әлдекім мүсіркегендей үлкен сыннан өткен жоқ, яғни жанына батардай жазаланбады, бар болғаны жылқы бақты. ....ауылындағы үйреншікті – жылқы бағудан ауырырақ (моральдық қиналыстың үстіне, дене еңбегінен де қиналатындай) жаза жүктелгені жөн еді» [1.7-бет] – деп, жазушының образ жасаудағы олқы тұсын нақты дәлелмен, өзіндік оймен алдыға тартады.

Бұл тарауда сондай-ақ Сәкен Жүнісовтің «Жапандағы жалғыз үй», «Ақан сері», Мағзам Сүндетовтің «Ескексіз қайық», «Қызыл ай», Амантай Байтанаевтың «Таңсәрі», Қалихан Ысқақовтың «Тұйық», Мәди Хасеновтің «Нартәуекел», Дүкенбай Досжановтың «Дария», Жанайдар Мусиннің «Ақ алаң», Әміртай Бөриевтің «Ақ бидай», Сайымжан Еркебаевтың «Жолдар мен шақырымдар», Әкім Таразидің «Тасжарған», Роллан Сейсенбаевтің «Өмір сүргің келсе», «Ешқайда бастамайтын баспалдақ», Ахат Жақсыбаевтың «Егес», Жұмекен Нәжімеденовтің «Ақ шағыл», Әзілхан Нұршайықовтың «Ақиқат пен аңыз», Зейтін Ақышевтің «Жесірлер», «Бұршақ соққан жер», Әнес Сараевтың «Тосқауыл», т.б. тәрізді романдары туралы әдеби-сын мақалалар жинақталған.

Ойымызда қорыта айтқанда ғалымның артына қалдырған мол мұрасы қазақ халқының асыл қазынасы – ұлттық тiлiн, сөз өнерiн зерттеп, елiне рухани қызмет етуде әлi талай зерттеуші ұрпаққа берері мол екендігіне сенiмiмiз мол.

Әдебиет:

1. Жанпейісов Е .Ой өрнегіндегі өрістер. – Кітапта: Лебіз. Астана: Нұра-Астана, 2008.

2. Балақаев М., Серғалиев М. Қазақ тілінің мәдениеті. Ықшамдалып, өңделген үшінші басылымы. Алматы: «Мектеп», 1995.

3. Серғалиев М. Сөз сарасы (сын мақалалар). Алматы: «Жазушы», 1989.

4. Серғалиев М. Көркем әдебиеттің тілі. Алматы: «Мектеп», 1995.

Тіл білімі. Конф. матер. жинағы. – Астана, Еуразия ұлттық университеті. – 2013. – 401 бет. 5-10 беттер.