Экономические науки
Молдажанов
Талгат Толепбергенұлы
DBA
студент, Университет Нархоз, Алматы, Қазақстан
Шағын бизнесті басқаруды жетілдіру
Түйін: шағын бизнес басқару жүйесін жетілдіру мәселесіне
арналған. осылайша Шағын бизнес, негізінен алдағы
онжылдықта дамыған елдердің пайда болуы және даму
тенденцияларын анықтау, оң әлеуметтік-экономикалық
процестерді қалыптастыру және насихаттау тікелей қатыса
алатын жеке немесе ірі компаниялар мен мемлекеттік ұйымдармен
ынтымақтастықта, экономикалық сектордың қалыптасу
.
Кілтті
сөздер: менеджмент, шағын бизнес,
жаһандану, ұлттық экономикамыздың, трансформация.
Бүгінгі
таңда, Қазақстанда ғана емес, сондай-ақ
әлемдік экономикада да, инновация және шетелдегі жаңа
экономикалық мәселелерге байланысты елеулі өзгерістерді
бастан кешіріп отыр. Жаһандану процестерінің атқаратын осы маңызды рөлі мен
постиндустриалдық қоғамның қалыптасуындағы
жаңа технологияларға көшу барысы елеулі жағдай.
Өндірістің техникалық базасының қарқынды
дамуы және ұлттық экономиканың аумақтық
құрылымын оңтайландырудың жүзеге асыра бастады.
Осы
өзгерістер арасында, сондай-ақ шағын бизнес
қарқынды дамуға бет алды: іс-шаралар, оның
қолданылу аясын кеңейту, сондай-ақ олардың
орындауындағы функцияларының тізімінін ұлғайту,
жоғары технологиялық өнімдерді жобалау және
өндіру шағын фирмалардың үлесін және рөлін
арттырады. Шағын бизнесте барлық күштің үлесі
қызмет көрсету секторына жатады. Бұл үлкен бизнес пен
шағын бизнес арасындағы неғұрлым белсенді, көп
қырлы өзара іс-қимыл болып табылады. Мұндай жаңа
жұмыс орындарын құру, әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді шешу және жоғары білікті кадрларды дайындау,
жұмыссыздықты азайтудағы шағын бизнестің
рөлінің ықпалды болумен байланысты[1].
Осылайша,
шағын бизнес, негізінен
өнеркәсібі дамыған елдерде алдымен пайда болып, олардың даму тенденцияларын
анықталды, ол әлеуметтік-экономикалық процестерді дамыту
және олады алдыға қарай жылжытуға тікелей
қатысуға мүмкіндік бар жеке немесе ірі компаниялар мен
мемлекеттік ұйымдармен ынтымақтастықта, экономикалық
сектордың қалыптасу онжылдық мерзімде едәуір
ұлғайды.
Мүмкіндіктерін
кеңейту және шағын бизнестің өсуіне ықпал
ету, оның әлеуетін көбірек қолдануды талап етеді.
Соңғы жылдары оның
шекаралары, негізінен пайдалану қазіргі жағдайда өнімнің
технологиялық ең қарапайым өндіру тарту, шағын
компанияларды пайдалану арқылы анықталады, ал, айтарлықтай
кеңейтілген түрде қажет болуы мүмкін. Мұндай
өзгерістер қазірдің өзінде қазіргі уақытта
байқалып жатыр, олар қайта құруларды тездетуге
бағытталған индустриялық дамыған жетекші елдің
негізгі өнеркәсіп өніміне айналып жатыр,
құрылымдық және технологиялық
өзгерістердің бағытына толық сәйкес болып табылады[2].
Осының
бәрі Қазақстанның заманауи экономикасы үшін
пайдалы бір дәрежеде болып табылады. Мұнда шағын
бизнестің қалыптасуы мен даму процесі өте күрделі
болады. Алайда, шағын фирмалар түбегейлі экономикалық
трансформация процесінде бірте-бірте ұлттық өндірісітің
қатарында аса маңызды орын алады. Экономиканың сапалық
жақсарту қажеттілігі, ресурстарды неғұрлым тиiмдi
пайдалану аясын және шағын фирмалардың әлеуетін
пайдаланудың негізгі бағыттарын анықтауды қажет етеді.
Сонымен
қатар, бұл отандық экономикалық ғылым екенін атап
өткен жөн, қазіргі қазақстандағы
шағын бизнесті арттыру, әлеуметтік және экономикалық
әлеуетін кешенді зерттеулер проблемалары саласындағы артта
қалушылық бар.
Өнеркәсібі
дамыған елдердің оңтайлы дамыту үшін маңызды
шарты мүліктік қатынастарды, өмір сүруі мен
мөлшерін және өндірісті ұйымдық
құрылымын түрлі деңгейдегі тиесілі бизнес субъектілері
белсенді ынтымақтастықтың әртүрлілігі болып
табылады.
Осы
әртүрлілікті көріністерінің бірі ірі және
шағын кәсіпорындардың кіші байланысты шаруашылық
жүргізуші субъектілердің салыстырмалы тұрақты
және жұмыс істеуін қамтамасыз ету болып табылады.
Ірі
компаниялар мен өнеркәсіптік бірлестіктердің,
ұлттық экономиканың жұмыс істеуінің негізгі
параметрлерін анықтаудың халықаралық еңбек
бөлінісінде өз орны бар. Олардың жиынтығында
шағын бизнес маңызды рөлі атқарады. Шағын
кәсіпкерлік саласын қалыптастыру, оның жұмыс істеуі,
осы кезеңде, экономиканың көптеген секторларының
икемділік пен динамизм қажетті деңгейін, ресурстарды және
экономиканың осы секторларына тауарлар мен қызметтерді
өндіру, ұйымдастыру, жинақтауды қамтамасыз ету,
бәсекеге қабілетті ортаны құруға байланысты ірі
бизнес үшін тартымды болып табылмайтын, бірақ бірде-бір
қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру
үшін объективті қажеттілік болып табылады[3].
Өнеркәсіптік
шағын бизнес экономикалық дамуыдың түрлі
кезеңдерінде оның ажырамас бөлігі болып табылады. Ол іс
жүзінде жахандану жағдайларына бейімделуге олардың
қабілетін арттыру мүмкіндігін көрсетіп, үздіксіз
жетілдіру процесінде болатын шағын бизнестің икемділігі мен ептілігі
экономиканың аумақтық құрылымын
тұрақты дамуы үшін ең маңызды
алғышарттарының бірі болып табылады.
Өнеркәсібі
дамыған елдерде, шағын бизнес, ең алдымен,
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешетін фактор ретінде
қарастырылады. Ол дәстүрлі, халықтың өмірі
мен кәсіби біліктілік сапасын, жаңа жұмыс орындарын
құру, экономикалық белсенділігін арттыру үшің
өте маңызды рөл беріледі.
Алайда,
қазіргі жағдайда, шағын бизнес экономикалық
мәселелер әлдеқайда кең ауқымды өз немесе
ірі компаниялармен бірлесіп шешу үшін, оның қабілетін
көрсетті. шағын бизнес дәстүрлі салаларда жұмыс
істейтін компаниялар (және т.б. брокерлік бизнес, сауда,) бірге
ондаған шағын компаниялардың мың бар, белсенді
аймақтағы экономикалық құрылымдардың
осындай жаңа жаулап: ғылыми-зерттеу және
тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды жүзеге асыру,
белгілі бір түрлерінің өндірісі жоғары түпкі
технологиясы өнімдері.
Ірі
өнеркәсіптік елдерде шағын бизнес рөлінің арта
соқты факторлар өте алуан түрлі. Біріншіден, жалпы
экономикалық факторлар: өндіріс және технологиялардың
жаңа құралдарын қолдану арқылы шағын
және орта кәсіпорындардың
өз қызметтерін жетелдетірулері мүмкін болады;
айтарлықтай өнеркәсіптің ауысымды және
инфрақұрылымды дамуы. Білім беру және халықты
оқыту орташа деңгейіне
көтеруде тәуелсіз экономикалық шешімдер қабылдау
және олардың шығармашылық әлеуетін толық
іске асыру үшін өзінің ықыласын арттыру; шағын
кәсіпорындарды қолдау және ынталандыру,
ұйымдық-құқықтық және
қаржылық кешенін қалыптастыру.
Шағын
бизнес ең маңызды функцияларының арасында
макроэкономикалық деңгейде және ұлттық
экономиканың жекелеген кіші де жүзеге асырылып,
құрылымдық өзгерістер ынталандыру өндіріс
ұйымдық құрылымын оңтайландыру жатады.
Әсіресе бұл маңызды функцияны одан әрі шоғырландыру
және орталықтандыру деңгейін арттыру, оның
қарқынды шоғырландыру тұрғысынан, қазіргі
заманғы өнеркәсіп болып табылады.
Шағын
бизнес компаниясы объективті еліміздің өнеркәсіптік
өндірістің ұйымдық құрылымын өзгерту
үшін катализатор ретінде қызмет етеді. Олар біріншіден,
болашақ салаларындағы бірінші жобаланған өндірісін
қоса алғанда, нарық жағдайларындағы
өзгерістерге, ең сезімтал болып табылатын, экономиканың
субъектілері ретінде қызмет ететін болып табылады; Екіншіден, шағын
фирмалар (еңбек, технология, ақпараттық және т.б.)
ресурстары және т.б. жаңа индустриялық кешендер,
кооперативтік өндірістік қатынастар жүйесінің
құруы «құрылыс блоктары» сияқты ірі және
орта кәсіпорындар үшін тиімді пайдаланылады. Үшіншіден,
нарықта шағын инновациялық фирмалар, олардың
жетістіктері мен сәтсіздіктерін қызметі сұраныс пен
ұсыныстың нарығында ең маңызды, елеулі
өзгерістер болжау, болашақ даму стратегиясын түзету,
инвестициялардың ең тиімді бағыттарын анықтауды ескере
отырып, ірі компаниялардың бағытын алатын шара болып табылады[4].
Бұл
қазіргі кезеңде дамыған елдердің негізгі
экономикалық салаларындағы құрылымдық
өзгерістер динамикалық және оңтайлы бағытын
қамтамасыз ететін факторлардың бірі болды, сондықтан,
шағын кәсіпкерлік оларға сүйене отырып жұмыс
істейді. Бұл жағдайда, тәжірибе көрсетіп
отырғандай, терең құрылымдық реформалар, теріс
әсерлер (барлығы жоғарыда айтылғндай, бұл елдерде
айтарлықтай төмендеу, экономикалық әлеуетті
деңгейі) барынша азайтылған. Алдыңғы қатарлы
ақпараттық технологияларды пайдалана бастауы, жоғары сапалы,
жаңа өнім өндіруге көшу салаларын басқару
жүйесін жетілдіру және олардың жұмыс істеуін
тұрақтандыруға, сонымен қатар, толық
өндіріс құрылымын оңтайландыру оң
нәтижелері көрінеді.
Шағын
бизнес пен қазіргі мемлекеттік басқарудың
қорғаушы субъектісі ретінде және көптеген жолдармен
фактор оның тиімділігін арттыру процесін қамтамасыз етеді.
Біріншіден,
шағын бизнес орта таптың қалыптасуы мен дамуын толық
ынталандыратын экономикалық сала болып табылады, ол қазіргі
заманғы экономиканың ең секторларында жұмыс
күшінің дағдыларын арттырады. Барынша перспективалы,
қарқынды дамып келе жатқан салалардың, соның
ішінде жұмыс орындарын құру шағын
кәсіпорындардың үлесі болып табылады. Мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлігін толықтыруға, салық
базасын дамыту және кеңейтуде шағын бизнестің
рөлі үлкен.
Шағын
бизнесті жедел дамыту ұлттық экономиканың ауқымды
бәсекелі қатынастарды дамытудағы аса маңызды фактор
болып табылады. Тәуелсіз өндірушілердің жүздеген
және мыңдаған пайда демек, шын мәнінде,
экономиканың монополиялау процесін қарсы тұру үшін шын
мәнінде тиімді құрал болып табылады және мемлекеттік органдарды монополияға
қарсы реттеуге байланысты міндеттерді үйлестіруде табысты шешімдер
қабылдауға жағдай жасайды[5].
Үшіншіден,
компанияның, шағын бизнестің қажет болған
жағдайында, экономикалық өсудің тез жоғары
қарқынын қамтамасыз ету үшін өнімдер мен
қызметтер тұтынушылар үшін ұсынылатын көлемін
ұлғайтуға мүмкін болатын өндірістің
икемділігі мен ұтқырлық бар жоғары дәрежеге ие
болады. Олардың жұмыс істеуі объективті
рецессияға және еңбек нарығында экономиканың
алдын алуға көмектеседі.
Шағын
бизнесті ынталандыру, оны басқару мақсаты мемлекеттің алдында
тұрған ең маңызды міндеттердің бірі болып
табылады, оған сәйкес осы басқару жүйесін
құруға тиіс негізгі принциптері болып табылады: шағын
өнеркәсіптік бизнесті бақылау шараларының,
бірыңғай жиынтығы құру:
құқықтық-әкімшілік, әкімшілік,
шаруашылық, экономикалық нақты, әлеуметтік және
психологиялық, тұрақты даму, басқару жүйесін
жетілдіру, жұмыс істеудің жалпы экономикалық
жағдайының өзгеруіне, сондай-ақ экономикалық
және техникалық сипаттағы факторларға бейімдеу
ғана емес; іріктеу және әскери өнімдердігі шағын
бизнес және тұтынушылардың мүдделерін басым
макроэкономикалық және
микроэкономикалық жағдайға,қолайлы болып табылады
шағын бизнес бойынша белсенді пайдалану[6].
Қазіргі
уақытта, жетекші өнеркәсіп бар елдер шағын
өнеркәсіп кәсіпорындарының басқару өте
тиімді жүйесін құрған. Ол шағын фирмалар
әдістері мен құралдарын түрлі әсер ете пайдалана
отырып, әмбебапты сипаттайды. Бұл бізге тиімділігі жоғары
дәрежесімен басқару проблемаларын шешу мақсатты шағын
бизнес қатысты жүргізеді, сараланған саясат жасауға
мүмкіндік береді.
Қазіргі
нақты проблемалар бойынша бірқатар шешім қабылдау кезінде
құндылығы экономиканың осы саласындағы
шағын кәсіпкерлікті дамытудың салыстырмалы төмен
деңгейімен байланысты болуы:
-ірі және шағын
кәсіпорындар арасындағы ынтымақтастық өзара
тиімді қарым-қатынастарды ынталандыру;
- белгіленген кредит және
қаржылық қамтамасыз ету жүйелерінің болмауына
байланысты шағын фирмалардың операциялық
шығындарының төмендеуі;
- Қазақстанның экономикалық
дамыту негіздерін нығайту қажеттіліктерін мүмкіндігінше
аймақтарда шағын бизнес үшін қосымша қолдау.
Шағын
бизнеске қатысты мемлекеттік саясат дәстүрлі (және т.б.
инновациялар, субконтракт) нақты салаларды, облыстардың,
сондай-ақ шағын фирмалардың жекелеген түрлерін
насихаттау шағын фирмалар қолдау қамтиды селективті принципі
қолданылады. Бұл принцип әсіресе дәйекті болып табылады
және нақты қазақстандық экономиканың
негізгі салаларында жұмыс істейтін шағын фирмалардың
мемлекеттік басқарудағы жүйесінің сақталуын
қажет етеді. Мұндай қолдау мыналарды қамтиды:
экономикалық салада тиісті мемлекеттік органдар мен саяси басым
міндеттерінің біріншіден, айқын болуы; екіншіден, таңдау
және шағын фирмалардың қажеттіліктерін
қанағаттандыру қабілеті тұрғысынан ең
маңызды және перспективалы қолдау тиімді нысандары мен
әдістерін шебер пайдалану болып табылады.
Қолданылған әдебиеттер:
1.
Толеген Ерсултан. Бизнес и информация: взгляд на ХХI век, (в соавторстве) //
Вестник Евразийского Университета. -1998.- №3-4. - С. 103-108
2. Диярханов В.М. Роль малого и среднего
бизнеса в развитии новых индустриальных стран: На примере Южной
Кореи и Тайваня: Автореф. канд. экон. наук. М., 2000.
- 18 с.
3. Долгих Н.В. Малый бизнес как
фактор реструктуризации региональной экономики: Дис. канд. экон.
наук. М., 1999.
4. Долгов С.И. Глобализация экономики и ее
значение для России: Дис. д-ра экон. наук. М., 1999. - 341 с.
5.Малый
и средний бизнес. Двое с ложкой, не считая банкиров. Редакционный обзор.
Международный деловой журнал KAZAKHSTAN №5/6, 2008 год
6.Роль
инноваций в развитии современных технологий // Экономика и управление в
зарубежных странах. Информационный Бюллетень. – 2002. – №2. – 34 c.