Орталық Азия университетінің
Қазақ тілі және әдебиеті
мамандығының ІІ курс магистранты
Новоселецкая Татьяна Александровна
Қазіргі қазақ прозасындағы фольклорлық
жанрлардың қызметі
Ал, қазақ прозасында кейбір авторлар
мифтік, ертегі, хикая, әпсана, аңыздық элементтерді астарлы
ойдың негізгі кілті есебінде пайдалануды көздеді. Бұл орайда
Ә.Кекілбаевтың әдеби философиялық повестерін,
А.Мекебаевтың «Жезтырнағы», Ғ.Мүсіреповтің «Ана
жыры», Ғ.Мұстафиннің «Әзірейілмен сұхбаты»
әңгімелері. Д.Досжановтың «Тілегімді бере гөр», повесі
мен «Қызылқұмның желі не деп жырлайды»
әңгімелері, «Пайғамбар повесі», «Екі дүниенің
есігі» повесі. С.Жүнісовтің «Сәукеле жыры»,
М.Ысқақбаевтың «Ұят туралы аңыз» повесі мен «О
дүниенің ашық қалған есігі» әңгімесі
Д.Исабековтің «Ертегі елінде немесе қоштасу вальсі» повесін атап
өтуімізге болады.
Фольклорлық санамызға берік орын
тепкен, рухани байлығымыздың, қазіргі прозада
ұлттық негізбен байланыстырылатын рухани байлығымыздың
бір көзі – мифтер болып табылады.
ХХ ғ. Соңындағы
қазақ прозасындағы мифологиялық ремисценциялар.
Қазіргі қазақ прозасындағы
миф – бұл өте таңғажайып сан қырлы
құбылыс. Миф әр түрлі көркем бағыттар мен
жанрларда орнығып қана қоймай, көркем
мәтіннің барлық деңгейіне енді. Әсіресе
оның реминсценция түрінде көрінуі өте айқын.
Реминисценция \лат. reminscentia – еске алу\ -
көркем шығармада басқа біреу
шығармашылығының әсерінен байқалуы, соның
«жаңғыруы» немесе басқа бір шығарманы еске
түсіріуіне алып келетін бір сипаты, әдетте бұл автордың
бөгде образ, мотив, стилистикалық тәсілді интонациялық
– ритмикалық жүрісті ерікті немесе еріктен тыс алып
пайдаланылуының нәтижесі. Мифологиялық реминсценция жекелеген
мифтердің нақты, кейде айқын емес қолданысын немесе
олардың белгілі әдеби интерпртациясын байқатады, бұл
оқырманның мәдени жадысы мен ассоциативті қабылдауына
негізделген сапалы тәсіл болып табылады.
Мифологиялық реминисценция проблемасы орыс
ғалымдарының В.Б.Шаминаның бірқатар еңбектерінде
қарастырылды Сыншылар зерттеушілерге жүгіне отырып,
мифологиялық реминисценциялардың кең тараған формаларын
атап өтеміз.
Біріншіден, мифологиялық персонаж,
яғни мифологиялық ат;
Екіншіден, мифологиялық сюжет;
Үшіншіден, мифтер мен мифологиялық
«архетиптер».
Мифологиялық реминисценция шеңбері
көрсетілген варианттардан кең. Мифологиялық реминисценция
қатарына цитаталар, қарапайым еске түсірулер жатады. Онда миф
интерпретациясы кейде, олардың жасаушыларының аттары беріледі.
(мысалы Дантенің «Құдіретті комедиясы», О.Мендельштамның
«Бессоница», Гомер «Туше перуса» өлеңі).
Мифологиялық реминисценция эксплицитивті
(танып білуге есептелген) және имплицитивті (жасырын) болуы мүмкін.
Біздің міндетіміз – мифологиялық реминисценциялардың
көркем шығарма тініне қалай жымдаса бірігуіне және
оның көріну формалары мен функцияларын анықтау. Орыс
әдебиетінде Л.Улицкаяның («Медея и ее дети» романы), Л.Петрушевская
(«Медея», «Теща Эдика» әңгімелері) Н.Байтов («Суд Париса» повесін)
жатқызуға болады.
Реализм және постмодернизм – бұл
шартты түрде алғанда, қазіргі әдебиеттің екі
плюсі, яғни мифті пайымдауға деген екі түрлі
көзқарас. ХХ ғ. әдебиеті эклективті, басқаша
айтқанда, әдеби бағыттың «тазалығы» туралы
түсінік өз мәнін жойған кезең. Осыған
реалист Л.Улицкаяның шығармашылығында «постмодернизм»
элементтерін аңғара алатынымыз рас. Немесе Л.Петрушевская
шығармашылығында реализмнің де, постмодернизмнің де,
жаңа реализмнің де іздері бар.
Әдебиет бастаулары таңдау кезінде біз шығарманың атауына
да үлкен назар аудардық. Отандық әдебиетте атау поэтикасының
теориялық концепциясы қалыптасты, сондықтан әдеби
шығарманың атауы көркем тұтастықтың жалпы
бөлімі, оның «алғашқы сөзі» шығарма
мазмұнының көркем жалпылануы.
А.И.Вонюковтың атап өткеніндей,
«шығарманың аты автордың атымен бірге нақты
көркем жүйенің «белгісін», «символын», «формуласы» мен «формасын» білдіреді, ол
өзіне шығарманың тақырыбын, идеясы мен пафосын
жинақтайды».
«Миф» түсінігі мифологиялық есімнен
мифологиялық образдан және мифологиялық баяндаудан
тұрады. Бұны А.Ф.Лосев, О.М.Фрейденбург өз еңбектерінде атап кетеді. Есім ежелгі және
алғашқы мифологиялық құрылым болып табылады. Ол
образда және ритуалар салттар көрінеді. Салт \ритуал\ образды мифке
сәйкес келеді, ал мифологиялық баяндау, өз кезегінде,
мифтің түсініксіз сал-дәстүрді түсіндіру үшін
пайда болады. Автор мифологиялық есімді қолдана отырып, біріншіден,
образ сомдайды, екіншіден белгілі сюжетті қайта түсіндіреді,
яғни жаңа стратиегиялы есімге бағындыра отырып ой елегінен
өткізеді, соның нәтижесінде баяндауды мифтендіру жүзеге
асады.
Суреткердің
шығарманың атында мифологиялық образдарды
қолдануы \мысалы, Медея, Эдип, Парис, Эрос және т.б.\ алдын ала
белгіленген сюжетке әкеледі. Яғни, оқырман саналы түрде
немесе түпсанада іс-әрекеттің даму барысын елестете алуы
мүмкін. Кейбір шығармаларда ат – бейтарап («Медея», «По дороге бога
Эроса» және т.б.) кейде ол классикалық мифке қатысты талас тудырады. (мысалы, «Теща Эдипа», «Медея
и ее дети» және т.б.) қалай болғанда, шығарманың
атында берілген миф мәтіннің идеясыз өзегі, символы бола
отырып, оның «формуласы» мен «формасын» танытады.
Түрлі суреткердің бір
мифологиялық есімі әр түрлі мағынада қолдануы да
қызығушылық туғызады.
Бұл авторлардың әр түрлі
әдеби бағытқа қатысын мифте берілген идеяларды
көрсету үшін негізгі мифемдерді таңдауда қалай
берілетінін анықтауға мүмкіндік береді.
Орталық Азия университетінің
Қазақ тілі және әдебиеті
мамандығының ІІ курс магистранты
Новоселецкая Татьяна Александровна
Т.Әбдіковтің «Әке» повесіндегі азалау дәстүрі
Қазақ
халқының
табиғатындағы әңгімешілдік тарихи жадының
мықтылығы көркем
прозаның күні бүгінге дейінгі асыл арналарының бірі.
Қандай проза түрін алсақ та, ондағы дәстүр мен салттың,
танымның ежелден бергі
үзілмеген арқауы
әрбір қаламгер шеберлігіне
байланысты әрқилы көрініс тауып отырады.
Бұл әсіресе өмір мен өлім мәселесін
қозғауда айқын
көрінеді.
Адам санасының балаң шағындағы адам жанының
өлмейтіндігі туралы ұғымның дамып, аруақтар
культінен бірқұдайлық дінге дейін жалғасуы,
осыған байланысты жерлеу ғұрпының рәсімдері мен
оған қатысты фольклордың пайда болып, оның
өзінің ұзақ тарихи даму жолынан өткені жайлы
фольклортанушы ғалым К.Матыжанов жүйелеп жазған [1, 147].
Әсіресе, «советтік өмір салтын
орнықтыру» идеясын ұстанып, бұрынғы әдет-салттармен
арнайы күрес шаралары жүргізілген кеңестік дәуірде
аталмыш ғұрып елеулі өзгерістерге ұшырап, бүгінгі
күнге сарқыншақ күйінде жетті. Қазіргі күні
жерлеу ғұрпы фольклорының аясы тарылып, кейбір рәсімдік
мағынасы ғана қалған. Азалау рәсімдерінің
көне түсініктерден туған белгілі бір уақытта
бұлжытпай атқарылу міндеттілігіне де өзгеріс еніп,
отбасының мүмкіндігіне, жиналған қауым
уақытының ретіне қарай рәсімдерді жинақтап, біріктіріп
өткізуге дейін өзгерді. Дегенмен, аталмыш
ғұрыптың құнды тұстары өзгерген, түрленген
күйде де күні бүгінге дейін жалғасуда. Сан
ғасырлардан келе жатқан ғұрыптық рәсімдер
қайғылы жандардың көңілін аулау,
күйзелістен шығару, марқұм алдындағы
өздерінің міндет-парызын атқарудың құралы
ретінде әлі де аса бағалы, сол арқылы қайғылы жандар
көңіл жұбатысып, тіршілігіне тәубе етеді. Ал, осы ғұрып пен оны
тудырған халық наным-сенімінің бүгінгі көркем
прозадағы көрінісі, негізгі тақырыпқа
қатыстылығы, жазушының айтар идеясына
әсер-ықпалы, сюжет дамуымен сабақтастығы, композициямен
бірігіп, жымдасып кетер көркемдік ерекшеліктері әр қаламгерде
әрқилы.
Көркем туындылардағы
марқұмды аттандыру, азалау шараларының ұлттық
ұғымға сай өрнектерін Т.Әбдіков сынды
қаламгерлер кеңестік әдебиет тұсында да жан-жақты
көрсете білген. Науқас адамның көңілін сұрау
өмірге үміттендіріп, көңілін аулаудан бастап, жерлеуге
дейінгі аралықтағы дәстүрлі рәсімдер
жүйесін қаламгерлік шеберлікпен қиюластырған
Т.Әбдіковтің «Әке» повесі. Шығармадағы әке
жайлы толғаныстар перзент ой-көзқарасымен беріледі. Халі
ауырлаған қарт әкені қаумалаған ауыл
адамдарының жанашыр пейілі мен ықыласы біраз үміт отын
жаққандай болғанмен, науқастың есін жиып,
ел-жұртымен араздасуы оқиғаның мұнан арғы
өрбуінің кілті.
Ал, әр шығармада
әр белесінен көрінер, тағдыр жолы бұралаң бір
адамның тіршілік соқпақтарын
сабақтастырып жатқан сыршылдық желісін сүйсіне мойындамасқа болмайды. Және әр
әңгіме өз алдына басы бүтін дүние ретінде қабылдана береді.
Қартайып, кемел жасына
жеткен, сырқат меңдетіп, ата қонысында ақтық демі үзілер
сәтін жан сарайымен сезініп
үлгерген адамның көз
алдынан ат жалына жармасқан естияр шағынан бастап,
шырғалаңда сыналған бүкіл ғұмыры
өтеді. Өмір естелігін қайта қорытып, адамның
өзін-өзі іштей саралайтын бір кезеңі осы.
Жаныңның адалдығы мен ақжүрегін ғана
жұбаныш еткен, бір пендедей несібемді таттым деп өзіне
шүкіршілік жасаған
қоңыржай, қарапайым көптің бірі қарап отырса өмір бойы
өмір үшін күресіп, сүрініп те, сілкініп те, адасып та,
арылып та көрер қиыншылығын
көріп, жарық дүниеге сенімінен өз
ошағының шырағын жағыпты, өз
түндігінің тірегін тауып,
елі үшін елеулі іс істей алдым ба деген сауалмен бетпе-бет келеді.
Түрлі әдеби
шектеулер мен қысымдарға
қарамастан қазақ
қаламгерлері қай заманда да ұлттың ой мен өрнегін
жоғалтпаған. Осы шығарма
соның бір дәлелі. Перзентің әке алдындағы парызы мен қарызы дүниеден өтетін
жанның тіршілікпен қоштасуы, тірілерге аманаты
бүкіл повестің арқауына айналған. Онда
көңіл сұрай келген
жұртпен
марқұмды жерлеп,
артын күткен
қалың жұрттың
бүкіл іс-әрекеті
этнографиялық
дәлдікпен берілген.
«Кешке әкем жиен ағам мен жаны ашиды
деп жүрген жамағайын Смағұлды шақыртты. Олар
келгеннен кейін, жастығын тіктетіп, көтеріліп отырды.
– Сендердің не ойларың бар, – деді
жиен ағама қарап. – Құдай өзі берген жанын
өзі алады. Мен ризашылығымды беріп отырған адаммын. Енді
маған тек өлімнің абыройы қымбат. Дос бар, дұшпан
бар. Барлық сын сендерге түседі. Е-е-е, өлімге қайда
барасың десе, «бардың малын шашамын, жоқтың артын
ашамын» деген ғой. Сондықтан басқаны қоя тұрып,
не істеп, не қою керегін ақылдасқанның
артықтығы болмас.
– Ол
дұрыс қой, – деді Смағұл ілгері жылжып.
Екі жылқы бар, – деді әкем баяу
үнмен сөзін жалғай. – Біреуі – құлынды бие,
екіншісі – байтал. Сосын өзім әдейі сақтап жүрген 5-6
ұсақ бар. Байтал мен ұсақтарды сойғандарың
дұрыс болар. Ағайынның көңілін көре
жатарсыңдар.
Иә, оны көре жатармыз ғой, тіпті
кейінге де артықтығы жоқ, – деді жиен ағам
күмілжіп» [2, 92]. Өлімнің абыройы ретінде
айтылатын парыздардың
барлығы да шығармада
көрініс тапқан.
Салт бойынша мәйітті алып шығар
алдында дәстүрлі әдет-ғұрыптар сақталады.
Мәселен, киім үлестіру рәсімі. Өткен
ғасырдың 70-нші жылдарына дейін марқұмның
киімдерін (аяқ киімі, костюм, плащ, пальто, жейде және т.б., тек
шалбар, іш киімі емес) бірінші кезекте, сүйекке түсушілерге берген.
Кейде сүйекшілерге дененің қай тұсын жуса, сол
тұсының киімдерін берген. Қазір сүйекшілер ез
«жұмыстарына» жаңадан сатып алынған киімдер алады (сырт
киімдер, жейделер). Ал марқұмның киімдерін туыстары мен
жақындарына береді. Берілген «иісі бар» киімді киіп тоздыру керек.
Бұны сауап болады деп есептеген. Өйткені киім аяғына дейін
киілсе, марқұмға жеңіл болады деп сенеді.
Қазақтарда жаңа киім кигенге: «Өзің киіп,
өзің тоздыр», – деген тілек айтылады. Бұл сөздің
бойында адамға ұзақ гұмыр сүріп, киімін
басқа біреудің киюіне тура келмеуіне деген тілеу байқалады.
Әр түрлі аймақтың
қазақтарында бұдан басқа жерлеу
ғұрыптарында ата жолы (атасының киіті) деп аталатын әр
түрлі заттар мен мата қиындыларын тарататын рәсім кездеседі.
Бұрын өткен ғасырдың 60-ншы жылдарына дейін бұл
дәстүр жерлеуге катысушы рулардың екілдеріне бір-бір шапан
беруге байланысты шыққан. Қазіргі күнде бұл
әдет-ғұрып «шапаны» деген жолмен сатып алынған мата
қиындыларынан тұрады. «Ата жолын» сақтаушылардың
негізінен тек қазақ тұрғындарынан тұратын ауылдар
екенін атай кеткеніміз жөн. Бірақ оны беру отбасының
материалдық мүмкіндігіне байланысты.
Пайдаланған
әдебиеттер тізімі:
1.
Матыжанов К. Отбасылық ғұрып фольклоры. – Алматы: 2007. – 410
б.
2.
Әбдікұлы Т. Әке. «Қайнар», 2005. – 412 б.