СИНБАЕВА Г.К.

Петропавл ќ., Ќазаќстан

ЭВФЕМИЗМДЕР МЕН ДИСФЕМИЗМДЕРДІЅ КЕЙІПКЕР ТІЛІНДЕ ЌОЛДАНЫЛУЫ

Функционалдыќ стильдерді тереѕдете зерттеу жалпы јдеби тілмен байланыс ерекшелігін аныќтауды ќажет етеді. Орыс тіл білімініѕ кґрнекті ґкілі В. Виноградов функционалды стиль тїрлерініѕ тілдегі їш тїрлі ќызметін атап кґрсетеді: бірінші – ќарым-ќатынас ќызметі (ауызекі сґйлеу стилі), екіншісі – хабар беру ќызметі (ресми жјне єылыми), їшінші – ыќпал ету ќызметі (публицистикалыќ жјне кґркем јдебиет стильдері [1, 84 б.].

Ќазаќ тіл білімінде эвфемистік, дисфемистік ќўбылыстарєа жеке-жеке тїсінік беріліп, оларды зерттеуге арналєан біршама еѕбектер бар. Осы ретте Ј. Ахметов, Ј. Хасенов, Ј. Болєанбаев, Є. Ќалиев, Б. Саєындыќўлы т.б. єалымдарымыздыѕ пікір-тўжырымдары мен еѕбектерін атауєа болады. Ал эвфемизмдер мен дисфемизмдердіѕ кґркем шыєарма тілінде ќолданылу мјселесі кейбір зерттеулерде жалпы лексика тўрєысынан алынып ќарастырылєанымен, олардыѕ функционалдыќ стильдер ішінде кґрінуі – бїгінгі кїнге дейін айќындалмаєан ќўбылыс. Бўл ќўбылыс – кешегі–бїгінгі емес, єасырлар бойы ќалыптасќан (јсіресе фразеологизмдер тўрєысынан келгендері) тілдік заѕдылыќ.

Осы тўрєыдан келгенде јр кезеѕдегі кґркем јдебиет стильдері материалдары негізінде ќазаќ тіліндегі эвфемизм мен дисфемизмдерді жеке алып, олардыѕ кґркем шыєармаларда ќолданылу ерекшелігін зерттеген еѕбектер жоќ. Ќазаќ тіліндегі эвфемизмдер мјселесі – јлі де толыќ айќындалып, зерттелді деуге болмайды.

Жалпы тіл білімінде тїркі тілдеріндегі эвфемизм мен табуды соныѕ ішінде ќазаќ тіліндегі эвфемия ќўбылысын єалым Ј. Ахметов алєаш єылыми зерттеудіѕ нысанына алып жан-жаќты ќарастырєан. Єалым табу мен эвфемизмді этнографиялыќ лексикаєа жатќызады: «Кез келген этнографиялыќ лексиканыѕ сыртында белгілі бір этнографиялыќ ўєымдардыѕ тўратыны сияќты табу мен эвфемизмніѕ сыртында да олармен ўштасып, астарласып жататын этнографиялыќ ўєымдар, атап айтќанда, дјстїрлі наным-сенімдер, мифтер, јдет-єўрыптар, салт-дјстїрлер, ќоєамда ќалыптасќан тіл мјдениетімен байланысты этикалыќ нормалар тўрады» [2,176]. Єалым бўл сґздердіѕ ќыр-сырын ашуда этнография мен лингвистика єылымдарыныѕ біртўтас нысаны ретінде зерттелінуініѕ тиімділігін айтып, эвфемизмдердіѕ этнолингвистикалыќ баєытта айќындалуына жол ашады. Олардыѕ пайда болуын этнолингвистикалыќ жїйе жјне этномјдени негіздер арќылы айќындап тїсіндіреді, дјстїрлі моральдыќ-этикалыќ ќатынастарєа байланысты ќалыптасќан табу мен эвфемизмдерді топтастырып кґрсетеді, яєни ґлімге, анатомия мен физиологиялыќ процестерге, саяси эвфемизмдерге, сондай-аќ эвфемизмдердіѕ жасалу жолдары: эвфемистік метафора, эвфемистік метонимия, эвфемистік синекдоха, эвфемистік символ, эвфемистік ирония тїрлері мен ґзіндік ерекшеліктерін айќындайды. Ќазіргі таѕда тіл, тіл мјдениеті, єылымєа деген талап, жауапкершілік, ыќылас, мїдделілік шынында да кїн сайын артуда. Осы тілдік, ќазаќ ділдігініѕ бір мјселесі эвфемизмдік ќолданыстарда жатќанын ґмірдіѕ ґзі дјлелдеп отыр. «Эвфемизм табу сияќты їрейленуден туєан сенімге негізделмейді, сыпайыгершілік пен јдептілікке негізделеді. Демек, ќазіргі кездегі ќолданылып жїрген эвфемизмдер бїгінгі таѕдаєы ґскелеѕ халќымыздыѕ ќалыптасќан этикалыќ жјне эстетикалыќ нормаларыныѕ кїнделікті наќ кґріністері деп есептеледі. Сондыќтан табу мен эвфемизмдерді бір-бірімен шатастыруєа болмайды. Екеуі екі тїрлі маќсаттан шыќќан» [3, 125-126] деп, эвфемизмді ќўбылыс ретінде ќарастырып, оныѕ ґзіндік еркшеліктерін кґрсетеді.

Сондай-аќ М.Жўмаєўлова: «Јдеттегі эвфемизмдер жеке адамдар арасындаєы коммуникативтік ќолайсыздыќты (коммуникативтік дискомфорт) болдырмауды кґздейді де, жеке бастыќ ќатынасќа тјн сипатќа ие болады. Ал газет баєаналарындаєы эвфемистік формалардыѕ јлеуметтік сипаты басым болады» [4, 19] деп есептейді. Газети публицистика тіліндегі эвфемизмдердіѕ јлеуметтік сипатымен ерекшеленетінін: «...сґздіѕ эвфемистік маєынасын да тілдіѕ «ґз ішінде» єана емес, тілдік ўжымныѕ этикалыќ-моральдыќ, дїниетанымдыќ ерекшелігімен, экономикалыќ, ќоєамдыќ-саяси ґмірімен байланыстыра ќарау ќўбылыстыѕ мјнін айќындай тїседі» [4, 19] деп, эвфемистік маєынаныѕ мјнін айќындайтын басќа себептеріне де тоќталады. Мысалы: Басына пўшпаќ бґрік киіп, ќолына таяќ ўстаєан шоќша саќалдысы - жетпісті мол аралап кеткен адам /133/. Шоќша саќалдыныѕ ќўлаєы ауыр ести ме, ќалай їшеуі гїлзарды басына кґтеріп, јлденеге келісе алмай дауласып отыр /133/. О дїниеге аттану кезегі кімге келіп тўр? дегенді жай бір кїнделікті шаруадай-аќ сґз етіп отыр /133/.

Яєни, кґркем шыєармада жазушылар кейіпкер бейнесін сипаттауда эвфемизм мен дисфемизмді жиі ќоданады. Эвфемистік маєынаныѕ басты ќызметі – дґрекі, тўрпайы, айтуєа ќолайсыз сґздерді алмастырып, тыѕдаушысына коммуникативтік ќолайсыздыќ тудырмау.

Белгілі тіл білімініѕ маманы Б. Саєындыќўлы: «Дисфемизм тјсілімен сґз ќолдану – маєынасы жаєынан эвфемизмге ќарама-ќарсы тілдік ќўбылыс, соѕєысы сґздіѕ ўєым-тїсінігін сыпайылап јдемілесе, алдыѕєысы керісінше жаєымды маєынаны дґрекілейді, ќатайтады. Кїнделікті ґмірде, јдеби ќолданыста жаєымды, сыпайы јдепті сґздерді дґрекі, анайы сґздермен ауыстырып ќолдану тјсілі тіл білімінде дисфемизм деп аталады. Дисфемизмдер кґркем шыєармада кґбіне ауызекі сґйлеу тілініѕ їлгісі ретінде кейіпкерлер тілінде беріледі. Сол арќылы јр жазушы ґз ќаћармандарыныѕ мінез-ќўлќын, білім дјрежесін, іс-јрекетін бейнелейді, шынайы образын жасайды» [5, 100], – деп сипаттайды. Сондыќтан эвфемизмдер мен дисфемизмдерді ќарама-ќарсы ќўбылыс ретінде ќарастырєанда єана олардыѕ негізгі мјні мен ќызметі айќындалады.

Сондай-аќ бўл – тіл мјдениетін, сґйлеу мјдениетін кґтеруге септігін тигізері, тілді тиімді жўмсай білуге їйрететіні даусыз. Мысалы: Сеніѕ мўндай ќоян жїрек, ќорќаќ, екі жїзді екеніѕді бўрын білген болсам... (Ќайсенов Ќ. Партизан соќпаќтары). Біреуі аѕќау, аќ кґѕіл, екіншісі момаќан, момын келген де, енді їшінші біреуініѕ тўрлаусыз, екі жаќтылау мінезі бар-ды (Ќайсенов Ќ. Партизан соќпаќтары) деп ќолданудаєы адамныѕ мінез-ќўлќын ашу маќсатында контрастыќ ќўбылыстарєа жататын дисфемизмдер мен эвфемизмдердіѕ ќызметі айрыќша екендігі кґрініп тўр. Контекстік маєынада «ќоян жїрек» пен «екі жїзді», «аќ кґѕіл», «момаќан» мен «тўрлаусыз», «екі жаќтыларды», яєни дисфемизмдер мен эвфемизмдерді ќаламгер жалпы адам болмысын ашуда ґте ўтымды ќолданєан. Дисфемизмдер мен эвфемизмдердіѕ бўл сияќты ќатар келуі стильдік алуан тїрлі ќызмет атќарып, ойды жеткізуде ґзіндік бояуымен оќшау танылатын сґздер тобы болып табылады. Немесе: Мен орасан тентек едім де, ол жуас еді (Ќайсенов Ќ. Партизан соќпаќтары). Ўлтшылдар єой жўрт ќан жылап отырєанда, бўлардыѕ рахаттанып жїргендерін ќарашы, – деп Борис оларєа кектене ќарады (Ќайсенов Ќ. Партизан соќпаќтары) деген тўстары ќаламгердіѕ дисфемизм мен эвфемизмдер секілді контрастыќ ќўбылыс ќолданымдарына енгізіп, жекелеген сґйлемдер ќўрамында ґзара салыстыра шендестіріп, айќын ќарсы ќойылєан мјн сипаттарын ўштай тїсуде бўл тілдік ќўбылыстар ерекше стильдік ќызметте жўмсалєан.

Осы сґйлемдерде ќаламгер суреттеліп отырєан жайтты кґз алдымызєа наќты елестете алады. Осылайша жазушы болєан оќиєаны кґзбен кґріп, ќолмен ўстаєандай асќан шеберлікпен береді. Осындай шеберлікке М. Серєалиев былай деп баєа береді: “Кґркем јдебиеттіѕ басќа жанрларындай, прозада сґз ќолдануєа, шалќи сґйлеуге де, аз сґзбен кґп маєына беру маќсатымен дјмді сґйлеуге де еркіндік мол екендігін ескерсек, мўндаєы ќолданыс кей аќындардыѕ ґлеѕ ўйќасы їшін сґз тўлєаларын еріксіз тыќпалауында емес автордыѕ сарыла ойланып, санаєа салуыныѕ, жаѕалыќќа ќўштарлыєыныѕ жемісі деп білеміз” [6, 40].

Сондай–аќ «дисфемизмдер кґркем шыєармаларда кейіпкерлердіѕ тілінде ќолданылып, јртїрлі жаєымсыз эмоциялыќ мјн тудырады. Олар белгілі бір стильдік маќсатпен сґздерді дґрекі, тўрпайы етіп ќолдану тјсілдерін ќўрайтын ќарапайым сґйлеу тілініѕ ќўрамына енеді. Кейіпкер тілінде ќолданылєан ќарапайым сґздер кейіпкердіѕ бір сјттік бейнесін жасауєа, кґркем бейнесін беруге ќызмет етеді. Кейіпкер аузынан шыќќан ќарапайым сґздер оныѕ шыќќан ортасын, алєан тјлім-тјрбиесін, мінез-ќўлќын, кґѕіл-кїйін, ішкі сезімін кґрсете алады» [7, 17]. Кґбінесе дисфемизмдер тілдік агрессия ќўралы ретінде кґрініс табады. Тґмендегі мына сґйлемдерге де назар аударсаќ:

– Сен, немене, кереѕ болєансыѕ ба ґзіѕ! ( Жїнісов С.). Јуелі божыны аєыт, кґтермені тїсір, дїлей. ( Жїнісов С.). – Јне бір сілімтік кімдікі. (Жїнісов С.).

– Сўлыны сен бердіѕ бе, есуас! – деп їй алдындаєы биік ќарды шўѕќырлап ойып, соєан тґккен сўлыны кїрт–кїрт жеп тўрєан кебеже ќарын, мегежін биеге ќарап, зірк етті (Жїнісов С.).

–Онан да јн тыѕдамайсыѕ ба, аќымаќ! ( Жўмаділов Ќ.).

–Маќўлыќ-ау, ґлтіресіѕ бе ќаршадай баланы? (Жўмаділов Ќ.).

Негізінен, ќўлаєы нашар еститінді – «кереѕ» дейді немесе «дїлей», «маќўлыќ-», «аќымаќ» дегендер јдеби нормадаєы тура маєыналы тўрпайы мјнді сґздер. Мўндай тўрпайы сґздер ґте кґп. Сґздіктерде јдеби норма деген белгі ќойылєан. Сондыќтан тўрпайы сґздердіѕ бјрі дисфемизм немесе ќарапайым емес. Бўлардыѕ синонимдері болмаса екінші бір јдеби баламасы жоќ сґздер. Ал, сілімтік, есуас т.б. – дисфемизмдер. – Ау, јкім мырза, сен не кґкіп отырсыѕ – деді ол бірден тўлан-тўта, саѕќ етіп. – Кґкігеніѕ не, ей-й? Мен кґзбен кґргенді айтамын! – деді сасып ќалєан јкім. (Јзиев Ј.). Немесе: – Јй, мынауыѕ не дейді?! Ќадиша, јй, Ќадиша! Ќайда ќўрыдыѕ омалып! Не дейді мына кїшігіѕ! (Ј.Тарази..) дегендердегі «кґку», «омалып», «кїшік» дґрекі мјндегі дисфемизмдер болса, кісіге ќарата айтылєан «јй» немесе «ґй» деген одаєайлар да сауаты тґмен кейіпкерлердіѕ мінез-ќўлыќтарын кґрсететін тўлєалар болып табылады.

Яєни, ќаламгер дисфемизмдерді кеѕінен пайдалана отырып оќырман ќабылдауына оѕай, бјрін кґзбен кґріп, ќўлаќпен естуге болатындай етіп негіздеген. Баяндалып отырєан оќиєалар дисфемизмдердіѕ јсерінен аќиќат дїниеніѕ ќайталамасы тјрізді кґрінеді.

Тілдік оралымда (контекстерде) кез кеген сґз ауыс маєынада дисфемизм ретінде ќолданылуы мїмкін. Себебі контекст пейротивтік маєына туєыза алады. Ќайсыбір дисфемизмдер ауызекі тілде жаєымды кері маєынада ќолданылады. Ол жек кґрушілік емес. Айталыќ, аќсаќал немерелерініѕ атќа отыруєа жараєанына риза болып: «Мына біздіѕ боќмўрын да атќа отыруєа жарапты єой» – деп айта береді. Жаман ініѕізден енді аќыл-кеѕесіѕізді аямассыз (Жўмаділов Ќ.Б.). Ол кїшікті де кґрмегелі кґп болды, - деді Рахима немересін еске алып (Жўмаділов Ќ.) Кїллі ауылдыѕ боќмўрын тентектері де ґзіне ґлердей їйір болатын. (Жўмаділов Ќ. ). Маєан осы боќмўрыныѕ болады! «Боранды бекет».

Ана тілімізде таза поэтикалыќ метафоралармен ќатар дисфемистік маєынада жўмсалатын метафоралар да кездеседі. Айырмашылыєы мјн-мазмўны, коммунативтік ќызметі жаєымсыз сипатта ќолданылатындыєында єана. Осы ретте академик Р. Сыздыќтыѕ мына бір пікірі орынды: “Наєыз жазушы кейіпкерлерін ґздері беріп тўрєан образєа сай сґйлетеді. Кейіпкер сґзі оныѕ бейнесін жасауєа тікелей ќызмет ететін кґркемдік тјсілдіѕ бірі болып саналады” [8,11]. Ќайсыбір стильдік маќсаттарда жазушы метафора, метонимия, т.б. секілді сґздердіѕ ауыс маєыналары нјтижесінде жасалынєан дисфемизмдерді ќўбылыс немесе бір нјрсені суреттеуде кґркемдегіш ќўрал ретінде жиі пайдаланады. Мысалы: Бўнысын кјпір ісі деп «Ќасапшы Нўрасулла» атанєан Бўхар јмірі, биылєы жылы кґп јскермен кеп Мјделіханды бауыздап, ал сўлу Ханпадшайымныѕ кїнтимесіне ќорєасын ќўйып ґлтірген–ді. Граф соны айтып тўр. (Есенберлин І.). Јрине «кїнтимес» деген дене мїшені атаудыѕ ґзі айтуєа ыѕєайсыз, мїмкіндігі болса ќолданыла ќоймайтын нјрсені екінші бір затќа ўќсату, балау арќылы жазушы болєан шындыќты метафора арќылы еріксіз жеткізу амалын тапќан сияќты. Ал мына мысалдардаєы: Манадан бері ґзенніѕ арєы жаєына топырлай жиылып, лагерь боп жайєасып жатќан ќалыѕ јскерге ќызыќтап ќарап тўрєан ќала халќы: «Осынша кґп обыр ауыздан ќўтылєанымыз ґтірік пе, шын ба!» – деп, іштерінен тјуба айтып тўрєан шыєар. (Кекілбайўлы Ј..) Осы арада бой жылыту їшін ќойынєа тыєылып алєан бір шґлмекті бґліп іштік. (Жїнісов С.). Бїтінніѕ орнына бґлшекті ќолданып, оєан «обыр» деген аныќтауыш тіркеспен «обыр ауыз» (тойымсыздар) маєынасындаєы синекдохалыќ дисфемизм халыќтыѕ кїдігі мен ќаупін, ќуанышы мен реніштерін араластыра суреттеуде сјтті шыќќан эмоциялы мјнді тўлєа болса, «шґлмек» (араќ) маєынасындаєы сыпайылап жеткізуде ќолданылып отырєан іргелес ўєымдаєы метонимиялыќ эвфемизм. Осынша эмоция, экспрессивтілік јрине сґздіѕ ауыс маєынасынан, контекстік маєына ќолданысынан туындап отыр.

Кейіпкерді жазушы јдетте ґз заманыныѕ немесе ґмір сїрген кезеѕініѕ тілімен сґйлетеді, сондай-аќ кейіпкер ґзініѕ мінезіне, алєан тјрбиесіне, ґскен ортасына, жасына, јлеуметтік орнына сай сґйлеуі ќажет.

Ќортындылай келе, кґркем шыєармалардаєы эвфемистік жјне дисфемизтік ќолданыстар, біріншіден, халќымыздыѕ тіл байлыєын кґрсетсе, екіншіден, тіл мјдениетініѕ бір кілті ретінде оќырман ќауымныѕ жалпы мјдени ґрісін артуына септігін тигізетіні сґзсіз. Эвфемизмдер мен дисфемизмдер кейіпкер бейнесін ашуда јр тїрлі кґзќарасќа, ќарым-ќатынас пен кґѕіл-кїйге байланысты жўмсалып, лексикалыќ маєынасы арќылы жаєымды-жаєымсыз сезім тудыратын сґздер ќызметін атќарады.

Јдебиет:

1. Виноградов В. Языковая ситуация//Лингвистический энциклопедический словарь. – М., 1990. – С. 78-84.

2. Ахметов Ј. Ќазаќ тіліндегі табу мен эвфемизмдер. Филол. єылым. кандид. дјрежесін алу їшін жазылєан дисс. – Алматы, 1973. – 164 б.

3. Болєанбайўлы Ј., Ќалиўлы Є. Ќазіргі ќазаќ тілініѕ лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы, Санат, 1997. – 256 б.

4. Жўмаєўлова М.Ш. Газети публицистика тіліндегі эвфемизмдер. Кандид. дисс. автореф.). – Алматы, 2000. – 25 б.

5. Саєындыќўлы Б. Ќазіргі ќазаќ тілі. – Алматы: Ќазаќ университеті, 2008. – 101 б.

6. Серєалиев М. Синтаксистік синонимдер. – Алматы: Мектеп, 1981. – 167 б.

7. Јбікенова Г.Т. М.Маєауин шыєармаларындаєы автор бейнесі мен кейіпкер бейнесініѕ берілу жолдары. – Астана, 2004. – 17 б.

8. Сыздыќ Р. Сґз ќўдіреті. – Алматы: Санат, 1997. – 178 б.