ӘОЖ 631.5

 

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТӘЛІМІ ЕГІНШІЛІГІНДЕ МАҚСАРЫ ДАҚЫЛЫНЫҢ СОРТ СЫНАУ НӘТИЖЕЛЕРІ.

 

М.М.Жамалбеков, к.ғ.қ

 

 «Красноводопад ауыл шаруашылығы тәжірибе станциясы» ЖШС

e-mail: mura_555_89@mail.ru

 

Түйінді сөздер:селекция; мақсары; фенологиялық бақылау; структуралық талдау.

 

 

Мақсары (Carthamus tinctrus L.) – бір жылдық шөптесін өсімдік. Күрделі гүлділер тобына жатады. Жапырағы жалпақ, кейде тікенекті, кейде тікенексіз, қою жасыл жылтыр, діңгегі ашық ақ түсті, гүлі алғашқы кезде қызыл-сары, дәндері қатая бастағанда қызыл, қошқыл-қызыл. Дәні ақ, панцир қабаты бар. Дәндері қауашақтар ішінде орналасқан. Ғылыми еңбектерде мақсары өсімдігінің тікені жөнінде екі түрлі көзқарас кездеседі. Біріншісі – тікеннің болуы бірінші белгі болып есептеледі, ал басқалары – екінші.

Зеріттеудің мақсаты - мақсарыны зерттеу , будандастыру және өндірістік майлы мақсарының жаңа сорттарын іріктеу сынау болып табылыды.

Өсімдік тікенінің болуы бірінші белгі деп П.М.Жуковский [6, 11 б.] есептейді, бірақ ол мәдениленген кезде маңызын жояды. Дақылда тікеннің болуы – екінші белгі даму үдерісі кезінде пайда болған немесе түрдің белгілі орта жағдайына бейімделуі барысында түзілген деп Я.Г.Момот [14, 12 б.] ұйғарады.

Мақсары өсімдігінің гүл шоғыры – көп гүлді тостағанша. Тостағаншада – гүл баспалдағы және гүлдер орналасады, сыртында орамы болады. Тілше гүлдері жыныссыз, олар – ірі айқын сары күлтеден және төменгі жатыннан тұрады, ал түтікше гүлдері – бес бөлікті күлтешелерден тұрады, түсі – сары немесе қызғылт, оның құрамында бояғыш зат - картамин болады деп Д.С.Васильев [43] пайымдайды.

Красноводопад тәжірибе станциясы жартылай қамтамасыз етілген аймағында селекциялық зерттеулер жүргізіледі. 2015-ші жылы Наурыз айында қыс созылып қар-жаңбыр көптеп жауған себепті егін алқабы ылғалды техникаға қолайсыздығы әсерінен біраз уақытқа дейін қалып қойды. Селекциялық сорт сынау өсімбағында сорттар мен нөмірлер 18-ші наурыз күні егістік жерге егілді. Мақсары дәні жерге түскеннен кейін 7-10 күнаралығында өсіп шығады. Селекциялық сорт сынау өсімбағында мақсары сорттарымен нөмірлері 4 қайтарым (4 повторность) егіліп, стандарт ретінде аудандастырылған «Нұрлан» сорты қойылды. Фенологиялық бақылау кезінде өсу қарқыны бойынша 25 сорт және номір бөлініп алынды: №LC-84, LC-76, U-19,U-13, LC-77, LC-78, LC-79, LC-80, LC-81, LC-85, 03AO56, U-15-3-3, LC-8, 03AO1-9k және т. б. Наурыз айында 74,8 мм жауын-шашын түсуіне байланысты мақсары дақылы өзіне суды сіңіріп қарқынды бой ала бастады. Бұтақтану бойынша 40 сорттармен үлгілер бөлінді: LC-10, LC-75, 80-12-28, 3пк, LC-55, № 53, LC-79, K-001183-10, LC-6, 03AO45-6, 58-1k, AT-80, LC-19-13 және 8n-45-4. Ерте гүлдеу және морфологиялық ерекшелігі бойынша келесідегідей нөмірлер сараланды: LC-13,U-17, U-6, L-20,L-19, U-5, L-22, R-1-18, R-1-17, O-22, R-2-16, R-2-22, R-2-8, R-1-15, L-3, L-7, LC-29, LC-11 және LC-37. Мақсары сорттары мен нөмірлері 11-17-ші шілде айында пісіп жетілді. Фенологиялық бақылау нәтижелері бойынша өсімдік биіктігі жағынан 23 мақсары сорттары мен нөмірлері ерекшеленді. Олар стандарт сортына қарағанда 8-10 см биік болды. Орташа өсімдік биіктігі 70 см болды. Структуралық талдау кезінде мақсары сорттары мен нөмірлерінің ірілік бойынша сараланып 1000 дән массасы 36-43г-ға дейін болды, ал Өзбекстан, Қытай, Ауғаныстан елдерінен келтірілген нөмірлер массасы 34-39г –ға дейін болды.

Биометриялық талдауға 150 бау егістен орып алынды. Орып алынған баулардан биометриялық талдаулар жасалынып «Нұрлан», «Ақмай», «Иирқас» сорттарының 1000 дән салмағы 36-41г-ды құрады. Ең жоғары өнім көрсеткішінен U-13 нөмірі 1000 дән салмағы 44г, ал бойының ұзындығы 80см және бір өсімдіктегі қорапша саны 16-30 дананы құрады. Өнімділігі стандартқа алынған «Нұрлан» сортынан 26,0-31,0% -ға жоғары болды.

Жалпы алғанда селекциялық сорт сынау өсімбағындағы нөмірлердің LC-70, К-515446, АТ-107-70,3пк өнімділік дәрежесі бойынша стандарттан 21,0-27,0% басым түсті.

 

Түйін

Мақалада жартылай қамтамасыз етілген Оңтүстік Қазақстан обылысы Красноводопад ауыл шаруашылық тәжірибе станциясында 2015 жылы селекциялық сорт сынау кезінде фенологиялық бақылау, биометриялық талдау жұмыстарының нәтижесі көрсетілген.

 

Резюме

В статье рассматривается результаты селекционых работ по масличному сафлору в условиях полуобеспеченной богары Южно Казахстанской области на опытной станций Красноводопадской СХОС за 2015 год. отобраные сорта и номера. Определены фенологический наблюдения, биометрически анализы.

Summary

Article rainfed lands dry-Krasnovodopadskoy agricultural experimental stations of South-Kazakhstan region in the year 2015 the choice of works selected classes and numbers. Supervisions, biometrceskij anlizy are specific phonological.