Секция филология

Мажитаева Ш., Рахимбекова К.

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті,

Қарағанды қ.

КІРМЕ СӨЗДЕРДІҢ ТІГЕ ЕНУ ЕРЕКШЕЛКТЕРІ

Тіл қарым-қатынас құралы. Қарам-қатынас нәтижесінде бір тілден екінші тілге сөздер кіреді. Сондықтан кірме сөзсіз «таза» тіл жоқ.

Әр халықтың сөз байлығы – оның ұзақ ғасырлар бойы басынан кешірген өмірінің, іс-әрекетінің, ақыл-ой жұмыстарының тілдегі көрінісі. Тілдегі сөздер халықтың қарым-қатынас қажетін өтеу үшін жұмсалады. Сөз – адамдардың айналадағы объективті шындықты, заттар мен құбылыстарды, іс-әтекетті, сан-сапаны айырып тани білгенінің көрінісі [1, 88].

Белгілі бір халықтың қоғамдық, шаруашылық, мәдени тұрмысы неғұрлым күрделі болса, соғұрлым оның тіліндегі сөздік құрам да бай болады деген тұжырым бар [2, 123].

Сонымен кірме сөздер дегеніміз – тіларалық қарым-қатынас (байланыс) нәтижесінде бір тілден екінші тілге ауысқан бөгде тілдік элементтер (сөздер, сөз тіркестері, жұрнақтар т. б.). Көбіне белгілі бір жаңа ұғым-түсініктің атауы болып келетін кірме сөздер «шетел тілі сөздері», «интернационал сөздер», «варваризмдер», «калька» сияқты түрлерге сараланып зерттеледі. Кірме сөздердің кейбірінің түр-тұлғасынан, дыбысталуынан қай тілдің еншісіне жататыны белгілі болып тұрса, ал ертеден қолданылып, тілге әбден сіңісіп кеткен кірме сөздің қайсыбірінің түп төркінін айқындау үшін арнайы этимологиялық зерттеулерге жүгінуге тура келеді. Мысалы, тіліміздегі заң-закон қос сөзінің законы - орыс сөзі екені баршамызға белгілі, ал төл сөзіміздей болып кеткен заң болса - ерте замандарда қытай тілінен ауысқан лексема.

Көптеген сыртқы жағдаятқа байланысты тіл-тілге «жаңа сөздер» еніп отырады. «Жаңа сөздер» дегеніміз белгілі кезеңдерде пайда болған (қолданысқа түскен) жаңа зат, жаңа ұғым атаулары, жаңа сөз тіркестері, мағынасы жаңарған, яғни мағынасы ауысқан немесе қосымша мағыналық реңкке ие болған бұрыңғы сөздер, сондай-ақ тілде жиі еркін қолданыла бастаған бөгде тілдік сөздерылады. Бұларды лингвистикалық жаңа бірліктер деп те атайды. Тілдегі «жаңалық» деген ұғымды білдіретін құбылыстар екіге бөлініп қарастырылып жүр: бірі – лексикалық бірліктер: жаңа сөздер, тіркестер, морфологиялық жаңа түзілімдер, екіншісі – грамматикалық жаңа тәсілдер.

1) Жаңа сөздерді қолданысына қарай бөліп-бөліп тану керек: а) қалың көпшілік қолданатын, яғни бұқаралық ақпарат құралдары – күнделікті баспасөз, радио-телехабарлар, көпшілік қолды білім-ғылым әдебиеттері, оның ішінде мектеп оқулықтары мен оқу құралдары жиі пайдаланатын сөздер және ә) қоғам өмірінің әртүрлі тұстарында: ғылымда, шаруашылық пен өнеркәсіп салаларында, өнерде және тағы басқаларында арнаулы мамандар мен кәсіпкерлер пайдаланатын және қолданыс шеңбері тар (шағын) сөздер. Олар әр алуан құрал-жабдықтар аттары, конструкторлық-инженерлік атаулар мен осы салалардағы іс-әрекеттерді атайтын сөздер болып келеді. Алдыңғы топтағы жаңа сөздерді орыс және европа халықтары тілдерін зерттеушілер бірнеше салаға бөліп қарастырады.

Ал А.М.Қызырова «Ағылшын кірме сөздерінің қазақ тіліндегі ассuмиляция үдерісі» атты диссертациялық жұмысында ағылшын тілінен енген сөздерді талдап, әр кәсіпке байланысты саралап, тақылап карастырған: Мәселен: Ақша және ақшамен байланысты ұғымдар: тенге, банкнот, инвестиция, депозит, бондар, пин код, банк, грин-кард, доллар, цент, сом, шиллинг, пенс.

Ер адам ұғымын білдіретін синонимдер: күзетші-секьюрити, басқарма-менеджер, босс-шеф, жетекші-куратор-тьютор, іскер-бизнесмен, есепші-аудитор, атқамінер-жокер, тауарды жылжытушы-промоутер, ер адам-мэн, джентльмен, т.б.

Демалыс: уик-энд, сейшн, фейшн, круиз, пати, шоп тур т.б.

Ойын: керлинг, хоккей, бокс, биллборд, боулинг, гольф, сквош, гейм, гандбол, футбол, кроссворды, аттракцион, крикет т.б.

Спорт: аквалангты пайдаланатын адам - драйвер, культуризм -бодибилдинг, ұзын қашықтыққа жүгіретін адам - стайер, қысқа қашықтыққа жүгіретін адам - спринтер, велосипед - байк т.б.

Ақпараттық жаргон компьютермен жұмыс істеу барысында кездеседі: nomina agents: геймер (компьютерлік ойындарды жақсы көретін адам), хакер, юзер (жеке компьютерді пайдаланушы), хардвер, софтвер, драйвер, провайдер, ламер, гамер, т.б.

Хат-жазбалар: майло (компьютер арқылы жіберілетін хат), сайт, файл, е-майл т.б.

Өлшем бірлігі: байт, мегабайт, т.б.

Компьютердің атауы немесе компьютерлік ақпаратқа қатысы бар құрамдық бөлшектердің аты: моник(мониторинг), ноутбук, пентиум, лаптоп, кэш, принтер, декомпилятор, джойстик, факс-модем т.б.

Компьютер арқылы жүзеге асырылатын іс-әрекет: принтовать ету, логиндау (пароль кіргізу), таймерлеу, кликать ету (тышқанның клавишін басу), Internet-браузер, Internet-магазин, Internet-провайдер, онлайн-сауда, дамп, хост, аудит, гамдеу(game-ойын), виндузда жұмыс істеу (Windowsпен жұмыс істеу) т.б. [ 3, 12]

А.Қ.Омарова мен А.С.Шыныбекованың «Қазақ тілі» еңбегінде кірме сөздерге мынадай анықтама беріліп, мысалдар келтіріледі: «Кірме сөздер дегеніміз дыбыстық тұлғасы да, мағынасы да өзге тілге қатысты сөздер. Ол қазақ тілінің өзіндік сөзжасам тәсілдері емес, басқа тілдердің ықпалымен жасалған немесе енген сөздер. Мұндай сөз ауысулар бір жақты емес, екі жақты болып келген. Түркі тілдерімен басқа тілдер арасында сөз алмасу -ертеден келе жатқан құбылыс. Мысалы, араб–парсы тілдерінен енген сөздер: аса, абырой, ар, дүние, аспан, бақыт, шаруа, қызмет, зат, ақыл, құдай, қуат, хабар, әйел, баға, азамат, айуан, кітап, дәптер т.б.» [4, 9].

Сонымен қатар монғол, орыс тілдерінен енген сөздер, интернационалдық сөздер, кәсіби терминология, кәсіби сөздер, варваризмдерге де тоқталып мағынасын аша көрсеткен.

Жалпы қай кезеңде, қандай заман болмасын тілімізде өзгешеліктер, жаңалықтардың болуы – ол заңдылық. Тілімізде жаңа ұғымды білдіретін сөздер – неологизмдер. Неологизмдер – өткінші құбылыс. Кез келген жаңа сөз уақыт өткен соң, жалпыхалықтық қолданысқа еніп, сіңісіп кетеді де, неологизм болудан қалады. Неологизмдер сөзжасамның лексика-семантикалық, морфологиялық, синтаксистік тәсілдері арқылы жасалып, сөздік құрамды толықтырады. Неологизм – өте жылжымалы құбылыс, жаңа сөз туып жатады, уақыт өткен соң олар жалпылама лексикаға өтіп жатады.

Қорыта айтқанда, келешекте жазатын зерттеулеріміздің мақсаты – қазақ тілінде кездесетін кірме сөздердің тілімізге ауысу жолдарын, қолданылу ерекшеліктерін көрсетіп, тақырыптық, мағыналық жағынан топтастыру.

Әдебиеттер:

1.Балақаев М. Б. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. Алматы:

Ғылым баспасы, 1984. 267 б.

2. Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен

фразеологиясы. Алматы, 2006. 259 б.

3. Қызырова Ә.М. Ағылшын кірме сөздерінің қазақ тіліндегі ассuмиляция үдерісі. Канд.дисс.автореф. –Алматы, 2007. 25 б.

4. Омарова А.Қ., Шыныбекова А.С. Қазақ тілі. Алматы: Бастау, 2003. 127 б.