МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛДІК ҚОРЫН ДАМЫТУДА ОЙЫН ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІ

 

Жампейсова А.Ж., Килыбаева Э.Б.

Қарағанды қаласы, ҚММ «Шапағат» балалар үйі

 

Бүгінгі таңда бала заманауи ақпаратты бойына сіңіргендіктен, ойынның маңыздылығы артуда. Ойын баланы оқытады, тәрбиелейді, дамытады, ойын балаға сауық, демалыс уақыттарын сыйлайды. Бала өмірін ойынсыз елестету мүмкін емес. Сондықтан да педагогтар мен психологтардың негізгі мақсаты-ойын процесінде баланың жан-жақты дамуы, танымдық қызығушылығын арттыру, тілін дамыту т.б. Ойын әрдайым оқыту мен тәрбиелеудің мазмұнына сәйкес таңдалынады. Бұл классификацияға төмендегі ойын түрлерін көрсетеміз:

·                        сенсорлық тәрбиелік ойындар.

·                        сөздік ойындар.

·                        табиғатпен таныстыру ойындары.

·                        математикалық ұғымдарды қалыптастыру ойындары.

·                        дидактикалық ойыншықтармен ойындар.

·                        үстел-үсті ойындары.

·                        сюжетті –рөлді ойындар.

·                        саяхат-ойындар.

·                        ойын-тапсырмалар.

·                        ойын –сөйлемдер.

·                        жұмбақ ойындар.

·                        диалог-ойындар.

·                        қимылды ойындар.т.б

Сабақ барысында ойын тәсілінің мына негізгі принциптерін ескеру керек:

- өтетін материалды игергенде бала тапсырманы ойын ретінде қабылдауы, қызығушылығының арттыру.

-ұжымдық, яғни балалар ұжымын біріңғай топтастыру.

-жеке және топтық тапсырмаларды қарсыластарынан бұрын шешу арқылы уақытты үнемдеу және достарына үлгі болу.

-әр ойынның мазмұнында жаңа элементтер болуы тиіс.

-балаларға ойынның пайдасын айтпау керек.

-ойын ол сабақ емес, ол жаңа тақырыпқа балаларды қатыстыратын ойын әдісі.

-тәрбиешінің эмоциясы сол іс-әрекетті қалай сезінуіне байланысты болуы керек.

-ойын - ол диагностика құралы, бала ойын кезінде барлық жағымды, жағымсыз қасиеттерін көрсете алады.

Ойын кезінде баланы мәжбүрлеуге, ойынды бұзған балаларды бұл жерде жазалауға болмайды. Ойын соңында талдау жасап кім өзін қалай ұстағанын айтады. Баланың тілін дамытуда ойын мен ертегінің бала жүрегінің сабақта өте қуанышты жағдайын көрсетеді.

Сондықтан біз мақалада балабақшада жән мектеп жасына дейiнгi шағын орталықтарда балалардың өз ойларын ойын  процесінде ашық айтуға, тілдік қорларын дамытуда ойын технологиясының қолдану тиімділігін анықтаймыз, олардың сөйлеу қызметінің дамуына мән жасай отыра, мектеп жасына дейiнгi балаларды тілдік қорын дамытуда ойын түрінде үйретудің негізгі мақсаттары мен міндеттерін ашамыз.

Ойын технологиясы балаларды оқу жұмысымен қызықтыруға, әртүрлі қарым – қатынас режимдерін, жұппен және топпен жұмысты ұйымдастыруға көмектеседі. Ойынның шартты әлемiнің қызықтылығы есте сақтау, қайталау, бекiту немесе ақпаратты меңгерудің жақсы бейнеленген бiр қалыпты қызметінің эмоционалды болымды жағын көрсетеді, ал ойын әрекетiнiң эмоционалдылығы баланың барлық психикалық процестері мен қызметін қарқындатады. Ол бiлiмді жаңа жағдайда пайдалануға, яғни балалардың меңгеретін материалдарын өзіндік тәжiрибеден өткізуге, оқу процесiнде әр түрлiлiктi және қызығушылықты тудыруға мүмкiндiк беретін ойынның екінші жағымды жағы болып табылады[1].

Педагогикалық ойын технологиялары. Ойын бұл оқыту әдiстері сияқты, аға ұрпақтардың тәжiрибесін кiшiлерге беру ежелгi заманнан бері қолданылып келеді. Халық педагогикасында мектепке дейiнгi мекемелерде ойын кеңінен қолданылады. Аталмыш жағдайларда ойын қызметі :

• ұғымды, тақырыпты және оқу пәнінің бөлімін меңгеру үшін дербес технологиялар ретінде;

• анағұрлым көлемдi технология элементтері (кейде өте маңызды) ретiнде;

• сабақ немесе оның бөлігі ретiнде (кіріспе, түсiндiрме, бекiту, жаттығу, бақылау) қолданылады.

Жалпы педагогикалық ойынның ойындардан айырмашылығы - оқытудың нақтылы қойылған мақсатының және оған сәйкес негізделген, айқын түрде бөліп көрсетілетін педагогикалық нәтиженің болуымен маңызды белгiге ие болады және оқу – танымдылық бағыттылығымен сипатталады.

Оқу үрдісіндегі ойын технологиясының рөлін және орнын, ойын элементтерінің байланысы мен оқу – жаттығуларды анықтау көбінесе  педагогтардың педагогикалық ойындардың қызметі мен жіктеуін түсінуіне байланысты.

Ойын ортасы ойын технологиясының ерекшелігін елеулі дәрежеде анықтайды: ойынды заттармен және заттарсыз, столға қоятын, бөлме, көше, белгілі бір жерде, компьютер және ТСО - мен, сонымен бiрге жылжымалы әр түрлi құралдармен танып бiледi. Әлбетте, мектепке дейiнгi тәжiрибеде сабақты ойын нысанына қалай түрлендіруге болады? Мұнда нысандар көп, бiрақ аталмыш шарттардың орындалуы мiндеттi:

1)сабақтың мақсаттарына ойынның сәйкестiгi;

2)осы жастың балалары үшiн қол жетiмдiлiк;

3)сабақта ойындарды орынды қолдану.

Одан басқа, тақырып шеңберiнде төмендегідей оқу түрлерін ерекшелеуге болады:

1)сабақтағы рөлді ойындар (сахналау):

2)оқу үрдісінде ойын тапсырмаларын пайдаланумен ойын ұйымдастыру (жарыс сабақ, конкурс сабақ, саяхат сабақ,).

3)ойынды сабақтың белгілі кезеңінде қолдану (басында, ортасында, соңында; жаңа материалмен танысу, бiлiмдерін бекіту, дағдысын, іскерлігін, қайталау мен игергенді жүйелеу).

Тапсырмалар, жаттығулар және сөйлеуді дамытуға арналған жаттығулар

Сөйлеуді дамыту балалық шақта ортақ психикалық дамудың ең маңызды аспектiсi болып табылады. Сөйлеу қызметі баланың айналаны қоршаған адамдармен қарым-қатынасы барысында меңгеретін, тiл арқылы жүзеге асырылады.

Өлеңдерді жаттау сөздердің байланысын, оның мәнерлілігін дамытуға ықпал етеді, баланың активті және пассивті сөздер қорын молайтады, өздігінен ауызша еске сақтауын дамытуға көмектеседі.

Жаңылтпаш - мәнерлi сөздi дамытудың тиiмдi құралы. Олар дұрыс және айқын артикуляция дағдысын жан-жақты зерттеуге мүмкіндік бередi, сөздiң жатықтығын және қарқынын жетiлдiреді. Жаңылтпаштар балалардың назарын және еске сақтауын дамыту үшін қолайлы материал қызметін атқарады.

«Сөздермен» ойыны.«Сөзде» ойыны баланың лексикалық қорын молайтады, қажеттi сөздерді тез табуға үйретеді, пассивті сөздiкті активтендіреді. Көптеген осындай ойындарды тапсырманы орындаған (мысалы, 3-5 минут) уақытты шектеумен жүргізу ұсынылады. Бұл ойынға жарыс қозғамын кіргізуге және оған қосымша құмарлық беруге ықпал етеді.

«Сөздi толықтыр» ойыны:

1- тапсырма.Бастаушы сөздiң бiр бөлiгi атайды (қо...) және допты лақтырады. Бала допты ұстап алуы және сөздi толықтыруы (... ян) керек.

2- тапсырма Сөздердi қарама-қарсы мағынасы бойынша айту: аш - жап, отыр - тұр.

«Кiм көп атайды»

Бiрқатар пәндiк суреттер таңдап алынады. Балаға заттарды атау ұсынылады:

«Аударып қойылған сөздер». Балаға орындары ауыстырылған әріптерге сөздер теру ұсынылады)[2].

Сөздердің қалыпты тәртiбін қалпына келтiру керек.

Мысалы: мала - алма, ирсы – сиыр

Есте сақтауды дамытуға арналған тапсырмалар, жаттығулар, ойындар. Есте сақтау барлық басқа психикалық процестер сияқты мектепке дейiнгi жаста маңызды өзгерiстерге төзеді. Олардың мәні - баланың есте сақтау қабілеті саналы және жанама түрде реттеле отыра, біртіндеп ерікті болады.

Жұмбақтар, сөзжұмбақтар- көркем және логикалық ойлауды дамытуға, маңызды белгiлердi ерекшелей және салыстыра білуге көмектеседi, ой - өрісінің жылдамдығын және икемдігін, ұғымталдық, өзіндік шешiмдерді табу қабiлеттiлiгін жаттықтырады.

Балабақшада оқыту мен тәрбие беру деңгейi педагогикалық үрдістің баланың жасы мен жеке дамуының психологиясына қаншалықты бағытталғандығымен елеулі дәрежеде анықталады. Бұл әрбір баланың дамуын, шығармашылық қабілетінің жеке нұсқаларын анықтау, оның меншікті позитивтi белсендiлiгін күшейту, оның жеке тұлғасының қайталанбайтындығын ашу,сабақта артта қалған немесе қанағаттанарлықсыз мiнез-құлық танытқан кезде, жаңаша көмек көрсету мақсатымен барлық оқу кезеңі бойына мектепке дейінгі балаларды психтлогиялық – педагогикалық зерделеу болжанады. Бұл әсiресе, жаңа ғана адам мақсатқа сай оқуды бастағанда, оқу жетекші жұмыс қызметін атқарғанда, баланың психикалық қасиеттері мен сапасы, танымдылық үрдістері (танымдылық дәлелдер, өзін - өзі бағалау, ынтымақтастыққа қабілеттілік және т. б.) және ең алдымен таным субъектісі ретінде өзінде қарым – қатынас қалыптаса бастаған мектепке дейiнгi жаста маңызды. Осыған байланысты ойын технологияларын әзірлеуде. Ойын технологиялары әзiрлемелерiнде өзектілік туындайды. Балалар ойын қолданылмаған кездегі материалдан, ойын қызметі процесінде игерілген материалдарды аз дәрежеде және баяу ұмытады. Бұдан, бұл мектеп жасына дейiнгi балалар үшiн оқу процесiнде ойынға қатысудың арқасында білімді игеру анағұрлым сапалы және мықты болатын, таным процесін қол жетімді және қызықты етіп жасайтын қызығылықты табиғи байланыстырумен түсіндіріледі.

Сабаққа енгізу үшін ойынды таңдау немесе оны ойлап табуда келесі ережелердi қолдану керек. Ойынғы кіріспес бұрын, төмендегі сұрақтарға жауап берiңiз: Ойыннның мақсаты не, онда бала неге үйренеді?Ол қандай сөйлеу әрекетін орындауы керек: әрекеттердің бірі сөзбен немесе сөз жасау – онда, атап айтқанда, қайсысы және қандай үлгі бойынша? Бала осындай пікір құра ала ма, онда қосымша қиындақтыр жоқ па? Жас ерекшелігіне сәйкес пе?Осы сұрақтарға жауап бере отыра, өзіңіз балаға айналып көріңіз және осы үлгі бойынша пікір айту қандай қызықты жағдайда туындайды. Бала оны бірден түсінетіндей етіп балаға осы жағдайды қалай суреттеу керектігін ойла. Өзіңіз баламен рахаттана ойнаңыз!

Сонымен балалардың сөздік қорларын дамытуда ойын технологиясының қолдану үлкен нәтиже береді. Ойын арқылы балалардың сөздік қоры дамып, ауызша сөйлеу машығын игереді, таным белсенділіктері қалыптаса түсіп, ақыл-ойы өсіп жетіледі, әрі адамгершілік қасиеттер бойына сіңіреді.

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.     Дандыбаева А.С., Сабанбаев Н.И. Педагогикалық технологияларды топтастыру жолдары//Materialy VIIІ Miedzynarodowej naukowi-praktycznej konferencji«Strategiczhe pytania swiatowej nauka -2012» Volume 11.Pedagogiczne nauki.: Przemysl. Nauka i studia-30-35 str

2.     . Швайко Г.С. Игры и игровые упражнения для развития речи: Книга для воспитателя детского сада / М.: Просвещение, 1988