Маулина Н.Х. Ш. Есенов атындағы КМТИУ. «Қаржы, есеп және аудит» кафедрасының доценті

Қуантырова Жанаргүл «Қаржы» мамандығының 3 курс студенті

 

Салықтық бақылауды жүзеге асырудың шетелдік тәжірибесі

 

Дамыған  елдердің заңдарында  кәсіпорын  территориясында  жай  кіру  құқығы (арнайы  ордерсіз  немесе  ордермен  ғана, мысалы, Канада,  Норвегия,  Португалия  елдеріңде) орындарда,  сондай-ақ кәсіпорының  ішкі бөлмелерінде  қандай да  бір  тергеулерді  жүргізу  құқығын айтпағанда,  әлі  күнге  дейін даулы  мәселелердің бірі  болып  отыр. Сондықтан  кейбір  елдерде (мысалы,  Канадада,  Швейцарияда,  Біріккен Патшалықта)  бертінгі  уақытта  ғана  салықтық  тергеулер  және  бақылау  бойынша  салықтық  биліктердің  өкілеттіктері  түбірінен  қайта  қаралды.

Салықтардың  дұрыс  төленуін,  есептелуін  тексеруге  қажетті  барлық ақпаратты  алу,  салық  төлеушілердің  сәйкес  есеп  беру  құжаттарын  әкелуді  (мысалы,  есеп  берулер,  келісім-шарттар)  талап  ету  сияқты  жалпы  алынған  өкілеттілік терден  басқа  кейбір  елдердің  заңдарына  салықтық  биліктерге  белгілі  бір  қосымша  құқықтар  беріледі. Белгияда  салық  төлеушілердің  өтіріктігі  туралы  дәлелдемелер  болған  кезде  жеке  меншіктік  тұрғын  үйлерге  кіру  анықталған  уақыт  тәулігімен  шектеледі,  ал  Португалияда бұған  қоса  оның  рұқсатымен ғана.  Қалған елдерде  (Ирландия мен  Жаңа  Зеландиядадан  басқа)  бұл  жағдай  үшін  жалған  сөздер  айтқаны  үшін  немесе  кейбір  арнайы  соттық  процедуралар,  құжаттарды соттау  құқығы  сияқты  жағдайларға  арнайы  ордер  қажет.

Барлық  жерде  дерлік  салық биліктері  мемлекеттік басқарудың  басқа органдарынан ақпаратты  алуда  кең  өкілеттіліктері  (мүмкіндіктері) бар,  бірақ  жеке  елдерде  бұл  әрекет  шектеулермен  (мысалы,  Белгияда бұл тізімнен  қоғамдық  несие  ұйымдары, ал  Жаңа  Зеландияда – Статистика  Департаменті,  Швецияда – Қорғаныс Министрлігі,  Биржа  және  Шетелдік  Істер Министрлігі)  жүзеге  асады.

Көптеген  елдерде,  Дания,  Финляндия,  Италия,  Жапония  және  Норвегия  мемлекеттерінен  басқа,  артық  салықтық  режим  заңгер  және  дәрігер  сияқты  мамандар  өкілдерінен  қойылған  болса,  ал  Австралия, Белгия,  Греция,  Люксембург,  Ирландия  және  Швецария  елдерінде – заңгер,  дәрігерлерден  басқа,  биліктер  үшін де  қойылған.  Ирландия,  Италия,  Испания  және  Жаңа  Зеландия  елдерінен  басқа  салық  төлеушілер  өздері  немесе  делдал  арқылы (Австралияда),  кәдімгі процедураны  қолдана  отырып,  салық  биліктері  өкілеттіктерін  пайдаланып,  салық  төлеушілер  туралы  ақпарат  беруге  қарсы  шағымдануға құкығы  бар.

Бақылауды  орындау  критерийлері.

Кез  келген  өркениетті  елде  мамандық  құпияны  қадағалау  шартымен  салық  заңдарының  орындалу  қызметін  атқаратын,  сондай-ақ  бакылауды  іске  асыруға қажетті  ресми  критерийлер  бар.  Жоғарыда  айтып  кеткен  жағдайлар  бойынша салық  төлеушінің жұмысында да,  үйінде  де  бақылауды,  есептегіш  техника көмегімен  есеп  беруді де жургізуге  болады,  бірақ  кейбір  елдерде  (мысалы,  Голландияда) осыгән  қоса  салық  төлеушінің өзінің рұқсаты  қажет.  Кейбір  елдерде дәлелдеу  ауыртпашылығы  салықты  төлеушіге  бақылау  басталғаннан  кейін ғана  жүктелсе,  кейбір  елдерде (мысалы,  Ирландия, АҚШ-та) бұл ауыртпашылық  салық  төлеушіге әрқашан  жүктелген.

Салыктық  органдардың дискрециялық билігі.

Көптеген   дамыған елдерде салық  төлеуші  толық  ақпарат  бермегенде  салықтық  биліктердің  салық  салынатын табысты  әкімшіліктік бағалау  жүргізуге өкілеттігі  бар.  Бірақ осы  биліктер  салық  төлегенде салық  төлеушілердің  жеке  бастарының  қиыншылықтары ескерілетіндей, салық төлеушілермен  келіс  сөздер  жүргізе  алады.  Бұл  салық  төлеушілермен  қатынастарын  жаксартып,  олардың  әр біреуіне  салық  биліктері  жағынан  жеке  сәйкестікті  қамтамасыз  етеді.

Салық  төлеушілер  беретін  ақпарат  толық  емес  немесе  дұрыс емес  болса,  салық  биліктері салық  салынатын  табысты  қайта  бағалауға  құқығы  бар.  Мысалы,  егер  салық  төлеуші мағлұмдама  (декларация)  бермесе  немесе  заңмен  көрсетілген  есеп  берулерді,  құжаттарды  көрсетпесе, онда  салық  биліктері  оның  табысын  өздері бағалайды.

Ұқсас  ережелер  кейбір  елдерде  (мысалы,  Австалияда,  Данияда,  Францияда,  Ирландияда,  Жаңа Зеландияда  және  Біріккен  Патшалықта)  қолданылады, егер  биліктер  салық төлеушімен  көрсетілген ақпаратпен,  мағлұмдамамен  қанағаттанбаса. Биліктердің  салық  төлеушінің  табысын өздері бағалауға  басқа да жағдайлар итермелейді.

Дамыған  елдерде  алдын  алынған  қаулылар  қолдынылады,  тек  Дания, Франция,  Германия, Греция, Голландия, Швеция, Біріккен  Патшалык,  АҚШ елдерінде бұл қаулылар  салықтық  биліктердің  құқықтық  көзқарасы  жағынан  міндетті  болып есептеледі.

Салықтық  кешірімдер (амнистиялар).

Бұрында салықтық  кешірімдер  қолданған  елдер,  қазіргі  күнде  олар  сирек  қолданады. Осындай  кешірімдердің  жиілігі  әр  елдерде  әртүрлі. Ең  ақырғы  рет  олар  (кешірімдер) 1955 жылы және 1969  жылы  қолданылды,  ал  басқа елдерде – 80-шы жылдары.  Ирландия мен Зеландияда  кешірімдерді  ақырғы рет 1988 жылы  қолданылған.

Салықтық  шешімдердің  негізгі  қалпы (формасы) салық  заңдарының әкімшіліктік жағдайларымен қарастырылған  жазалардан  босату  болып  табылады.  Австралия  және  Голландияда  салықтық органдардың  өздері  салықтар  табыстарына  кешірімдердің    сирек  ықпалына  наразы.  Бірақ  көп  елдерде  салықтық  кешірімдер  мен  олардың  нәтижелері салықтық  органдарды да, салық  төлеушілерді де қанағаттандырады.

Шағымдар (арыздар)  жүйесі. Салықтық  сот  салықтық  органдардан  тәуелсіз  және  оның  аудандық  бөлімшелерінің  тармақталған  жүйесі  болуы  қажет. Мысалы, Жапонияның Ұлттық салықтық соты  Токиодағы бас  мекемеден 12  аудандық салықтық соттардан, ірі қалалардағы  7  бөлімшелерден  тұрады. Бас мекеме құрылымы  Төрағадан  (төрайымнан) және оның   орынбасарларынан  басқа шағым  соттарын,  соттарды  тексерушілерді,  келісім  және шаруашылық  қызметтерін  қосады.

Ұлыбританияда Ішкі Табыстар Департаменті Қаржы Министрлігінің жүйесіне жеке салықтық қызмет ретінде кіреді. Өзінің басқа да құрылымдық, сонымен қатар өзінің күштерімен аймақтық бюджеттерді қалыптастыратын елдің барлық 14 әкімшіліктік аудандарының аймақтық бөлімшелері арасында Департаменттің өз кезегінде салықтық саясат бойынша үкімет және парламент үшін ұсыныстарды жасауға жауап беретін қызметі бар. Осы Департаменттің жұмыскерлерінің көпшілігі орталықта, әкімшілік аудандарда және оның 600 салықтық кеңселерінде орындардағы салық инспекторлары мен бақылаушылары болып табылады. Салық инспекторлары салық төлемдерін дұрыс және уақытында бағалауға, белгілеуге, салық декларацияларын мағлұмдамаларын таратуға; әрбір субъект бойынша салық салу фактісі және оның түрі салық төлеушілердің есеп беру құжаттарын уақытында көрсетуді қамтамасыз ету негізінде анықталады; төлемдердің бюджетке түсудің сәйкес деңгейінің еркін тізімдерін  (атау сөздерін) дайындау. Осыдан басқа, олар (инспекторлар) өз қызметтеріндегі бақылау астындағы территориялар шегінде салық салудың болашақтағы дамуының болжамданған (модельдерін) үлгілерін жасауға қатысады, төлемдер мен кедендік баж алымдарынан басқа барлық түрлері бойынша салық салу мөлшерлемелерінің өзгеруі кезінде салық салудың келесі төменгі органдары жетекшілікке ие болады. Бақылаушылар болса, көрсетілген мәліметтердің дұрыстығын бақылайды, кәсіпорындардағы қаржы, салықтық және бухгалтерлік (есепшілік) бақылауға қатысады, яғни салықтық түсімдердің есебінен ғана емес, сәйкес деңгейдің бюджеттің бүкіл (кірістік) табыстық бөлігін қалыптастыруға қатысады. Ұлыбританияда жанама салықтарды жинау мен бағалау мәселелері өзінің құзіреттігі шегінде ғана функционалдық құрылымдық жағынан жағынан Ішкі Табыстар Департаментінен ешқандай айырмашылығы жоқ дәл сол Министрліктің Кедендік департаментіне жүктелген.

Экономикасы аудандардың экономикалық дамуына негізделген Бразилия, Франция, Корея, кейбір басқа да елдерде әртүрлі деңгейдегі бюджеттерді қалыптастырылуы және онда мемлекеттік салық органдардың қатысуы ұксас орындалады.

Ал, бұл өз кезегіңде, салықтардың түсуін және жиналуын сәйкес орталықтандыруға, бюджетті құрастыруға жауапкер және осылай басқарушы жүйелердің функцияларын  (мемлекеттік деңгейде бұл – қаржы немесе экономика, қазыналық және басқа да оларға ұқсас мекемелер) орындаушы қызмет атқаратын басқарушы жүйе ретінде (олардың біреуі дәл сол деңгейде мемлекеттік салықтық қызмет) оның нақты толықтырылуға жауапты құрылымдарды басқару құрылымының әрбір деңгейінде бірыңғай ұйымдастырушылық кеңістікке біріктіруге әкеледі. Бірақ бұл өзара бағыныштылық еш жаққа да зиянды емес, жұмыста пайда болатын кез-келген мәселелерді шешу сияқты өзара бағыныштылыққа байланысты іскерлік қарым–қатынастар өркениеттік және конструкциялық (сындырлы) сипатта болады, себебі олар (іскерлік  қарым–қатынастар) дәрежесі төмендегілерді күштеу немесе өктем шартына бағындыруға негізделмейді, тек екі жақты басқару процесіне қатысушылардың функционалдық міндеттерін нақты бөлуге, олардың қажетті ресурстармен, құқықтармен бөлінуіне, олардың (қатысушылардың) мамандық саясатқа, ұйымдастырушылық, қаржы шаруашылықтық дербестікке кіріспеуге құқықтарды мойындауға негізделеді.