Болтаева С.Ж.
PhD докторанты
«Философия
және тарих»
кафедрасының аға оқытушысы
Инновациялық экономика және
білім
Қазақстанның ХХІ ғасырдағы
жаңаша өсу жолдарының тың белестерге көтерілуінде
инновациялық экономиканы нығайтудың жаңа міндеттері,
ғылым мен білімнің стратегиялық қадамдары, мемлекет
басқарудың эволюциялық жүйелері көзделген. Олар –
өңірлерді дамыту, тұрғындарға мемлекеттік
қызмет көрсетудің сапасын арттыру, электронды үкіметті
дамыту, заң жүйелерін жаңғырту, адам капиталының
сапалы өсуіне қол жеткізу, тағы басқа да серпінді
стратегиялық жетістіктер. Осы бағыттардың бәрінің
де алға өрлеуде маңызы өте зор.
Осы уақыттарда нақты стратегиялық
болашақ айқындалып, инновациялық бағдарламалар
әзірленді. Экономиканың шикізаттық емес секторларына, осы салалардағы
инвесторлар мен жаңашылдарға қолдау көрсетілуде.
Шағын және орта кәсіпкерлерге, ірі өндірістік
кешендердің, инновациялық жобалардың әдістері мен
тетіктерінің бүкіл желісі қамтылуда.
Осындай
өрлеуді жүзеге асыруда өңір басшыларының
алдында бірнеше күрделі де құнды міндеттер, болжамдар мен баламалардың
болуы уақыт талабы. Жедел сипатта жүзеге асыратын міндеттерді,
жүйелі түрде атқаратын жұмыстарды оңтайландыру,
біліктіліктің, білімділіктің, қабілеттіліктің
белгісі. Өңірлерді инновациялық ғылыми бағытта
мемлекеттік деңгейде зерттеу, жобаларды бизнеспен тығыз
байланыстыра отырып орындау, инновациялық жаңа экономиканың
дамуы бүгінде өте өткір де өмірлік мәселе.
Әрбір өңір қандай өндіріспен нақты
айналысуы қажет, олардың қандай өңірлік
артықшылықтары бар, инфрақұрылымдары мен еңбек
ресурстарының деңгейі – міне, осылар айқындалуы қажет.
Экономика өз-өзінен
дамымайды, оны дамытатын адам капиталының деңгейі, сапасы мен
әлеуметтік белсенділігі. Сондықтан адам капиталына мән беру,
қолдау бүгінде инновациялық экономикаға
талпынған көптеген елдердің өзекті мәселесіне
айналуда.
Инновация жаңа экономиканы
жаңғыртудың, өсудің тың бастамасы.
Инновациялық бағдарламаларды жүзеге асыруда өмірлік,
өндірістік салалық идеялардың, ғылым мен білім салаларының
рөлі айрықша. Инновациялық жаңа ғылым мен білім
экономиканы жаңғыртуға ықпал жасаумен бірге,
мамандарға жаңа инновациялық ойлау жүйесін
қалыптастыруға да әсерін тигізеді. Қазіргі әлемде
ғылымның жетістіктері мен озық технологияларды жаңаша
ұйымдастыру мен басқару әдістерін өндіріске батыл
енгізу күн тәртібінде бірінші кезекте тұр. Инновациялық
даму деген тек қана жаңа технология мен техниканы сырттан сатып алу
емес, сол техникамен өндіріс өнімділігін, сапасын көтеретін,
алға апаратын, жүйелі басқаратын білікті, білімді мамандарды
қажетінше дайындау.
Қазіргі кезең
білектің емес, білімнің заманы. Жастары білімді елдің
жүзі жарық, болашағы жарқын. Елімізде сапалы, білімді
мамандардың әлі де аз екенін мойындап, заман сұранысына жауап
беретін жаңа буын кадрларын даярлау қажет. Инновациялық
жүйені тиімді пайдалануға көптеген жаңа идеялар мен әзірленімдер
ұсына алатын білікті мамандар ғана экономиканы алға бастыра
алады.
Қазақстанда
ғылыми-техникалық, технологиялық прогрестің
стратегиясы мен тактикасын жасау, олардың инновациялық
қажеттілігін өзекті сұраныс ретінде қарастыру,
барлық ғылыми-техникалық, технологиялық бағыттарды
анықтап, бір жүйеге келтіру бүгінгі күннің
өзекті мәселесі.
Инновациялық
жаңа экономиканың стратегиялық бағыттарының
жоғары қарқыны осы үдеріске қатысушыларды мына
міндетті шарттармен қамтамассыз еткенде ғана іске аспақ.
Олар: жаңа әлемдік рынокқа сәйкес жүйелі білім,
озық технология, өңірлік өндіріс пен қызметке
салынған инвестиция нәтижелері, меншік
құқығын қорғау заңнамалары,
инновациялық жаңа ағымдарды тиімді қолдануда
бәсекелестік шеңберін кеңейтудің нақты міндеттері,
инновациялық жаңа жүйелер қызметін атқаруда
қаржылық, материалдық, табиғи және еңбек
ресурстарының ерекшеліктерін, ұтымдылығын және
қолдану нәтижелерін қарастыру, т.б. Интеллектология
ғылымының тұжырымы бойынша, стратег менеджерлер ғана
«ақылды экономиканы» жүзеге асырып, болашақ
экономикалық қауіп-қатерлер мен жетістіктерді алдын ала
болжай алады.
Өңірлерді дамыту, бұл
бүгінде маңызды бағыт. Әр өңірдің
табиғи өзіндік ерекшеліктерін, экономикалық
мүмкіндіктерін, тауарға деген ішкі және сыртқы
сұраныстарды ескере отырып жүргізілуі тиіс бұл орайдағы
барлық жұмыстар.
Қазақстан әлемдегі
елдер арасында бәсекеге төтеп беретін, инновациялық
экономикасы тұрақты дамыған, білікті, білімді мамандары бар,
мемлекетті жаңаша басқаруда ерекше ойшыл басшылары бар ел болуы
тиіс.
Ұлы Әл-Фараби
«Тәрбиесіз берілген білім қауіпті» деген екен. Білім беру
жүйесі патриотизм, адамгершілік, ұлтаралық келісім,
толеранттылық, рухани даму, заңға бағынушылық
сияқты құндылықтармен астаса жүруі тиіс. Жас
мамандарымыздың бойына адами құндылықтарды сіңіре
білсек, ұстаздық еңбегіміздің ақталғаны деп
білемін.
Әрине, ұзақ мерзімді
стратегияны болжау, әлемде болып жатқан құбылыстарды,
мемлекеттің ішкі-сыртқы жағдайларын сараптау, жаңа
экономиканың қандай сипатта басқарылуы, қандай
өнім шығару, халықтың әлеуметтік өрлеу
жағдайы, жаңа инновацияның жаңа экономикаға
тиетін әсері, ғылым-білім жүйелерінің, шетел
тәжірибелерінің тек тиімді бағыттарын ғана пайдалану,
міне, осының барлығын сараптай келіп, мүмкіндігімізді,
келешек жолымызды, алатын белестеріміздің қандай болу
қажеттілігін ой елегінен өткізгеннен кейін ғана анықталатыны,
өте күрделі процесс екені белгілі.
Соңғы
жылдары әлемдік экономикада білім мен инновацияны маңызды
экономикалық ресурстар ретінде пайдалану базасында экономикалық
өсудің жаңа типі қалыптасты. Қазір материалдық
игіліктерді жасау көп жағдайда ғылымның жалпы
деңгейі мен техниканың прогресіне немесе осы ғылымның
өндірісте қолданылуына тәуелді.
Дамыған елдердің
экономикасын қазіргі уақытта индустрияланудан кейінгі
ақпараттық немесе білім экономикасы, болмаса қызмет
көрсету технологиялық экономикасы деп анықтайды.
Басқа да анықтамалар бар, бірақ, бастысы, қазіргі
экономиканың мықты инновациялық құрамдас
бөлігі бар. Сондықтан, егер біз әлемдік экономикаға
тең түрде ықпалдасқымыз келсе, егер
жаһанданудың талаптарына өзімізге пайдалы жағынан
бейімделгіміз келсе, онда өзіміздің дамуымызда бұдан
әрі қарай да тек табиғи ресурстарға иек артпауымыз
керек. Қазақстанның экономикалық өсудің
және бәсекеге қабілеттілікті күшейтудің стратегиялық
факторы ретіндегі айтарлықтай ғылыми және білім беру
әлеуеті бар. Оны адами интеллектінің, ғылыми-техникалық
нәтижелердің жетістіктерін өмірге келтірудің арнасы
болып табылатын инновациялар арқылы нарықтық экономикада
қозғалысқа келтіруге болады. Қазіргі экономикада
инновациясыз бірде-бір түбегейлі міндетті шешу мүмкін емес.
Әр ел өз
экономикасының, даму деңгейінің ерекшеліктерін есепке ала
отырып, жаһандық инновациялық экономикада өз тетігін
табады. Қазақстанның артықшылықтары –
дамыған іргелі ғылым, білім берудің, әсіресе, математикалық,
жаратылыстану-ғылыми және техникалық білімнің
жоғары деңгейі. Мамандардың кең ой-өрісі,
ғылыми және технологиялық мәселелерді шешудегі
тәсілдердің тривиалсыздығы іргелі тиімділікке негізделген
қағидатты түрдегі жаңа, озық технологияларды жасау
үшін қолданылуы мүмкін. Осы артықшылықтар
біздің еліміздің инновациялық экономикаға
көшуінің алғышарттары болып табылады.
Қазақстан тарихи көлемдегі алға секіру
алдында тұр, оның алдында тауарлардың,
қызметтердің, еңбек ресурстарының, капиталдың,
заманауи идеялар мен технологиялардың әлемдік рыногының
бөлінбес және динамикалы бөлшегі болу міндеті тұр. Осы
жолдағы негізгі міндеттердің бірі «білім экономикасы» негіздерін
қалыптастыру, жаңа технологияларды қолдану, инновациялық
экономиканы дамыту болып табылады. Ол үшін меншікті, адами капиталды
дамыту, елдің интеллектуалдық әлеуетін нығайту талап
етіледі. Бұл ғылым мен білім беру ісінің алдына үлкен
міндеттерді қояды, оларды дамытуда радикалды өзгерістерді талап
етеді.
Университеттік
ғылым алдына да үлкен міндеттер қойылды. Жоғары
оқу орындарын ғылыми зерттеулерге белсенді тарту үшін жоо,
ҒЗИ мен ғылыми орталықтар арасында бірыңғай
ғылыми желі құрылады, сонымен бірге, гранттарды алу
үшін конкурс шарттарының теңдігі қамтамасыз етілген.
Ұлттық ғылыми-инновациялық жүйенің орталығы
Астана қаласында ашылған Жаңа университет (Nazarbayev
University) болады. Оның базасында Қазақстанның ірі
университеттерінің қосылуымен зерттеу орталықтарының,
ұлттық зертханалардың желісі, инжинирингтік,
жобалық-құрастырушылық бюросы жасалатын болады.
Басты міндеттердің бірі
қолданбалы зерттеулердің, талдамалар мен инновациялардың
нәтижелерін экономиканың нақты секторлары қажеттілігіне
бағдарлау болып табылады. Маңызды элемент өнеркәсіп
тапсырыстары бойынша ғылыми-технологиялық бағдарламалар
аясында зерттеулерді мемлекеттік қаржыландыру және бірге
қаржыландыру, сонымен қатар, қолданбалы ғылыми
зерттеулер, тәжірибелік-құрастырушылық талдамалар мен
инжинирингтік жұмыстарды жүргізуге шағын және орта
бизнес субъектілерін тарту болады.
Ғылыми инфрақұрылымды
дамыту технологиялық және инновациялық құрамдас
бөліктер мүмкіндіктерінің кеңейтілуімен
байланыстырылады. Аталған мақсатқа жету үшін
ғылыми-зерттеу және инжинирингтік ұйымдардың дамуына
мемлекеттік қолдау көрсету белгіленген. Жетекші университеттер жанында
бизнеспен бірлесе отырып, жаңа ғылыми-зерттеу
құрылымдары, мысалы, институттар, зертханалар мен R&D
орталықтары ашылатын болады. Бұл қолданбалы зерттеулер мен
өнеркәсіп тапсырыстары бойынша талдамаларға
профессорлық-оқытушылық құрамды, докторанттар
мен студенттерді тартуға және іс жүзінде
ғылымның, білімнің және өндірістің
ықпалдасу қағидатын жүзеге асыруға
мүмкіндік береді.
Ірі
университеттер, ғылыми орталықтар, кәсіпорындар,
отандық және шетелдік инвесторлар және басқа да инновациялық
өндіріс пен технология трансфертімен айналысатын құрылымдар
арасындағы байланыстардың дамуы үлкен мәнге ие.
Мұнда инновациялық кластерлер жасауға негізгі зейін қойылатын
болады.
Нәтижесінде білім беру
мекемелерінде инновациялық қызметті айтарлықтай
белсендіруге қол жеткізілетін болады, ғылымның, білім беру
мен өндірістің ықпалдасуы сапалы жаңа деңгейге
көтеріледі.