Қожанова Қалданай Қаржауовна

С.Ж. Асфендияров атындағы Қазақ Ұлттық Медицина Университеті фармацевт – технолог модулінің оқытушысы, фарм.ғ.к.

Тойгулиева Арманай Муратовна

С.Ж. Асфендияров атындағы Қазақ Ұлттық Медицина Университеті фармацевт – технолог модулінің 2-курс магистранты.

НАНОКАПСУЛАЛАУ ЖӘНЕ ОНЫ КОСМЕТОЛОГИЯДА ҚОЛДАНУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ

Қазақстан Республикасының фармацевтикалық нарығының даму тенденцияларының бірі парафармацевтикалық өнімдерді дәріханалардың ассортиментінде көбейту болып табылады. Косметология және дәрілік терапия саласында үлкен перспективаларды әсер етуші заттардың мүшеге,жасушаға және ұлпаға бағытты жеткізілуімен байланыстырады. Липосомдарды әсер етуші заттардың тасымалдаушысы ретінде қолданса таңдап тасымалдаудың жоғары дәрежесіне жетуге болады. Липосомалардың цитоплазматикалық мембрананың құрамы мен құрылысына ұқсас болғандықтан олар активті ингредиенттердің теріге сіңу қабілетін жақсартады.

Липосомаларды биологиялық активті заттардың таңдап тасымалдаушысы ретінде қолдану идеясы жаңа емес және бүкіл дүние жүзінде кең қолданыс тапты. Липосома дегеніміз – бір немесе бірнеше шар тәрізді екі қабатты мембраналардан тұратын жасанды фосфолипидті везикулалар, микрон немесе наномикронмен өлшенеді. Олар тірі жасушадан айтарлықтай кіші [1].

Липосомалар көбінде табиғи типтес липидтерден тұрады, бірақ кейбір басқада амфифильді қасиетке ие церамидтер майлы қышқылдар лизолипидтер тәрізді және де ионогенді емес және ионогенді беттік активті синтетикалық немесе нативті қоспалар жеке жағдайларда осындай визикулаларды жеке немесе басқа липидтермен қоспа түрінде түзе алады.

Липосомальды мембраналардың компоненттері ретінде зарядталған липидтер (фосфатидті, дипальмитоилфосфатидті қышқыл, фосфатидилсерин, дицетилфосфат немесе оның ацетаты, стеариламин, димиристоилфосфатидилглицерин), стеролдар – холестерин және оның эфирлері, изопреноидтер, – токоферол, лизофосфолипидтер, майлы қышқылдар, гликолипидтер (ганглиозидтер және цереброзидтер), және де жеке жағдайларда кейбір ақуыздар, дицетилді спирт болуы мүмкін [2].

Қазіргі таңда липосомаларды алуға арналған фосфолипидтерді жануарлардың әртүрлі мүшелерінен немесе өсімдік шикізаттарынан алады. Везикулалардың құрылымына және де оның мөлшері мен алу технологиясына байланысты үлкен мултиламеллярлы везикулаларды, кіші және үлкен бірламеллярлы везикулаларды бөледі. Кейінірек «алып липосомалар», «плюриламеллярлы тұрақтандырылған везикулалар», монофазды везикулалар және мультивезикулярлы липосомалар түсініктері енгізілген болатын. Липосомаларды медицина мен косметологияда қолданудың себебі олардың негізгі қасиетінде. Бір жағынан фосфолипидті везикулалардың құрылымы тірі клетканың құрылымына өте ұқсас болғандықтан олармен оңай байланысады. Екіншіден везикулалар бірдей липофильді де гидофильді де заттарды тасымалдауға арналған әмбебап контейнерлер болып табылады. Алға қойған мақсатқа байланысты липосомалардың осы қасиетіне негізделе отырып ішіне енгізілетін заттармен жүйелер алуан түрлі болуы мүмкін. Интакті липосомалар биологиялық активті қасиетке ие екенін айта кеткен жөн .

Липосомалардың қабыну процесі кезінде жұмсақ тіндердің ісінуін және альтерация құбылысын төмендету және шартты – патогенді микрофлораның өсуін тоқтату қасиетіне ие екені туралы ақпаратар жарық көрген. Бұл қасиеті липосомаларды өзінше перспективалы қабынуға қарсы зат ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Фосфолипидті везикулалар клетка мембранасынан белгілі компонентерді жоя алады, бұл өз кезегінде ағзадағы метаболикалық үрдістердің даму бағытын қадағалауға мүмкіндік береді. Бағытталған тасымалдау БАЗ-дың жұмысшы концентрациясын кей кезде 5-10 ретке азайтуға мүмкіндік береді, ұзаққа созылған әсер беруге және тасымалданатын затты алдын ала таңдалған тінге дейін жетуі жолында жойылудан қорғайды [3].

Липосомаларды алу түрлері. Липосомаларды алуға әртүрлі әдістерді қолданады: фосфолипидтердің гидратациясы, инжекционды әдіс, ультра дыбысты диспергирлеу, «мұздату-еріту», булау және фазалар алмасу, спонтанды везикуляция әдісі, экструзия және т.б. Фосфолипидтердің гидротация әдісі қабырғасында липидтері бар колбаға дистильденген суды немесе тұзды ерітіндіні қоюға негізделген. Колбаны қыздырып шайқаған соң алып моноламеллярлы липосомалардың түзілуін бақылайды. Ультрадыбыстық әдісті іске асыру үшін механикалық шайқау әдісімен алынған липосомалардың массасын сосудқа енгізіп, азот атмосферасында ультрадыбыстық өңдеу жүргізеді. Экструзионды әдіс мультиламеллярлы липосомалардың сулы дисперсияның кіші саңылаулардан қысым арқылы өткізуге негізделген. Липосомаларды «айналу фазасында булау» әдісмен алу үшін фосфолипидтерді органикалық еріткіште ерітеді, ультра дыбыспен өңдеп булайды, содан соң фосфатты буфер қоса отырып сілкиді. «Мұздатып-іріту» әдісі фосфолипидтердің дисперсияларының кейінгі ерітуімен жүретін көп реттік қайталанатын мұздату циклына негізделген. Липосомаларды алудың 10 аса әдісі белгілі.

Липосомалардың ең басты кемшіліктері мембрананы құрайтын компоненттердің құрылымымен ерекшеліктеріне байланысты. Липосомалардың әлсіз құрылымы механикалық жылжуға, жоғары температураға және БАЗ-ға сезімтал келеді. Сәйкесінше бұл суда еритін активті заттардың липидті тасымалдағыштан шығып кету қаупін жоғарылатады, оған қоса фосфолипидтерден тұратын липосомалар оңай тотығады.

Сонғы он жылдықта тұрақтылығы жоғарырақ және липосомальды тасымалдағыштардың әртүрлі компоненттеріне сезімталдығы төменірек липосомаларды жасауда қарқынды жұмыс жүргізіліп жатыр [4]. Осы мақсатпен липосомалардың мембранасын тұрақтандыру үшін әртүрлі қоспалар қосады. Мысалы: холистерин, натрий холаты, БАЗ-дың жаңа класстары. Кейде тұрақтандырғыштар ретінде зариядталған қосылыстарды қолданады. Бұл жағайда жүйедегі везикулалар бірдей зарядталып, бірін-бірі тебеді. Тұрақтандырудың тағы бір нұсқасы - липосомалардың қабырғасына ірі полимерлі молекулаларды енгізу, олар өз кезегінде липосомалардың жанасуын және бірігіп кетуін болдырмайтын беткі қабатында қорғаныс түзеді. Липосомалардың қасиеттерін өзгертпей сақтаудың тиімді әдісі болып мұздатылған немесе инертті газдар атмосферасында лиофильді құрғатылған күйде ұстау болып табылады.

Липосомалардың жасушаларымен қатынасы. Жасуша мембранасының өзіндік негізі бола тұра везикуланың мембранасы онымен жақындасқан кезде липосомалардың жасушамен бірігуі кезіндегі мембранасы жабық болмайды және плазматикалық жасуша мембранасына толығымен еніп кетеді. Бұл кезде липосоманың ішіндегісі тоғысқан түріне байланысты сыртқы ортаға немесе цитоплазмаға шығады. Әрекеттесудің басқа механизмі липосомалардың адсорбциясы кезінде жүреді, бұл кезде диффузия заңы бойынша заттар мембрана тұсындағы кеңістікке тікелей енеді [5]. Белгілі бір уақыттан соң адсорбцияланған липосома десорбцияланады немесе клетка бетімен жылжып отырады. Липосоманың плазматикалық жасуша мембранасымен бірігуі кезінде олардың ену қабілеті артады,бірақ құрамынданғы зат мөлшері азаяды. Соңғы жылдары әдебиеттермен патенттерде активті ингриденттерді тасымалдайтын көптеген перспективалы жүйелер аталған болатын. Қазіргі таңда косметология мен фармацияда активті компонентердің тасымалдаушысы ретінде көбінде мына төрт жүйелік топтар қолданады, олар: липосомалар, саңылаулы микробөлшектер, «ядро қабық» типті жүйелер және матричкалы циклодекстриндер. Айтылған жүйелердің ортақ белгісі болып тасымалдағыштан активті компонентті ұзақ уақыт ішінде босату болып табылады. Бұл әсіресе компонент концентрациясы көбейіп кететін жағдайда терінің тітіркенуін туғызатын немесе қабынған, аса сезімтал, проблемалы теріге қолданғанда маңызды. Келесі ерекшелігі болып олардың липофильді активті ингредиенттерді инкапсулалауға дейін ерекше таңдауы болады. Бірақ липосомалар ішкі сулы көлемінде гидрофильді активті заттарды инкапсулалай алады. Липосомалардың тұрақтылығы салыстырмалы түрде микробөлшектерден, циклодекстриндерден төмен бола тұра олардың барерлік функцияны күшейту қасиеті, сыртқы қабатының амфифильдігі, биожетімділігі липосомалар жаңғына таңдау жасауға тура келеді. Липосомалар қазіргі кезде қауіпсіз, салыстырмалы қымбат емес, техникалық инновационды инкапсулалау объектісі болып табылады.

Жоғарыда көрсетілген ақпарат өсімдік тектес биологиялық активті заттардың комплексінен тұратын әсерлі отандық липосомальды косметологиялық құралды ойлап табу актуальдылығын айқындап отыр.

Резюме

В этой статье рассматривается нанокапсулирование и перспективы их приминения в косметологии, характеристика сырья для конструирования липосом, способы их получения и взаимодействие с клеткой.

Summary

This article focuses nanokapsulirovanie and prospects of application in their cosmetics, raw materials for the construction characteristics of liposomes, methods of making and interaction with the cell.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Марголис, Л.Б., Бергельсон, Л.Д. Липосомы и их взаимодействие с клетками - М.: Наука, 1986.-240 б.

2.Bermudez, M. Search for a suitable liposomal formulation to encapsulate the tuberculostatics rifampicin, isoniazide and ofloxacin / M. Bermudez, S. Martinez, M. Mora // J. Liposome Res. - 1996.- Vol. 6, № 1. - P. 221-222.

3.Кузякова, Л.М. Методологические подходы и разработка технологии липосомальных лекарственных и лечебно-профилактических препаратов: дис. ... д-ра фармац. наук / Кузякова Людмила Михайловна. - Пятигорск: Б.и., 2000. - 326 б.

4.Schreier, H. Liposomes and niosomes as topical drag carriers / H. Schreier, J. Boustra// J. Control Rel. - 1999. -P. 1-15.

5.Бергельсон, Л.Д. Мембраны, молекулы, клетки / Л.Д. Бергельсон. - М.: Наука, 1982.-80б.