1.История государства и права.

Преподаватель, магистр права Омар Б.М., Сайдахмет Э.Б

Қ.А.Ясауи  атындағы Халықаралық қазақ-түрік университет. Қазақстан    

Қазақстан Республикасының ауылдарын басқаруды реформалауда Түркия тәжірибесін қолданудың құқықтық маңызы

 

Еліміз осы тәжірибеге сүйене отырып реформа жүргізсе, көптеген кемшіліктерді түзетіп, ықтимал теріс факторлардың алдын алуға мүмкіндік туар еді.  Қазақстанда  ауылды басқарудың және ең төменгі сатыдағы жергілікті өзін-өзі басқарудың оңтайлы жүйесін құру үшін өзіміздің тәжірибемен бірге шетелдердің де  тәжірибесіне жүгінуге болады. Әлемде, негізінен, жергілікті өзін-өзі басқарудың англосаксондық, француздық, кеңестік үлгілері қолданылады. Біз осы үлгілердің ішінен өзімізге ең тиімдісін алуға тиіспіз. Мұнда сұрыптау, әр үлгінің өзіндік артықшылықтарын пайдалана отырып, өзімізге жақын модельді табу маңыздылығы зор [1]

Ауылдағы басқару жүйесін реформалап, өзін-өзі басқару ұйымдарын құру қажеттігі жөнінде 27.01.2012 ж. күнгі Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында айтылып өтілді. Онда «Жергілікті өзін өзі басқаруды жетілдіріп, барша жергілікті даму мәселелерін шешуге азаматтардың қатысуын кеңейту аса маңызды. Биылғы 1 шілдеге дейін Үкімет Жергілікті өзін өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасы   жобасын  жасап бітіруі тиіс.» [2] делінген болатын.  

Бүгінгі күні Қазақстанда  ауылдарды басқару жүйесінің реформаны қажет етіп  отырғаны баршаға аян. Себебі, қазіргі ауылдарды басқару жүйесі  өте әлсіз, ауыл әкімдігі тек қана жоғарғы жақтың нақты тапсырмасын іске асыру мен ауыл халқынан салық жинаудан әріге аса алмай  отыр.  Реформалар арқылы ауыл  әкімдігін  елдімекенге инвестиция тартатын, оның инфрақұрылымын жақсартатын, маңызды мәселелерді шешетін органға айналдыру  қажет. Әкімдік кез-келген мәселеде аудан немесе облыс басшылығына қарап аузын ашпай, өзі шеше алатындай болуы керек. Әрине ол үшін әкімдерге белгілі бір деңгейде еркіндік беру қажет.  Мұндай  мәселелерді шешуде Түркия елінің  тәжірибесіне жүгіну үшін, алдымен аталған елдің ауылды басқару жүйесіне үңіліп көрейік [3].

Түркия Республикасында ауылды басқару ережелері 1924 жылы 18 наурызда қабылданған «Ауыл заңы» деп аталатын 442 нөмірлі заңда көрсетілген. Сегіз тарау, 97 баптан тұратын заңда ауылдың басқару тәртібі, ауылдықтардың құқықтары реттелген. Бұл заң бойынша халқының саны екі мыңнан аз елдімекендерге ауыл, халық саны екі мың мен жиырма мың арасындағы елдімекендерге қалашық (қала тектес ауыл), тұрғыны жиырма мыңнан жоғары елдімекендерге қала мәртебесі беріледі [4].

Осы заңның шеңберінде ауылдар арасындағы шекара анықталған, шекара дауы туындағанда шешу жолдары көрсетілген. Ауыл тұрғындары арасында немесе ауылдардың арасында қандай да бір мәселе шыға қалса, оның күрмеуін табу тетіктері жазылған. Сондай-ақ тұрғындар бірлесіп атқаруы тиіс шаруалар сипатталған, тәртіп бұзған ауылдықтарды жазалау тәсілдері, жаза көлемі белгіленген, ауылдың қауіпсіздігін ұйымдастыру анықталған. Әрине  бұл заңның бізді ерекше қызықтыратыны үшінші, төртінші және бесінші тараулар немесе 15-45 баптар арасы болып табылады. Өйткені аталған тарауларда ауыл бюджетінің кіріс-шығыстары, ауыл басшысы (мұхтар) мен  ақсақалдар кеңесінің өкілеттіктері мен оларды сайлау жолдары көрсетілген. «Ауылдықтар жинаған және ауыл қаржысы» деп аталатын үшінші тарауда ауыл бюджетінің кіріс-шығысы  жазылған. Ауыл бюджетінің негізгі кіріс көздері анықталып, оның жұмсалатын жерлері белгіленген. Сондай-ақ бюджет түсімі аз болғандықтан кейбір ауыл үшін маңызды істерді шешу үшін тұрғындардың барлығынан қаржы жиналатындығы  көрсетілген. Жиналатын қаржы көлемін ауылдың мәжілісі саналатын  ақсақалдар  кеңесі белгілейтіндігі, оның жұмсалуын бақылайтындығы айтылған. Ауыл басшысының ауыл қаржысын қайда, қалай, қанша жұмсағандығы туралы ақсақалдар кеңесіне есеп беретіндігі көрсетілген. Қаржының жұмсалуы ашық болады, оның жұмсалуын  қадағалауға  әрбір  ауыл тұрғыны құқылы деп айшықталған. Қысқаша айтқанда бюджеттің кіріс-шығысы детальді түрде белгіленген. «Ауыл басшысының және ақсақалдар кеңесі мүшелерінің сайлану тәртібі» деп аталатын төртінші тарауда ауылды басқару органдарының сайлау ережелері  жазылған.  Әрбір  ауылда ауыл кеңесі, ауыл басшысы және ақсақалдар кеңесі болуы керек деп көрсеткен 20-бапта. Сонымен қатар, бүкіл ауыл тұрғындары ауыл кеңесі болып табылады делінген. Осы бапта ауыл әкімдігінің  және ақсақалдар кеңесі мүшелері ауыл кеңесі тарапынан сайланады және ауыл басшысы ақсақалдар кеңесінің де басшысы болады деп жазылған.  Ақсақалдар кеңесіне халқының саны 1000-нан аз ауылдарда 8, одан көп елдімекендерде 12 мүше сайланады [5]. 

Ауыл заңындағы басқа бір маңызды бап саналатын 30-бапта; әйелі, күйеуі, анасы, әкесі, қызы, ұлы, келіні, өгей балалары және бауырлардың біреуі ғана ақсақалдар кеңесіне

сайлана алады деп көрсетіп, жақын ағайындардың мәжіліске қатар өтуінің алдын-алуға тырысқан және сайлау  тәртібі  көрсетілген.  Осы тарауда ауыл әкімдігі  мен ақасқалдар кеңесіне  сайлану құқығынан түрлі жолдармен айырылған адамдар мүшелікке сайланып кеткен жағдайда аудандық немесе облыстық әкімдік тарапынан мүшеліктен шығарылатындығы да жазылған. «Ауыл басшысының қызметі» деп аталатын бесінші тарауда болса ауыл басшысының негізгі міндеттері  айқындалған.  Ауыл басшысына мемлекет тарапынан берілетін тапсырмалар және ауылдықтардың тапсырмалары деп міндеттерді екіге бөлген. Осы міндеттердің нақты аттары, оны атқару жолдары көрсетілген. Осы тараудың екінші бөлімінде болса ақсақалдар кеңесінің міндеттері көрсетіледі. Ақсақладар кеңесі атқаруы тиіс шаруалар, олардың құқықтары мен құзіреттері, өкілеттіктері анықталған. Көріп отырғанымыздай Түркия Республикасында ауылда атқарылуы, шешілуі тиіс шаруалар, оларды атқаруы тиіс органдар, ол органдарды сайлау, оларға қызметін тиімді жүргізуі үшін бюджет беру сияқты маңызды мәселелерден бастап қарапайым ауылдықтардың қоғам алдындағы міндеттеріне дейінгі аралықтағы барлық әрекеттер бір ережеге топталып, арнайы заң болып қабылданған.  Дәл осы заң  «ауылдарға заңдық мәртебе беріп, оларды басқару органдарына кең өкілеттілік берген»  [6].

Ендеше бізге де осындай шаруаларды реттейтін арнайы заң қажет. Егер мәселені ретімен тарқататын болсақ, алғашқы адымды Қазақстандағы ауылды басқару туралы арнайы заң қабылдаудан бастау керек. Бұл заңда ауыл мен оның тұрғындарының күнделікті тұрмыс-тіршілігінде реттеуді  қажет  ететін барлық құралдар көрсетілуі тиіс.  Сонда ғана ауылдықтардың өмірін бір арнаға түсіре аламыз. Осы заңда ауыл мен қаланың аражігі көрсетілуі тиіс, яғни ауылдың мәртебесін анықтап алуымыз қажет. Түркияның тәжірибесіне сүйене отырып халқының саны  2000-нан аз елдімекендерге ауыл мәртебесі берілуі қажет. Әрине  Қазақстан  Республикасында қалаға қарағанда ауыл тұрғындарына, кәсіпкерлеріне бірқатар жеңілдіктер жасалғанын ескерсек, бұл жерде көптеген ірі елдімекендердің тұрғындарының қала мәртебесін алуға  қарсы шығатыны анық.  Сондықтан халқының саны 2000-10000 (тіпті 15000) арасындағы елдімекендерге «қалашық» немесе «кент» мәртебесін беру керек және  оның  тұрғындарына  да ауыл тұрғындары алған жеңілдіктер қарастырылуы  тиіс.  Осылайша ауыл мәртебесін анықтап  болғаннан кейін ғана оларды басқару жүйесін реформалауды қолға алу дұрыс қадам болар еді. 1985 жылы қабылданған Еуропалық Кеңестің жергілікті өзін-өзі басқару туралы Еуропа хартиясына Қазақстан да қосылғаны белгілі. Бұл хартияға

сәйкес жергілікті өзі-өзі  басқару органдары жәй ғана ұйым емес, жергілікті жерде кейбір мемлекеттік функцияларды атқаруы тиіс және халық алдында жауапкершілігі бар орган болып табылады. Олар өз проблемаларын шешу үшін жергілікті бюджетті пайдалану құқығына ие. Сондықтан олардың қызметі, жауапкершілігі, міндеті жергілікті билік өкілдерінің құқығымен тең дәрежеде. Еуропалық хартия жергілікті өзін-өзі басқару ұйымын демократияның жемісі, азаматтық қоғамның билікке араласуының жолы деп көрсетеді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары заң аясында жергілікті мемлекеттік қызметті атақаратын, жергілікті халықтың мүддесіне қарай жұмыс жасайтын орган болу керектігіне баса мән беріледі [7].

Жоғарыда айтылып өткен ерекшеліктерді бүгінгі Қазақстанның ауылдарды басқару жүйесінде көрмейтініміз анық.  Қазақстанда  сонау 2001жылы қабылданған жергілікті мемлекеттік және өзін-өзі басқару туралы заңда жоғарыда аталған мәселелер қарастырылмағандықтан заман талабына сай келмейді  [8]. Сондықтан  тиімді жұмыс жасайтын, ауылды  басқарушы органдар құру, олардың әрқайсысының құзіреттерін жеке-жеке арнайы көрсету  арқылы жоғарыдағы кемшілікті түзете аламыз.  Түркияның тәжірибесі негізінде  ауылды  басқару жүйесінде мынадай басқару институттары болуы керек деп ойлаймыз: ақсақалдар кеңесі, ауыл әкімі, ауыл әкімдігі қызметкерлері. Ақсақалдар кеңесі – ауылдағы ең жоғарғы орган, әрі бұл ауылдың өзін-өзі басқару институты болып табылады. Жылына ең кемі 2 рет жиналуы тиіс және маңызды мәселелер  талқыланатын кезде  төрағасының ұсынуымен немесе кеңестің ең кемі 20 пайыз мүшесінің  төрағадан талап етуі арқылы жиналуы керек. Ауылдың ішкі тәртібі,  ең  маңызды мәселелер, әкімнің шешімдері, ауылда атқарылуы тиіс өзекті шаруалар осы кеңесте талқыланып, мақұлданады. Ақсақалдар кеңесі ауылдағы сот функциясын да жүзеге асырады. Ол үшін талапкер жақтың екеуі де қанағаттануы тиіс және жасалынған қылмыстық әрекет  ауыр қылмыстар санатына кірмеуі керек. Осылайша көптеген жеңіл қылмыстар үшін азаматтардың сотталып кетуінен құтылуға болады. Ақсақалдар кеңесінің барлық шешімі көпшілік дауыспен қабылданады. Дауыс саны тең болса қайта дауысқа салынады, бұл жолы да тең шықса төрағаның даусына басымдық беріледі. Ақсақалдар кеңесі ауыл әкімшілігінің жұмысын реттеу үшін белгілі бір ережелер қабылдауы мүмкін. Ондай жағдайда әкімшілік қызметкерлері сол ережеге қарай жұмыс істейтін болады. Әрине бұл құралдар ҚР Конституциясына немесе басқа да заңдарына қайшы келмеуі керек. Шындығында Қазақстанның ауылдарында жасы үлкендердің (ақсақалдар кеңесі) маңызды мәселелерді шешетіні жасырын емес. Ауыл өмірінде олардың беделі жоғары. Сондықтан біздің бұл жерде жасайтынымыз сол топқа «заңдық» мәртебе беру ғана болып шығады. Осылайша қазір өздігінен жұмыс істеп жатқан өзін-өзі  басқару ұйымын заңдастыратын боламыз. Бұл Қазақстан ауылдарында ақсақалдар кеңесін немесе өзін-өзі басқару органын құрғанда  үлкен  түсініспеушіліктер немесе қиындықтар тудырмайды деген сөз. Ауыл әкімі  –  атқарушы биліктің ауылдағы өкілі саналады. Мемлекеттік саясатты, аудан, облыс басшыларының өкімдерін ауылда жүзеге асырады. Әкім  ауылдың басшысы және барлық мәселелерде ауылдың мүддесін әкім қорғайды, ауылдың атынан келісім-шартттар жүргізеді. Ауыл әкімі және әкімдік  қызметкерлері  мемлекеттік қызметкер саналуы тиіс, мемлекеттік қызметкерге қатысты заңдарға бағынады. Ауыл әкімшілігі  -  қызметкерлерінің саны ауыл бюджетінің көлеміне қарай  ақсақалдар кеңесі тарапынан анықталуы тиіс. Табысы аз, бюдежті шағын ауылдарда, егер жұмыстың барлығын атқара алатын мүмкіндігі болса тек қана әкім мен көмекшісі болуы керек. Табысы жоғарырақ ауылдарда әкімге бірнеше көмекші алыну қажет, табыс жоғарылаған сайын ақсақалдар кеңесімен келісе отырып қосымша штаттар ашуға құқылы. Әкімшілік  қызметкерлердің  айлығын ақсақалдар кеңесі ауыл бюджетіне қарай  бекітетін болады, Егер әкім көбірек штатпен жұмыс істеуді қажетсінбей, жүктемедегі барлық жұмысты азырақ қызметкермен де орындай алатынын дәлелдесе, онда қосымша штат ашудың қажеті жоқ.

Қызметкерлердің  еңбекақысы:  Ауыл әкіміне және әкімшілік қызметкерлеріне  мемлекет тарапынан жалақы төленуі тиіс, алайда барлық қызметкерлерге бұл жалақы көлемі ауыл бюджетіне түсетін табыс көлеміне қарай  есептелінуі керек. Ауыл әкімшілігі қызметкерлерінің жылдық жиынтық жалақысы ауыл бюджетінің 40 пайызынан аспауы тиіс. Ақсақалдар кеңесі мүшелеріне болса мемлекет тарапынан ешқандай еңбекақы немесе басқа да жәрдемақылар төленбейді. Түркия тәжірибесіне сүйене отырып жасауымыз қажет басқа бір мәселе ауыл бюджетін қалыптастыру болып табылады. Өйткені ауыл  әкімі  және ақсақалдар  кеңесі қайда жұмсауды өзі шешетін бюджет бермей біз ауылдардың проблемасын шеше алмаймыз  [9].  

Ауыл заңына сәйкес Түркияда ауыл бюджетіне төмендегідей салалардан кіріс келеді: 

·                     Ауыл территориясындағы жерлерден басқа елдімекендердің тұрғындары  алған табиғат байлықтарынан алынатын салықтар (тас, құм, топырақ, отын, шөп, қамыс тб);

·                     Ауыл адамдарының әкімшілік қағаздарын мөрлеуден алынатын төлемдер (бұл төлем сомасы ақсақалдар кеңесінде бекітіледі);

·                     Сатылу мақсатында сойылған  малдардан алынатын төлем (сойылған мал сол ауылдікі екенін растайтын құжат береді, салынатын сома ақсақалдар кеңесінде бекітіледі);

·                     Мемлекет пен ақсақалдар кеңесі белгілеген түрлі айыппұлдардан алынатын төлемдер;

·                     Ауылдағы дүкен, дүңгүршек, қамба, қойма сияқты шағын бизнестен алынатын салық; 

·                     Ауылдағы тіркелмеген падашы, малшы, қойшы, күзетші тб.  жұмыс істейтіндердің жалақысынан алынатын төлемдер [10]. Сондықтан Қазақстанда ауыл бюджетіне кіріс көзі ретінде жоғарыдағы табыстардан бөлек, сол ауылдан жиналған жалпы салықтың белгілі бір пайызын қалдыруды  ұсынамыз.  Өйткені  еліміздегі ауылдардың  өздерін толық қамтамасыз ете алатын қаржылық мүмкіндігі жоқ. Олардың арендаға беріп табыс табатын мүліктері шектеулі, ауылдарда қарқынды  жұмыс істейтін ұйымдар жоқ, шағын және орта бизнес саны шектеулі, қызмет көрсетуден келетін табыс төмен. Ал бұл институттардың өмір  сүруі үшін қандай  да бір тұрақты табыс көзіне сүйенуі қажет. Бұл мәселенің шешімі мүмкін ауылдан түскен жалпы салықтың белгілі бір пайызын өздеріне қалдыру арқылы шешуге болатын шығар.  Сонда жалпы салықтан түсетін табыс пен арнайы  әкімдік  тарапынан ұсынылатын қызметтерден  түсетін пайда ауыл бюджетін құрайтын болады. Егер кейбір жобаларды айтылып жүргендей ауылдан түскен бүкіл табысты алып кетіп кейін жоғарғы жақтан оны қайта бөлетін болсақ онда бұл мәселеде көптеген проблемалар туындайды. Сонымен ауылдан алынатын барлық салықтың белгілі бір пайызы ауыл бюджетіне қалдырылып отырылуы тиіс. Неғұрлым ауылдан салық көп жиналған сайын ауыл бюджетінің көлемі де ұлғаятын болады. Сондықтан әкімдер салықты көбірек жинау үшін ауылға инвестиция тартуға, мемлекетке ешқандай салық төлемей келген кейбір көлеңкелі бизнестердің тіркелуіне мүдделі болады. Егер ауыл табысы өте төмен елдімекендердің қатарына кірсе, онда аудан немесе облыс бюджетінен белгілі бір көлемде қаржы бөлінуі керек. Қаржы көлемін аудандық немесе облыстық мәслихат шешеді. Әрине  ауылдың бюджеті көтере алмайтын маңызды жобалар жергілікті әкімдік  пен ақсақалдар кеңесінің ұсынысымен көлеміне қарай аудандық, облыстық немесе республикалық бюджеттен қаржыландырылады. Әкім аудандық, облыстық мәслихатқа жоба құнын өткізіп одан қаржы бөлуді сұрайды. Ауыл әкімінің бюджеті оған жүктелген міндеттерді атқаруға жеткілікті болуы тиіс. Сондықтан ауыл бюджеті көтере алатын шығындар көлемі де белгіленуі тиіс. Бұл шығындардың қатарына  ауылдардағы кейбір мемлекеттік, қоғамдық мүліктердің (мектеп, мәдениет-спорт үйлері, ауыл емханасы, жолдар, көпірлер) шағын жөндеу жұмыстары немесе басқа да көп қаржы қаражат етпейтін жұмыстар ауыл бюджеті есебінен атқарылуы тиіс. Ақсақалдар кеңесі ауыл бюджетінің қайда жұмсалатынын шешеді, оның жұмсалу барысын қадағалайды, әкімнен бұл туралы есеп талап етеді. Бұл, бюджетттің ашықтығын және әділ жұмсалуын қамтамасыз ететін болады.  Қорыта келе, осыған дейін «бірнеше рет өткір тартыстар тудырып, тиісті жобалар әзірленіп, заңдарға өзгертулер дайындалып алайда Парламент қарауына  ұсынар  ақырғы сәтте итеріліп тасталынып»  [11]  келген жергілікті басқару жүйесін реформалау және жергілікті өзін-өзі  басқару органдарын құру мәселесін бұдан әрі соза берудің қажеті жоқ  деп білеміз. Бұл реформа кешіккен сайын оның нәтижесі де кешігетін болады. Ал экономикалық ахуал мың құбылып отырған, әлем әлі қаржы дағдарысының әлегінен құтыла алмай жатқан  қазіргі таңда ауылдар әрқашан мемлекет көмегіне қарап алақан жаймауы  тиіс. Олар  мемлекетке алақан жаймауы үшін ауыл тұрғындарына дұрыс жолды көрсететін басшы қажет. Мұндай жол көрсетуші тұлғалар ауылдарда жетерлік, тек жетпей тұрғаны олардың адымын ашатын тиісті заңның, басқару жүйесінің болмауы ғана. Сондықтан бұл олқылықтың орнын толтыруды ертерек қолға алуымыз қажет. Алайда ауылды басқару жүйесін жетілдіру үшін Қазақстан өз тәжірибесімен бірге сыртқы мемлекеттердің тәжірибесіне де жүгінуі қажет, сонда ғана  көптеген теріс факторлардың алдын алуға, реформаның сәтті жүргізу жолдарын анықтап алуға мүмкіндік туады. Осы тұрғыдан алғанда бұл алаңда сексен жылдық тәжірибесі бар Түркияның жүріп өткен жолына көз салу бізге пайдалы болмақ. Аталған елдің ауылды басқару жүйесінің оң қырларын алып, тиімсіз жақтарының себебіне үңіле отырып өзімізге ыңғайлы тұстарын алуды ұсынамыз. Түркиядағы ауыл заңының болуы, өзін-өзі басқару органы саналатын ақсақалдар кеңесі мен оның құзіреттері, ауыл басшысының қызметі, ауыл бюджетінің кірісі мен шығысы сияқты мәселелерден үлгі алудың Қазақстан үшін берері  мол болмақ. Сондықтан үкімет осы мәселеге назар аударуы тиіс деп ойлаймыз. Өйткені  Қазақстан ауылдарының басқару жүйесін реформалау, ауылдарда өзін-өзі  басқару органдарын енгізу заман талабы.

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Нұрлан Сейдін. Үйін басқара білмеген ұйым басқара ала ма? Жергілікті өзін-өзі басқару ісін жетілдіру мемлекет үшін маңызды // Дала мен Қала. -2012. -27 ақпан.

2. Қазақстан Респуликасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 27.01.2012. 10

3. Жұмашов Е.Ә. «ҚАЗАҚСТАНДА ТҮРКИЯ ТӘЖІРИБЕСІ НЕГІЗІНДЕ АУЫЛДЫ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ». http://enu.kz/repository/repository2014/kazakhstanda-turkiya.pdf

4. Köy kanunu (ауд. Ауыл заңы) (http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/368.html)  

5. Mahalli idareleri araştırma ve geliştirme merkezi (жергілікті басқару жүйесін зерттеу және дамыту орталығы) (http://www.miarged.org.tr/index.php?mod=makale&m=2455)

6. Vahide Feyza Urhan. Türkiye’de yerel yönetimlerin yeniden yapilandirilmasi (ауд. Түркияда жергілікті басқару жүйесін қайта құрылымдау) (http://www.sayistay.gov.tr/yayin/dergi/icerik/der70m4.pdf)

7. 1985 жылы қабылданған Еуропалық Кеңестің жергілікті өзін-өзі басқару туралы Еуропа хартиясы.

8.  Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару  туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы N148 Заңы. Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2001., N3.

9. Меруерт Махмутова. Ответственно и в интересах людей. // (http://www.baiterek.kz/index.php?journal=2&page=25)  

10.  Hamza Yaman.  Yerel Yönetim Birlikleri  (ауд. Жергілікті басқару иерархиясы) (http://www.turkhukuksitesi.com/makale_20.htm)

11.  Демократиялық реформаларды дамыту мақсатында жергілікті өзін-өзі басқару органын құру үшін жиналған жұмыс тобының қорытындылары.