ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ СУИЦИДТІК ҚЫЛЫҚТАРДЫҢ АСПЕКТІЛЕРІ

п.ғ.к., профессор Б.У. Курбаналиев, А.Байтұрсынов атындағы№1 мектеп педагог-психолог Ұ. А. Давлетова

Психологиялық жан күйзелісі-жалпы ауыр кризистік жағдайдың белгісі. Жан күйзелісінің шыдатпауы, оны қандай жолмен болса да тоқтатуға талпыңдырды және суицид кризистік жағдайдағы адамға, барлық мәселеден құлылудың жалғыз жолы болып көрінеді. Э.Дюркгеймнің өзіне-өзі қол жүмсаудың әлеуметтік теориясына сай (Дюркгейм,1994) суицидтік ойлар, ең алғаш жеке тұлғаның қоршаған ортамен байланысының тоқтауынан пайда болады, индивидті соған қатысты әлеуметтік топтан бөлектеуінің нәтижесі. Дюркгеймнің көзқарасы бойынша, суицидтің үш негізгі түрі бар. Өзін-өзі өлтірудің көп актысы өзімшілдік болып келеді және осы жағдайда өзін-өзі күйретуі, индивидтің өзін қоршаған ортадан бөлексіны', достары және отбасынан алщақтаған сезімді сезінуі басты себеп болып келеді. Екінші түрі анамальды өзін-өзі өлтіру болып табылады, зерттеу бойынша, адамның қоршаған ортада өзгеруінің сәтсіздігі, жеке және әлеуметтік топтармен өзара байланысқа түсуді бұзу. Өзін-өзі өлтірудің соңғы түрін Э.Дюркгейм альтуристтік деп атады. Бұл суицид, егер әлеуметтің немесе топтың беделі оның тұрақтылығын каласа, онда ол өзін қоршағандардың жағдайы үшін, қандай да әлеуметтік және философиялық ойларға өзін құрбан ете алады.

З.Фрейдтің суицид жайлы ұсынысында, адамның еліктеуінің негізгі екі концепциясына негізделген: Э/юс-өмір инстинкті және Танатос -өлім инстинкті. Адам өмірінің негізгі осы екеуінің арасындағы қақтығыспен өтеді.

Адам тек кана өмір сүріп қойғысы келмейді, сүйікті және өзін өзіяің балаларында жалғастырғысы келеді, кейде жанның қалауы өлім болып келеді. Жас келген сайын Әрос әлсірейді, ал Танатос одан әрі күшейеді, сөйтіп өз күшіне толық еніп, адамды тек өлімге апарады. Фрейд бойынша, суицид және өлтіру Танатостың қирату әсері, яғни агрессия (Моховиков, 2001 б).

Индивидуалды психологияның негізін калаушы А.Адлер адам болу үшін, ең алғаш, өзінің дамымығандығын сезіну керек деді. Өмір мақсатка талпынумен шектеледі, ал индивидтің барлық қылықтарын жүйелеп, өмірлік тәжірибе жинатады. Өзін дамымағандай сезіну, балалық шакта пайда болады, ол денелік және психикалық көмексіздік. Адам үшін өзін басқа адамдармен тең санау маңызды. Сол себептен, ол өмір бойы өзін толықтырудың жолдарын іздейді. Бұл ізденіс өзіндік көндіруге, күшке талпындырады, соның нәтижесінде адам алға қарай жылжиды және өз өмірін мәнді кылады.

Дегенмен бұл ізденіс, белгілі бір кедергіге қақтығысып, кризистік жағдайға апарып, суицидке «қашуды» бастатады. Жалпылық сезім жоғалады; адам мен қоршаған ортасының арасында арақашықтық қалыптасады, қиындыққа шыдай алмайды; эмоция денгейінде аффект, ашу, жеккөрушілік. Адлердің айтуынша, адам қаншалықты іштей мақсатқа талпынса, онда аутоагрессиялық жағдайда оны тоқтатуға болады.

Псхоанализ мектебінін шәкірті, американық оқымысты К.Меннингер, З.Фрейдтің суицид жайлы ұсынысын дамытты, оның ішкі мотивтерін зерттеді. Ол суицидтік мінез-құлықтың үш бөлімін бөліп көрсетті. Оның ойынша, өз-өзіне қол жұмсау үшін, мыналар қажет:

Өлтіруді қалау-суициденттер, өздерінің кең көлемді инфантильмді жекелігінен, калауының жолында тұрған кедергіаерге қатты ашуланады;

Өлтірілген болуды қалайды-егер өлтіру агрессия формасында болса, онда суицид толық өзіне көндіре алады: адам үятқа шыдай алмайды және өзінің жіберген қатесін өтеу үшін өз өмірін тоқтату керек деп ойлайды:

Өлуді қалау-бұл өз өмірін қатерге тігуші адамдардың арасында кездеседі. сондай-ақ ауру адамдарда, олар денелік және жан кү1ізелісін емдейтін жалғыз дәрі өлім деп есептейді.

Егер адамда үш К.Меннигрдің белгісі болса, онда суицид жойылмайтын шындыққа айналады, ал бұл жағдайды жақсарту үшін аутоагрессивті мінез-құлықтыңжылы өтуін кадағалау керек.

Карн Хорни психодинамикалық бағыты бойынша және эгопсихологиясының түжырымдары бойынша, өзара қарым-қатынастын бұзылуының нәтижесінде невротикалық қақтығыс пайда болады. Бұл ерте балалық шакта айналасындағылардың өшпенділік сезімінен пайда болады. Қобалжудан басқа, невротикалық жағдайда. адам жалгыздықты, көмексіздікті, тәуелділік және өшпенділікті сезінеді. Бү-і белгиіер суицидтік мінез-құлықтың негізгі белгшері болуы мүмкін. Өшпенділік қақтығысы, адамның өзіне бағытталған куйретулерге әкеледі-деді К.Хорни. Егер адам өзгелерге әсері күтдті өшпендітікті сезсе, онда ол, сол адамдарға күшті сокқы беру үшін, өз-өзіне қол жұмсауы мүмкін. Бұл жағдайда өз еркімен өлуі, өзінің «Менің» дәлелдеу үшін жасаған әрекеті болып табылады.

Американ психоаналитигі Гарри Стэк Салливэн суицидті өзінің жеке тұлғалық теориясына байланысты қарастырады. Индивидтін өзіндік бағшіау жүгйесі, оған басқа адамдардын қарым-қатынасы негізінде байқалады. Осыған байланысты ол адамда «менге» үш бейне каіыптасуы мүмкін: «жақсы мен», егер басқалардың қарым-қатынасы қауіпіз болса, «жаман мен», егер қоршағандар кобалжуды немесе басқа эмоционатды бұзылыстарды байқатса, Сонымен қатар үшінші бейне «мен-емес», егер адам эго-күйін жоғалтса, мысаты, жан күйзелісі немесе суицидтік жағдайда байқалады. Өмірлік сәтсіздіктер немесе өзара қақтығыстар индивидті созылмалы бейне «жаман мен»-ге бөлейді, бұл бейне күйзелістің пайда болуъгаа себепші болады.

Логотерапия классигі Виктор Франкл өзін-өзі өлтіруді, адам өмірінің бостандығы ретінде қарастырады. Адам өмірде үш денгейдегі экзистеңциатды шектеулермен қақтығысады: ол сәтсіздіктерге шьщайды, қайғырады және өлуі керек. Сол себептен адамның мақсаты, өзінің шектеулігін тү'сініп, қайғы мен сәтсіздіктерді жене білуі керек. ВФранкл өзін-өзі өлтіруте аянышпен қарады және оған ешқандай да ақтау жоқ деп санады. Суицидтік жағдайда өмір күреске айнатады. Ақыр аяғында өзін-өзі өлтіруші өлімнен қорықпайды-ол өмірден қорқады- деді В.Франкл.

Э.Шнейдман ең атғашкы рет, езін-өзі өлтірудің жақындағандығын білуге болатын белгілерді жазды, оны «суицидке қулып» («ключами к суициду») деп атады. Ол адамның суицидтік мінез-құлқын, Сонымен қатар, суицидке қатысты аңыздарды мұқият зерттеді. Бұндай ерекшеліктерге, индивидтің санаіы түрде өз елімін жақындататын іс-әрекеттері жатады:

- өлімді іздеушілер, әдейі өз өмірімен қоштасушылар;

- өлімдегі инициаторлар, оны жақындатушылар (мысшш, қатты науқастар);

- өліммен ойнаушылар, олар өз өмірлерін қорған ретінде, өмір сүру мүмкіндігі аз болған жағдайда тәуекел етеді.

- өлімді қолдаушылар, яғни өзінің суицидтік таіпыныстарын жасырмайтындар, мысаты, жаіғыз қалған қариялар немесе эмоционалды тұрақсыз жеткіншектер т.б.

Э.Шнейдман суицидке қатысты сипаттарды, оның әр түрлі жасалу әдістеріне қарамастан, оларды бөліп және анықтап береді (Шнейдман, 2001);

1) Суицидтің басты мақсаты шешім іздеу болып табылады.

2) Суицидтің жасатуы, ойлаудың тоқтатылуы болып табылады.

3) Суицидтің жаппы түрткісі- шыдатпайтын психикалық ауру.

4) Жалпы суицидтегі стресс психологиялық қажеттіліктердің жиынтығы.

5) Жатпы суицидтік эмоция көмексіздік-үмітсіздік т.б.

6) Жалпы суицидке, ішкі қатынас амбиваіеңттілік т.б.

7) Суицидтегі іс-қимыл- қашу т.б.(агрессия).

8) Суицидтегі коммуникативті іс-қимыл- өз ойын айту.

9) Жалпы суицидке қатысты заңдылық, өмір барысыңдағы мінез-құлқына байланысты.

Соңғы жұмыстарында Э.Шнейдман суицидтік мінез-құлыққа қатысты, маңызды психологиялық механизмді атап көрсетті. ол суицидтік мінез-құлықтың негізгісі-жан күйзелісі (psychache), адамға қажеттіліктің нәтижесінде туындайды, мысалы, жетістік, автономия, тәрбие және түсіністік. Н.Фарбереу адамның мінез - құлқындағы өзін-өзі күііретуші концепциясын еңгізуші. Оның жұмыстары тек мәселеге ғана қарап қою емес, Сонымен қатар басқа да аяқталліаған өз-өзіне қол жүмсаулар, аутоагрессивті мінез-құлықтар: ішкілік, токсикомания, есірткіге тәуелділік, тәуекелге құштарлық т.б. Бұл құбылыстар Н.Фарбердің өзін-өзі өлтірудің прафилактикатық қағидапарын өңдеп шығаруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар Н.Фарбереу «тірі калғандар» (survivors) деген психологиялық зерттеулермен айнаіысады - өзін - өзі өлтіргендердің туыстары және достары.

Осылайша, барлық зертеулерде өзін-өзі өлтірушшердің жеке тұлғашық мәселелері әлеуметтік-психологиялық дезадаптация негізіне қарастырылады. Сонымен қатар, суицид адамның төтеңше жағдайдағы мінез-құлқының нәтижесінде жүзеге асырылады. Кей жағдайда адамдар өздерінің арасында болған қақтығысты қатты, жан күйзелісімен қабылдайды. Осының нәтижесінде адам депрессияға ұшырайды. Қақтығыстық жағдай, жеке тұлғаньвд, жеке мәселелеріне де қатысты болуы мүмкін. Осы кактықыстың шешуші жолы ретінде жеке тұлға суицидті пайдатануы мүмкін.