Магистрант Наркулова Ж.

С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті

Қазақстан Республикасындағы лизинг нарығының жағдайы

Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі проблемаларының бірі қазіргі заманғы нарықтық қатынастар жағдайында қызмет етуге бағытталған бір мезгілде әлемдік стандарттар деңгейінде өндірісті және тұтынушылық қызметтерді өндіруге қабілетті экономикалық әлеуетті дамыту болып табылады. Әлемдік қаржылық дағдарыс- Қазақстанда өнеркәсіптік өндіріс қорларын жаңғырту мәселесін қиындатты. Отандық экономиканы дамытудағы маңызды факторларының бірі лизингтік қызметтер мен операциялар арқылы өнеркәсіптік кәсіпорындарда және сауда ұйымдарында негізгі құралдарды жаңарту болып табылады. Өз кезегінде, Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің түрі ретінде лизингтің салыстырмалы жаңалығы оны пайдаланудың экономикалық аспектілерін дамытуды қажет етеді. Қазақстандағы лизингтік қатынастардың арнаулы нысаны ретінде лизингті дамыту төмен инвестициялық белсенділік жағдайында жүреді. Осыған қарамастан, бұл мәселені шешу үшін белгілі бір алғышарттар бар. Бұл үшін, әсіресе шағын бизнес үшін банктік несиеге қол жеткізу қиын болған жағдайларда, негізгі қаржыландырудың басқа қаржыландыру көздерін табу үшін дәстүрлі механизмнен белсенді түрде ауысу керек.

Лизинг экономикалық-құқықтық категория ретінде — уақытша бос немесе тартылған қаржылық құралдарды инвестициялауға бағытталған кəсіпкерлік қызметтің ерекше түрі, ол қаржылық жалдың (лизингтің) келісім-шарты бойынша жалға беруші (лизинг беруші) келісім-шартпен бекітілген мүлікті белгілі бір сатушыдан алып, сол мүлікті кəсіпкерлік мақсатта жалға алушыға (лизинг алушыға) уақытша қолданысқа белгілі бір ақымен беру болып табылады.

Лизинг өзінің мазмұнымен несиелік қатынастарға сəйкес келеді. Əдетте, лизинг несиемен салыстырылады, ол осы екі қаржы құралының белгілі бір ұқсастығымен шарттастырылған. Мəселен, лизингтік жобаның несиелік құрылымы бір-бірімен байланысқан екі бөліктен — лизинг берушінің несиесі жəне лизинг алушының тікелей лизингінен тұрады. Лизинг беруші, іс жүзінде, қаржы делдалы, лизинг алушы алынатын активтерді өндірістік мақсаттарда пайдаланатын жəне займ бойынша қарызды төлейтін шынайы заемшы болып табылады [1].

Лизингтік жүйені қаржыландырудың тікелей несиелеуден негізгі ерекшелігінің мəні банк пен лизинг алушы арасында қаржылық лизинг беруші-делдалдың болуында жатыр. Несиелеудің жалпы мойындалған тəжірибесі бұл жерде толық сақталғанымен, алайда жобаны талдау күрделенеді, себебі мəмілеге қатысатын тараптардың мүдделерін ескеруге тура келеді.

Несиелеуден басқа негізгі қорларды сатып алуды қаржыландырудың нарық қатысушыларына тиімді болатын баламалы түрлерін дамыту қажеттігі туындайды. Мұның оңтайлы шешімі – лизинг, «лизинг беруші сатушыдан меншігіне сатып алған және лизинг шартында көзделген лизинг мәнін кәсіпкерлік мақсаттарда уақытша иелік ету және ұзақ мерзім пайдалану үшін белгілі бір ақыға және белгілі бір талаптармен лизинг алушыға беруге міндеттенетін инвестициялық қызметтің түрі».

Лизинг — қызмет көрсету саласындағы кəсіпкерлік, коммерциялық қызметтің, бизнестің салыстырмалы түрдегі жаңа нысаны, жəне ол əлемдік экономикада едəуір қарқынды дамуда.

Сурет 1. Қазақстандағы лизингтік компаниялар құрылымы

Ескерту [2] мәліметтері

Лизингтік мəміле — жалға алуды, келісім-шарт жасасуды, лизингтік қызметтер көрсетуді, сонымен қатар инвестициялық жобаны қамтитын күрделі механизм. Лизингтік қызмет кəсіпкерлік жəне инвестициялық қызметтердің бір түрі болып табылғандықтан, лизингтік қызметті жүзеге асыру кезінде лизингтік мəмілеге қатысушылар көптеген объективті жəне субъективті себептерге байланысты əр түрлі тəуекелділіктерге барады [3].

Қазақстанда «Лизинг туралы» Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 5 шілдедегі Заңы қабылданды, оған сәйкес лизинг беруші лизингілік мәміленің қатысушысы болып табылады, ол лизинг шартының талаптарына сәйкес лизинг алушыға лизинг нысанына ие болады және қарызға алынған және (немесе) өз қаражаты есебінен жүзеге асырылады. Бір лизингтік мәміленің шеңберінде лизинг алушы бір мезгілде басқа қатысушы ретінде әрекет етуге құқылы емес. Сатушы лизингілік мәміленің қатысушысы болып табылады, оған лизинг алушы сатып алу туралы келісім немесе лизинг туралы келісім негізінде лизинг затына ие болады. Сатушы бір уақытта лизинг алушы ретінде жалдай алады (қайтарымды лизинг). Лизингтік мәміленің қатысушылары жалға беруші және жалға алушы ретінде әрекет ететін жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғалар, сондай-ақ жалға алынған активті сатушы ретінде әрекет ететін жеке және заңды тұлғалар болып табылады. Осы нормативтік актіге 2004 жылғы 10 наурыздан бастап өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. [4]

Зерттеуге қатысқан лизингілік компаниялардың жаңа бизнесінің көп бөлігін рейтингтің екі жетекшісі құрайды. «ҚазАгроҚаржы» аграрилерді қолдаумен айналысады және оның портфолиосының негізі ауыл шаруашылығы техникасы мен асыл тұқымды малдың лизингілік операцияларынан тұрады. 2016 жылы компанияның жаңа транзакцияларының көлемі 2% -ға төмендеді, бірақ қазақстандық лизингтік сала үшін - 57,5 млрд өте маңызды болып қалады. Осылайша, портфель 9% -ға артып, 202,4 млрд. теңгеден асты. Мәмілелер саны 2409-ға жетті - нарықтың басқа қатысушылары үшін қол жетпес деңгей.

Екінші ірі нарық қатысушысы - «БРК-Лизинг» - капиталында мемлекеттің қатысуымен тағы бір компания(БРКЛ - Қазақстанның мемлекеттік даму банкінің «еншілес» ұйымы). Компания республиканың индустриялық-инновациялық даму стратегиясына сәйкес келетін ауқымды жобаларға инвестиция салуды көздейді.

Кесте 1. 2016 жылы Қазақстанның жетекші лизингтік компанияларының рейтингі

Жаңа бизнес бойынша орын		Компания	жаңа бизнес көлемі, 2016 жыл, млн теңге	Ағымдағы портфель, млн.теңге		Портфольо бойынша орналастыру	2016 жылы жасалған мәмілелер саны, дана	Мәмілелер санына қарай орналасуы
1.01.17	1.01.2016			1.01.2017	1.01.2016
1	1	КазАгроФинанс	57499	202406	184883	1	2409	1
2	2	БРК-Лизинг	49 400	87 653	59 108	2	82	3
3	5	Лизинг Групп	1 846	1 642	1 041	4	44	4
4	-	КазМедТех	1 778	2 313	2 537	3	88	2
5	4	Аль Сакр Финанс	464	1 550	2 486	6	18	5
6	6	Райффайзен Лизинг Казахстан	-	1 619	4 194	5	-	6

Дереккөзі: RAEX (Эксперт РА Казахстан)

«БРК-Лизинг» үшін Экономиканың өңдеу өнеркәсібі, өндіріс және көлік инфрақұрылымы секторлары басымдыққа ие. 2016 жылғы компанияның мәмілелер саны-82, оларды тым көп деп айтуға болмайды , бірақ олар ірі жобаларды қамтиды. Компанияның жаңа бизнес көлемі 2016 жылы 25% -ға артып, 49,4 млрд. теңгені құрады. Өткен жылдың соңындағы портфельдің айтарлықтай өсуі байқалды - 48% және 87,7 млрд. теңгеге жетті.

«KazMedTech» (KMT) мемлекеттік компания болып табылады және қазақстандық лизинг нарығы үшін медициналық сегменттің лизинг схемасы бойынша жеткізілімдердің бірегей сегментіне мамандандырылған. Әзірге, клиенттерінің тізімінде мемлекеттік денсаулық сақтау ұйымдары басым. 2016 жылы компания мәмілелер саны бойынша екінші орынды иеленді - жыл ішінде 88 жаңа мәміле. Дегенмен, 2015 жылға қарай бұл көрсеткіш 40% -ға өскенімен жаңа бизнес көлемі бойынша - төртінші орында - 1,8 млрд теңге жалға беруші.

Алғашқы екі позициядан төмен компаниялар өз дамуында күрт динамиканы көрсетеді. Операциялар саны аз, ал кейбір сәтті мәмілелер (немесе олардың жоқтығы) есепті кезеңде жаңа бизнестің көлеміндегі елеулі өзгерістерге әкелуі мүмкін. Осы үш компанияны қоспағанда, негізгі ойыншылар жеке сектор болып табылады.

Екінші жыл қатарынан «Лизинг групп» компаниясы айтарлықтай әсерлі нәтиже көрсетті. 2016 жылдың соңында жаңа бизнес көлемі 66% -ға, 1,8 млрд. теңгеге дейін өсті, жыл ішінде 44 мәміле жасалды. Тағы бір лизингтік компания Аль-Сакр Финанс, нарықтағы ең көнелердің бірі болып табылады. Өткен жыл оған сәтсіз болды. [5]

Лизинг - өтпелі экономикасы бар және дамыған елдердегі кәсіпорындардың орта мерзімді және ұзақ мерзімді қаржыландыруының маңызды көзі. Ол жұмыс орындарын қамтамасыз етуге, инновацияларды енгізуге және осы елдерде бәсекелестікті дамытуда маңызды рөл атқаратын қолданыстағы және жаңадан құрылған кәсіпорындардың лизинг алушыларының активтерін арттырудың тиімді құралы ретінде ерекше рөл атқарады.Лизингтік бизнестің дамуы Қазақстан үшін инвестициялық үрдістің белсенділігін арттырудың, сонымен қатар өндірістің техникалық қайта қарулануының күшті импульсі мен экономиканың құрылымдық қайта құрылуының келешектегі ең маңызды бағыттарының бірі болуы тиіс.

Әдебиеттер тізімі:

1. Газман В.Д.Қаржылық лизинг. — M.: ЭЖМ МБ, 2003.

2.  С.К.Базарова, Т.К.Рақымжанова Лизингтік мүлікпен ұштасатын тəуекелдерді басқару// Қарағанды университетінің жаршысы 2013 ж. https://articlekz.com/kk/article/15777

3. Макеева В.Г.Лизинг. — M.: ИНФРА-М, 2003.

4. Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 5 шілдедегі N 78 Заңы.

5. http://raexpert.kz