Төле би туралы...

ЖУМАДИЛОВА АЙНУРА АБУГАЛИЕВНА

М.Х.Дулати атындағы Тараз Мемлекеттік университеті,

Тараз қ. Қазақстан.

...Ес біліп, етек жапқан күнімнен бір,

Тарихын Төле бидің теріп жүрдім...

Қазанғап Байболұлы

Қазақ мемлекеттілігі тарихында айналасындағы Ресей, Қытай секілді алып империялардың өзімен терезесі тең қатынас орнатып,  қазақ халқы үшін «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» мамыражай заман орнату Тәуке ханның ғана қолынан келгені белгілі. Тәукенің тұсында Қазақ хандығына қарақалпақтар мен қырғыздар да кірген деседі. Ол жеткен биіктерге тіпті, атағы аспандаған Абылайдың  (Әбілмансұр) өзі жете алған жоқ.  Сөз жоқ, оның осы жетістіктерін тілге тиек еткенде ең алдымен еске түсетіні атақты Төле, Қазыбек, Әйтеке  билер болса керек!?

Біздің бүгінгі қозғағым келіп отырған мәселелемінің алғашқысы Төле бидің ата-тегі мен шыққан ортасы болса, екіншісі қазақ халқын отырықшыландыру мәселелері.

Бүгінге дейін жарық көрген  зерттеу немесе көркем шығарма болсын, басым бөлігі «Тоғыз ұлды Құдайберді әулетінен Төлеге дейін бай да, би де шықпаған , «Қарашоғыр» атанған қара шаруа болған»...  деген деректер келтіреді. Бүгінгі күні өмірімізге дендеп енген ғаламтордағы кез-келген іздеу жүйелерінен де  Төле би туралы материал іздесеңіз, табатыныңыз осы тектес материалдар.  Заманымыздың  ғұлама жазушысы  Ә.Кекілбаевтың «Үркер» романы  мен  «аузы дуалы» қадірменді ағаларымыз Мырзатай Жолдасбеков, Қойшығара Салғарин және Ақселеу Сейдімбек (марқұм) бірлесіп жазған кейінгі жылдары еліміздегі барлық үлкенді-кішілі басшы қызметкерлер мен зиялы қауым өкілдерінің «үстел» кітабына айналған «Елтұтқа» (Астана: Kүл Тегін, 2001.) жинағынан да көретініңіз осы. Кейінгі кездегі авторлардың бәрі Төле би туралы жазғанда, жоғарыдағы авторларға сілтеме жасап жүр. Ал, болашақта қалай болары, тіпті бұлыңғыр.

     Қағазға шорқақ қазақ халқының көне тарихы туралы сөз қозғалғанда орыс, қытай және басқа да шетелдік мұрағаттардан «пәлен жылы елшілік барды немесе келді, түген жылы пәлен ел түген елге соғыс ашты» деген құрғақ статистикалық деректер табылары сөзсіз, бірақ өзге ұлт өкілдері халқымыздың қоғамдық-әлеуметтік қатынастарын толық ашуға тістері бата қоймайды. 

Бүгінгі күні өмірімізге дендеп енген ғаламтордағы кез-келген  іздеу жүйелерінен  Төле би туралы материал іздесеңіз, табатыныңыз ... Шежірешілер «тоғыз ұлды Құдайберді әулетінен Төлеге дейін бай да, би де шықпаған. Олар «қарашоғыр» атанған қара шаруа болған» деген дерек береді»,- .«Қазақ тағының қазіргі иесі әз Тәукенің туған әкесі салқам Жәңгір қиын шатқалдан тау суындай лап қойған Жоңғар тасқынына қарсы тұрар дәрмен таба алмай жаны қарқараға келгенде жер түбінен қол созған да сол Жалаңтөс-ті. Ендеше, хан Тәукеге атасы атасына қадірін өткізген Әйтеке батымды болмағанда кім батымды болмақшы! Әйтеке - Жалаңтөстің әкесі бір, анасы бөлек бауыры Ақшаның үшінші баласы Бәйбектен туған-ды. Жалаңтөс тұсында төбесі көкке бір жетіп қалған исі Сейтқұл, исі Төртқара, исі Әлім, исі Алшынның қазіргі маңдайға ұстағаны да осы – Әйтекетұғын. Сонысын бұлдап, жуан тамырдан өрбіген өктемдігіне баса ма, үш арыс сұхбаттасқан ұлы жиындарда, әйтеуір оның даусы тым ірі шығушы еді. Былайда да ащы дауысты Әйтеке жиын көргенде арқасы қозып, қызыл көрген аш қырандай саңқылдай жөнелуші еді. Онысын жұрт қасындағы екі биден гөрі жуан тұқымынан өрбігендігін көрсеткісі келетіндігі деп пыш-пыштайтын. Шынында да, Ұлы жүздің қамшысын ұстаған Төле би қазақтың ең ірі арысы үйсіннің, үйсіннің ең ірі тайпасы дулаттың, дулаттың ең ірі руы жаныстың ең аз тақтасы Қожамбердіден еді. Қожамбердінің ішінде де Төлеге дейін ауылынан он төбет қатар үріп шыққан бай да, тоқтылы қойдың дауын шешкен би де тумай, «тоғыз ұлды қарашоғыр» атанған Құдайберді әулетінентұғын. Құдайбердіге құдайдың беріп тұрғаны да осы аузын ашса көмейінен серке сөз секіріп шығатын айтқыш Төленің тұсы еді. Ал, арғын Қазыбектің өзінің тегін мошқаған бір мейманасы асқан немені: «Әкем – қара түн, шешем – қара күң, өзі болған жігіттің тегін сұрап не етесің?» – деп қалай отырғызып кеткенін білмейтін кісі исі алашта кем де кем шығар»....

Қазақтың ғұрыптық заңдарын зерттеп жүрген зерттеушілердің «құлағына алтын сырға» - қазақтың басқа жүздеріне қарағанда,  Ұлы жүзде «ұлыс бегі», яғни  «би» -сайлау өзгешелеу! «Ұлыс бегі», атадан балаға мұрагерлік жолмен қалып, әулеттегі бойынан көсемге тән қасиет табылған  ұлға тиесілі болған. Оған Қоқан, Ресей басқыншылықтарын қоса алғанда XX-ғасырдың басына дейін тайпа билігін  уысынан шығармаған  Төле би ұрпақтарының тарихы куә. Осы жерде баса назар аударатын мәселе: «Қауға беріп, малға қой» деп жүрген Үйсіндердің  13-14 ғасырлар тоғысында өмір сүрген дулат бегі Әмір Полатшыдан бастап, Төле би мен оның ұрпақтарына дейін жалғасқан, хан билігін онша мойындай қоймауы! М.Х.Дулатидің «Тарих-и-Рашиди» кітабында жазылған, Шағатай ұлысының орнында, «Моғолстан» мемлекетін құрып, Шыңғыс ұрпақтары арасынан «қуыршақ» хандар тағайындап, хан атынан елді басқарған дулат «Ұлыс бегі»  Әмір Полатшы мен оның ұрпақтарының  тарихы мүлдем аз зерттелген. Керей мен Жәнібекке Шу бойы мен Қозыбасыдан  жер бөліп берген де, дулат бектері «тағайындаған»  «қуыршақ» хан Есен бұға емес, дулат бектері болатын.Өкінішке орай, Қазақ хандығының құрылу барысындағы дулат бектерінің ролін, қазіргі қазақ тарихшылары мен зерттеушілері мойындағысы келмейді!

Ал, мемлекетіміздің шынайы тарихын қалыптастырамыз десек, бұл мәселеден айналып өтуге болмайды. Ол үшін,  М.Х.Дулати бабамыздан бастап, ортағасырлық ғұламаларымыздың барлық мұраларын қайта зерттеумен қатар, әлем елдерінің үлкен кітапханалары мен мұрағаттарын ақтаруға тура келеді.