УДК 681.81.72.

Қазақтың ұлттық музыкалық аспаптарының қысқаша типологиясы

Тажибаева А.

Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институты, Қазақстан Республикасы, Шымкент қаласы

Резюме

В данной статье дано краткое описание истории формирования и особенности некоторых казахских народных музыкальных инструментов

Summary

In this article is about history of formule the some Kazakh folks music a instruments

Қазақ дәстүрлі музыкасын, музыкалық ұлттық аспаптарын жоғары деңгейде жаңғырту, өркендету мәселесіне түбегейлі бет бұрылып, ұлттық ділге, ұлттық санасына деген көзқарас оңғарыла бастаған сыңайлы. Бұны елбасы Н.Ә.Назарбаевтың: «...қазақ халқының көп ғасырлық дәстүрлерін,... мәдениетін сақтаймыз және дамыта түсеміз» деген Қазақстан халқына арнаған жолдауында дәлелдейді. [1]

Қазақ өнерінің тарихи жолын қарастыруда, болмыс-бітімін тануда оның ішінде музыкалық аспаптардың шығу кезеңдерін, жалпы ұлттық өнерінде алатын орнын тереңірек көздеуінің маңызы зор болды. Бұл тұрғыда мысалы, көненің көзі – қобыз, шертер, домбыра сияқтылар туралы сөз қозғалып, ұлтымыздың кең тараған аспаптар екендігі ерекше аңғартады. Көне музыкалық аспаптардың өзіндік дәстүрін, құрамындағы күйдің стиліне қатысты ерекшеліктері мен орындаушылық сипаттамасын жан-жақты ашып көрсету – өнертану ғылымының аса күрделі және көкейтесті проблемаларының бірі болып табылатыны анықталды. Осы зерттеу көкейкесті контекстінде Қазақ ұлттық кейбір аспаптар тарихы мен ерекшеліктеріне тоқталып өткеніміз жөн.

Ата-бабаларымыздан келе жатқан шертер аспабы көп уақыт бойы жоғалып пайдаланылмаған. Шертерде домбыра сияқты ойнайды. Шертердің көлемі домбырадан көп кіші, бірақ сыртқы түрі қобызды еске салады, оған жұмыр түр беріп, сыртын терімен қаптайды, аттың қылынан екі шек тартылады. Аспап бір ғана бұрандалы болып келеді, шектің бір басы бұрандаға, екіншісі басына бекітіледі. Шертер аспабы аңыз, ән, ертегілерді айтқанда қолданылған. Ол бақташылар арасында кең тараған. Қазақтың көне музыкалық аспаптарының біріне жататын ол шертіп ойнау тәсіліне байланысты шертер деп аталған. Шертер екі немесе үш ішекті болып келеді. Алғашында шертерге арнайы күйлер болмаған, кейін келе үш ішекті домбыраның күйлерін қарапайым екі ішекті домбырамыздың теріс бұраудағы күйлері шертерге түсіріле басталды. Шертердің диапазоны өте үлкен болғандықтан күмбірлі қоңыр дыбыстар үндестігі зор дыбыс беріп тыңдаушыны тамсандырады. Шертерде төкпе, шертпе және ілме күйлер орындалады. Осы күндерде орасан зор үлесін қосып, шертерді дамытып жатқан Жарқын Шәкәрім ағамыз. Болашақта шертер аспабы одан да кеңінен дамып, жаңа туындылар әкелетініне күмәнім жоқ . Ал біздер, қазіргі жастар соған үлкен үлес қосуымыз керек. Шертер - ертеден келе жатқан қазақтың халық аспабы. Шертіп ойнау тәсіліне байланысты ата – бабаларымыз шертер деп атап кеткен. Мойыны қысқа, қыл ішек тағылған, үлкендігі қобыздай. Шертерге аттың қылынан иіріп, үш ішек тағады. Дыбысының шығу күші мен тембрі терінің не қалың не жұқалығына байланысты.Бұрынғы шертер аспабының бет қақпағы болмаған, шертерге бет қақпақ салу , перне тағу кейінгі жылдардың жемісі. Қапталған тері жұқа болса дыбысы қатты әрі ащы ал қалың болса жұмсақ шығады.Қазақ даласында шертер аспабының кең тарағанын дәлелдейтін аңыз - әңгімелер, деректер, баршылық. Оларды жинақтап көне аспаптың қайта тіріліп өнердегі өмірімізге еркін енуіне зор еңбек сіңірген білгір, белгілі аспаптанушы Болат Сарыбаев еді [2]. Көне шертер аспабында шертпе күйлер тамаша орындалады. Шертер аспабының түрлері-ең көне түрі: бір ішекті , бір құлақты, қақпақсыз, пернесіз, мойынтиексіз, ортантиексіз болған. Көне түрі: екі ішекті, бір (екі) құлақты, мойынтиексіз, ортантиексіз. Шертер аспабының көне түрі Қырғыздың қомузы деген аспабына да ұқсайды. Біздің мемлекетімізбен көршілес жатқан Қырғызстан мен Өзбекстан арасында ұқсастықтар көп. Сөйте тұра әр елдің өзіне ғана тән ерекшелігінде. Шертердің дыбыстық мүмкіндігін жетілдіру 1968-1970 жылдардары мықтап қолға алынды. Аспаптың өзіндік сипатын, дыбыстың өзіндік сипатын, дыбыстың ерекшелігін, ойнау әдісін байыта отырып бүгінгі оркестр жетегіне ілесіп қана қоймай өзі де жетекші роль атқаратын, жеке партия орындайтын дәрежеге жетеді. Болат Сарыбаев бастаған аспаптанушылар мен аспап жасау шеберлері бұл міндетті абыроймен атқарып шықты. Ғылыми негізге сүйене отырып олар шертердің жетілдірілген екі түрін жасап шықты. Шертердің ең көне түрі өте қарапайым болды. Мойыны сәл иіңкі қысқа шанағы сопақтау дара құлақты. Ортантиек кейде қойылып, кейде қойылмаған. Қойылмаған себебі шанағының беті ашық яғни қақпақсыз және мойын ішке қарай иіңкі болады. Бұл тиекті қажет етпеді. Көне түрі ежелгі өнерпаз шертерге бір ішектің орнына орнына екі ішек тақты. Қос қыл ішекті әуелі бір құлаққа бекітіп бұрап тартты. Қос қыл ішекті тербеліске түсіру үшін әжептеуір үйкіліс күші керек еді, ол саусақтың ұшын қажап тастайтын болғандықтан қос ішекті бір құлақты шертер ұзаққа бармады. Содан соң әрқайсысына жеке құлақ орнатылды, ішектердің даралануы аспаптық музыкаға үлкен жаңалық болды. Осы кездерде шертердің бетін қақпақпен қаптап көрді. Бұрын дыбыс шашырап кететін болса енді бір ғана орталықтан шығатын болды. Сөйтіп шертердің дыбыстық қуаты әжептеуір ұлғайды. Шертер өзіндік дыбыс қуатымен, бөлу-реңкімен, ойналу әдісімен мелодиялық ауқымымен дербес аспап болып әлі қалыптаспаған еді. Уақыт келе шертерге үш ішек тағу осыған орай үш құлақ салу, пайда болды. Шанағы жұмырланып тереңдетілді. Үш ішекпен тартатын күйлер дүниеге келді. Осыдан кейін – ақ шертер өзіндік үн әуезі бар жеке аспап болып қалыптаса бастады.Жетілдірілген түрі: а) жұмыр шанақты шертер. Бұл шертер домбыра пішінінің негізінде жасалады. Қақпағы жабылды, үш ішекті, үш құлақты, 11-14 пернелерінің саны өзгертілді. Саусаққа тиетін оймақтың орнына медиатор пайдаланған. Дыбыстық көлемі мен бұрауы тұрақталды. ә) Жалпақ шанақты шертер. Бұл шертердің шанағы жалпақ тік бұрышты етіп жасалады. Бет қақпағының 3/2 бөлігі қарағат қақпақпен жабылды. Мойынбет әдеттегіден биік отырғызылып қақпақтың үстіне 10 см.-ге дейін ұзартылады. Сол себептен де перне саны он екіге жеткізіледі. Тері қақпақ әр түрлі температурада бірде созылып бірде жиырылып отырады. Соған орай дыбыс бояуы да аяқ асты өзгереді. Ойнау әдісі домра – примамен бірдей, бірақ дыбыстық ерекшелігі мүлдем басқа. Қазақ музыкалық аспаптары типологиялық тұрғыдан ортаазиялық халықтарының аспаптарымен көп ұқсас болып келгенімен, ұлттық дәстүрлерге орай өзіндік қайталанбас қасиетке ие. Көшпенді халық керектінің барлығын табиғаттан және өз шаруашылығынан алған. Аспаптар қыштан, қамыстан, мүйізден, түрлі ағаштан жасаған. Мембранаға, шалғы мен шекке тері, аттың қылын пайдаланған.

Қазақтың ең ежелгі музыкалық аспаптарының бірі - ысқымен ойналатын қылқобыз аспабы. Халық арасындағы аңыздарға қарағанда қылқобыздың пайда болуы шамамен сегізінші-тоғызыншы ғасырларда өмір сүрген күй атасы Қорқыт есімімен тығыз байланысты. Қобыз екі шекті 40-қа тарта аттың ұзын қылы керілген ысқышы бар аспап. Қылқобыз аталуы да осыдан болар. Қобыз үнінің төмендеп қайта жоғарылап дыбыс шығаруы — шектеріне саусақтың ұшын ғана тигізіп, сәл ғана басып шертіп, керілген қылды ысқышпен үйкеп ысқылап тарту арқылы ысқышты аспапқа «іліп қойғандай» етіп көлденең ұстап ысқылап сүйкеп-сүйкеп көсеп-көсеп жібергенде флажолетті обертонды қою-қошқыл сазды мұңлы болып шығады. Қылқобыз аспабының күйге келтіретін құлағына, шанағының ішкі – тысына дыбыс әсерлігін күшейту үшін темірден жасалған сылдырмақ тенгешелер, шығырықтар арқылы бекітіледі. Шанағының беті ашық келеді де, астыңғы жағы терімен қапталады. Мұндай қылқобызда көбіне бақсылар ойнап , күй сарынының әсерін күшейте түсу үшін әдейі темір тенгешелер тағатын болған. Жетілдірілген түрі ішектері ат қылынан тағылған шанағының беті ашық келеді де, астыңғы жағы терімен қапталады.[2. 5] Ұзақ уақыттар бойы қылқобыз аспабы шамандар мен бақсылардың аспабы болып саналады. Қазақ халқы бұл аспапты көп уақыттар бойы перілерден үйді қорғаушы ретінде пайдаланып, киіз үйдің есігіне іліп қоятын болған. Ахмет Жұбанов айтқандай Ықылас Дүкенұлы бұл аспапты бейне бақсылардың «қолынан жұлып алып» оны халықтың өзіне табыс етті.Революцияға дейін қылқобыз аспабында тек ер адамдар ойнаған, ал қазір қылқобызда әйел адамдар да шебер тарта біледі.[3] Қариялардың сөзіне тоқталатын болсақ, Қорқыт тарихи дәуірлерде Сырдария өлкесін қоныс еткен оғыз – қыпшақ тайпаларының ортасынан шыққан данышпан қария, ақылшы батагөй, асқан ұлы ақын, болашақты болжап сөйлеген сәуегей кісі болған. Сонымен қатар Қорқыт атамыз күй шығарған, өз дәуірінің композиторы, әнші – күйші, қобызшы екенін білеміз. Сол күйлерінің көбі біздің заманымызға дейін жетіп отыр. Мысалы, «Арыстан Баб», «Аққу», «Башпай», «Тарғыл-тана», «Елім-ай», «Қорқыт күйі», «Қоңыр», тағы да басқа осындай күйлері көп болған. Қорқыт - оғыз, қыпшақ тайпаларының Қайы руынан деп айтылады. Қорқыт туралы қазақ халқының қариялары айтқандай Еуропа әдебиетіне өткен ғасырдың ортасынан бастап белгілі бола бастады. Олардың кейбір ұшқындарын ең алғаш жарыққа шығаруға ой бөлген ғалымдар Шоқан Уалиханов, В.В.Вельяминов, Г.Н. Потанин тағы да басқа ғалымдар қосылып Қорқыт туралы әдебиет жасайды.[4]

Домбыра - қазақ халқының ұлттық аспабы, төл мәдениетімізді жіті таныстырар асыл мұрамыз. Алғаш эпикалық дәстүр шеңберінде жыр, толғау, термелерді сүйемелдеуге қолданылған домбыра кейін аспаптық шығарма – күй жанрының қалыптасуына ықпал еткен. Қазіргі кезде домбыра жеке әнді сүйемелдеуге, күй тартуға, халықтық-фольклорлық музыкада, классикалық шығармаларды орындауға қолданылатын, мүмкіндігі кең музыкалық аспап болып табылады. Орыс ғалымы В.В. Виноградов: «Археологиялық олжалардың (қабырғадағы сурет, күйдірілген сазтерракта) ішінде кем дегенде осыдан екі мың жыл бұрын тұтынылған қос ішекті аспаптың бейнесі айрықша назар аудартады... Бұған бүгінгі күнгі ең тектес, ең жақын аспап ретінде қазақтың домбырасы мен қырғыздың комузын жатқызуға болады» дейді. Бұдан домбыраның қазақ ұлты пайда болған кезде-ақ аспап болып қалыптасқандығы көрінеді. Домбыра өз бойына көптеген пәндік сапаларды жиыстырады. Домбыраның екі ішегін қағып, әуен шығару, бір мезгілде поэзияға қосып, нәтижесін көрсету – логика, күй сезімінің мәнін жеткізу – философия деп тұжырымдаған. Бұдан біз қазақтың көне заманының және қазіргі таңдағы күйшілердің соншалықты талантты болғанын, осы сапаларды кешенді түрде бір мезгілде көрсеткен тума дарындылықты аңғарамыз. [6] Домбыраның батыстық және шығыстық екі түрі бар. Батыстық домбыралар арты дөңгеленіп, шанағы үлкендеу мойыны ұзындау да, шығыстық домбыралар шанағы кішілеу жалпақ мойыны қысқа болып келеді. Бұрын пернелері жеті немесе он үш мойыны қысқа болса қазір классикалық шығармалардың орындалуына байланысты хроматизмдік жүйемен он тоғыз перне тағылып диапазоны едәуір кеңіді.

Дабыл – қазақ арасында көп тараған, дыбысы күшті, сылдырмақты, соғып ойнайтын музыкалық асапап. Дабыл ежелден дыбыс беру құралы болған. Дабылдың шанағы тал, қайың, тораңғы секілді ағаштардан дөңгелек шеңбер түрінде иіліп, оған тері қапталып жасалады. Алып жүруге ыңғайлы болуы үшін қайыс бау немесе ағаш тұтқы бекітіледі. Дабыл арнайы қол шоқпармен ұрып ойналады. Дабылдың екі түрлі үлгісі сақталған. Оның бірі - шеңбер аумағы 1 м 56 см фольклорлық мақсатта көне аспаптар ансамблі үшін қолданылатын шағын түрі, екіншісі шеңбер аумағы 3 м 40 см, ені 30 см, биіқт. 1 м 50 см болып келетін үлкен жорық дабылы. Дабылдың Қазақстаннан табылған көне нұсқалары қазіргі кезде Санкт-Петербургтің, Семей мен Омбының, Астрахан мен Алматының мүражайларында сақтаулы. Халықты той думанға жинап немесе аңшылықта аң, құстарды үркіту үшін пайдаланған.

Даңғыра – бұл да қазақтың ұрмалы аспабы. Дөңгелек ағаш шанағының бір жақ бетіне жұқа, кепкен тері қапталады да, іш жағына шынжыр, шығыршық, қоңырау, шалдырауық сияқты темірлер тағылады. Даңғыра көне заманнан бақсылардың қолында болған.

Кепшік – қазақ халқының көне ұрмалы аспабы. Кепшікті тұтас ағаштан шауып жасаған. Кейінгі жетілдірілген түрлері тегенге ұқсас – дөңгелек шеңбер ағаш. Иіліп жасалған ағаш шеңберге иленбеген мал терісін айналдыра қайыс баумен байлап бекітеді. Тері әбден кепкен соң шеңбер кенересіне тартып қаптайды. Кепшіктің іші қуыс, бір жағы ғана көн терімен қапталады. Даңғыра аспабынан айырмашылығы шанағының ішіне темір теңгешелер ілінбейді. Дыбысы шаңқылдаған ащы. Кепшікте ойнау саусақ буындарының ептілігі мен икемділігін қажет етеді. Ертеде Кепшікті қыз-келіншектер бидай суырып, сұлы ұшырып, тары тазалау үшін тұрмыстық мақсатта қолданып келген. Кейін келе оны би ырғақтарын сүйемелдеуге, ал бақсы-балгерлер зікір салып, ауруларға ем жасағанда өз әуендерін сүйемелдеуге қолданатын болған. Муз. мақсат үшін соқпалы құрал ретінде пайдалану ісі осы бақсылардың өз дауыстарын сүйемелдеп зікір салу әрекетінен туындаған. Түркі тектес халықтардың барлығына ортақ бұл аспаптың көне нұсқалары еліміздің бірқатар мұражайларында сақталып отыр. Кепшіктің тектес түрі өзбектерде – дойра, ұйғырларда – дап, түріктерде – табладеп аталады. Ұмытылған көне аспаптарды қалпына келтіріп, алғаш дыбыстаған, ұрмалы аспаптар тобына жатқызған – аспаптанушыБ.Сарыбаев. Қалпына келтірген шебер – Д.Шоқпарұлы. Кепшіктің түрлері Республикалық халық музыка аспаптары мұражайында сақтаулы тұр, ал жетілдіріліп жасалған нұсқалары фольклық ансамбльдерде қолданылуда.[2]

Дауылпаз – Қазақстан жерінде ертеден келе жатқан, соғып ойнайтын аспап. Ертеректе бұл аспап соғыс құралы ретінде айбар беріп, қыр көрсету үшін қолданған. Бертін келе дауылпаздыаңшылық пен құсбегілікке де пайдаланатын болған. Оның жасалу әдісі күрделі. Дауылпаздың шапаты - өзегі алынған сырты жұмыр бітеу ағаштан ойып жасалған. Беті әбден иленіп, кеңкей шыңылтыр терімен қапталады. Жайға байлап немесе мойынға, иыққа іліп алып жүруге арналған аспалы бауы мен ұрып ойнайтын шағын таяқшасы болады. Дауылпаздың шанағының сыртын мүйізбен, түрлі тастармен, ою-өрнекпен безендіріп, сәндел жасайды. Қазір дауылпаздың екі түрі белгілі. Ел ішінде дауылпазды мыстан жасайды. Мыс шанағына тері кереді. Сол керілген теріні қамшымен ұрып, дыбыс шығарып тоырады. Ертеде дауылпазды аңшылықта, қаршыға салғанда пайдаланған. Көлде отырған үйрек, қазды үркітуге қолданған. Судағы құс ұшпаса, қаршыға ала алмайды. Сондықтан осы дауылпаз арқылы қаз, үйректі үркітіп ұшыру керек. Сонда қаршыға құстың астынан келіп қиып тастайды. Дауылпаз тек қана аңшылықта емес, ол 18 ғасырға шейін Абылай ханның тұсында шайқас шеруінде пайдаланған.[2]

Қорыта айтқанда, әрбір халықтың ардақ тұтар айбыны мен ішкі әлемінің айдыны есепті ешбір нәрсемен алмастыруға болмайтын ұлттың өзімен бірге туындап, біте қайнасып келе жатқан киелі мұрасы бар. Адам сезімінің ішкі толқынысын, сезім шеруінің нөпірін таңғажайып үн, әуен, ырғақпен жеткізе білетін қазақтың қара қобызы мен қоңыр домбырасы, сырлы сыбызғысы арқылы пайда болған күйлерді осындай мұра қатарына жатқызуға болады. Қазақтың арғы тегі мен түп-тұқиянына тереңдегісі келген жанның қай-қайсыс да осы музыка аспаптарына көз тоқтатпай өтпейтіні хақ. Әсіресе, ұлттың рухани әлемі мен жан сұлулығы, ерлігі мен өрлігі, даралығы мен дарындылығын, дархандығы мен даналығын тағы да көптеген алуан қасиет-қабілетін осылардың үнтөкпесінен таниды, сезінеді, тебіренеді, тәрбие көреді.

Әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан. - 2012. - 15 желт.

2. Б. Сарыбаев. Қазақтың музыкалық аспаптары. А., 1978. 24б.

3. Ғ. Уразалиева. Ғасырлармен үндескен қобыз. Астана, 2006. 6б.

4. Ә. Нысанбаев. Қорқыт ата. А., 1997. 42б.

5. М. Өтеуов, Ш. Төлегенұлы. Ғасырдан ғасырға. А., 2000. 165б.