Ошақбаев Ж.Д.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Қазақстан

Байдалиев Д.Д.

М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік универсиеті, Қазақстан

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЕРІК-ЖІГЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ПАТРИОТТЫҚ ТӘРБИЕ НЕГІЗІ

Қазақ халқының тәрбие жүйесінде жас ұрпақты, қоғам мүшелерін Отанға, халқына, елге, жерге деген сүйіспеншілікке тәрбиелеп, мұны олардың бойына қалыптастыру жетекші орын алады. Өйткені Отан, халық, ел, жер деген ұғым өте ауқымды. Бұған шын мәнінде адамның бүкіл болмысының қатысы бар. Өзінің бүкіл халық болып, мемлекет болып құрылу тарихында талай тар жол, тайғақ кешулерді, басынан кешіріп үнемі шапқыншылардың шабуылына төтеп берумен өмірін өткізген халқымыз елді, жерді қорғаудың қадірін ерте түсініп, баласын ана сүтімен бірге Отанын сүюге және қорғауға тәрбиелеген. Қазақ халқының ұлттық патриоттық тәрбиесінің негізгі мақсаты - ешбір руға, ұлтқа бөлмей, жас ұрпақты «атаның ұлы ғана болмай, адамзаттың ұлы» болуға тәрбиелеу және келер ұрпақтың ерік-жігерін қалыптастыру.

Ерікте мақсатты және жоспарлы әрекет үстіндегі жеке адамнның саналы белсенділігі көрініс береді. Ерік адам психикасының оқшауланған қасиеті емес. Сондықтан ол психиканың басқа жақтарымен және ең алдымен таныммен байланысты қарастырылуы керек. Танымның қоршаған ортадан алынған әсер, білімдерді талдап, синтездеп, жалпылап, абстракциялауға бағытталатыны белгілі жайт. Есте нығайтылып, ойда өңдеуден өткен бұл білім біздің айналамыздағылар жөнінде жеткілікті мөлшерлде мағлұмат беріп отырады. Сонымен, ерікте мазмұн болады. Оның мазмұны ойлау қиялдау үстінде пайдаланылатын елестер мен ұғымдар. Сонымен бірге ерік босатқыш және тежегіш механизм [1].

Мінез - құлықтың еріктік реттелуі - мақсатқа жету немесе белсенділіктен бас тарту үшін ақыл - ой және дене күшін саналы түрде бағыттау. Бірақ таным ретіндегі ой мен мінез - құлықты саналы реттеу үстіндегі ерік арасында ұқсастық жоқ. Өмірде өте қызу әрекет үстінде болатын мақсатқа талпыныс табандылығымен қызықтыратын, бірақ сол мақсаты елеусіз, мардымсыз адамдарды байқауға болады. Басқаша айтқанда, бұл адамдар өз мінез - құлықтарын басқара алады, бірақ құбылыстар, заттар, адамдар арасындағы байланыс, қатынастарды ашып көрсетуге келгенде шорқақ болады [2].

Ерік - бұл алға қойған мақсатты орындау жолында кездесетін қиыншылықтар мен кедергілерді жеңуге бағытталған адамның саналы психологиялық іс - әрекеті. Адам алдына әртүрлі мақсат қояды. Сол мақсатты орындау жолында ерік - қайраты мен күш жігерін жұмсайды. Кей жағдайда мақсатты орындау ешқандай қиындықты, күш жұмсауды қажет етпейді. Ерік қозғалыстары мен әрекеттеріне, адамның эмоциялық көңіл - күйін білдіретін қозғалыстар мен әрекеттер жатады.

Еріктік іс- әрекет адам сезімдерімен тығыз байланысты. Мақсатқа жетуге ұмтылу жоғары және жағымды сезімдер кез – келген қиындықтарды жеңе білуге мүмкіншілік жасайды. Мақсатсыз адам, барлық нәрселерге селқос қарайды, еріктің айқын көрінуіне қабілетсіз адам күрескер де, жаңаның жаршысы да бола алмайды. Жоғары адамгершілік сезімдерге отансүйгіштік, жауға жеккөрушілікпен қарау борыш сезімі, ар – ождан, ерік-жігер сезімі жатады. Мысалы: Александр Матросовтың, Нүркен Әбдіровтың, Талғат Бегильдиновтың, Боран Нысанбаевтың, Қайырғали Смағұловтың, Мәншүк Маметованың, Әлия Молдағұлованың Ұлы Отан соғысындағы және қазіргі заманғы халық қаһарманы Ғазиз Байтасов секілді тамаша ерлік істерімен кейінгі өскелең ұрпаққа үлгі – өнеге болып қалады. Тегінде жас өскіннің болашақ азаматтық бағдары, оның патриотизмі, туған жерге деген жақындығы отбасынан басталып, балабақшада, мектепте, жоғары оқу орнында жалғасары бәріне аян. Олардың оттан да ыстық Отанына шын берілген патриот болып қалыптасуына, Бауыржан Момышұлы айтқандай «Ел дегенде еміреніп қызмет ететін» азамат болып, алдыңғы толқын ағалары мен әпкелерінің өнегелі өмірінен тағылым алып өссе нұр үстіне нұр екендігі айқын. Қазақ халқының этнопедагогикасында «Елінді сүйсең ерлік істейсің», «Ер жігіт елі үшін туады, елі үшін өледі», «Туған жерге ту тігу елім деген азаматтың борышы», дегенді өздерінің ұл-қызының санасына үнемі сіңіріп отырады. «Ер намысы-ел намысы», «Ер намыстың құлы», «Арың үшін алысу азаматтық», «Ел үмітін ер ақтар, ер атаған ел сақтар» деген елжандылық ұрандар халқымыздың мәңгілік тәрбие қағидасына айналды. Ерлік дегеніміз ұлттық тәрбие тағылымының, салт-дәстүрдің, тұрмыс тіршіліктің негізгі тұтқасы болып саналады. Батырлық - соғыс жағдайында соғыс тәсілдерін жетік меңгеріп, ірі жағдайларда жауынгерлердің ерекше көзге түсуі. Батыр-соғыс өнеріне, стратегиясына жетік, ірі шайқастарда жеке ерлігімен де, өзіне қарасты әскери топты басқара білуімен де көзге түсіп халық таныған адам. Батырдың бар ғұмыры ел қорғауға, жорыққа бағышталады [3].

«Батыр,- дегеніміз /араб және иран тілдерінде баһадүр/ жаугершілік кездер мен әскери жорықтарда жеке ерліктерімен ерекше көзге түскен ер жүрек, қаһарман адамдарға берілетін құрметті атақ. Ал, батырлық жеке адамдарға тән патриоттық қасиет», - деп берілген аңықтамаларды негізге ала отырып, батырлық, батыр, ер, ерлік және ұлттық жауынгерлік дәстүр оның ерекшеліктеріне, ерлік тәрбиесіне психологиялық тұрғыда түсініктеме берілді. Академик М.К.Қозыбаев халқымыздың ерлік және жауынгерлік дәстүрлеріне тоқтала келе, «Ер дегенде ең алдымен бізге Отан қорғаған сәтте жау шебін бұзіп, қамал алған қайрат-жігер иесінің бейнесі оралады»,-деп атап көрсетеді.

Яғни, ер-ар-намыс, азаматтық қасиетін үнемі жоғары ұстап қажетті жерде қауіп-қатерде өз басын тігіп батыл іс-әрекетке бара алатын адам. Ердің іс -әрекеті бейбіт кезде де, соғыс кезінде де таныла береді. Ерлік-жаугершілік уақытта да, күнделікті өмірде де ел, жер мүддесі үшін қауіп қатерлі істерге, қимылдарға бару іс-әрекеті [4].

Қ.Қабдразақұлы жас ұрпақты дәстүрлер негізінде тәрбиелеу мәселесін педагогикалық тұрғыда зерделей отырып, дәстүрлерді шартты түрде беске бөледі. Соның ішінде негізгі дәстүрлердің бірі деп ұлттық жауынгерлік дәстүрді қарастырады. «Жауынгерлік дәстүр Отан, туған жер және халқы үшін, оның бостандығы мен тәуелсіздігі, салтанатты болашағы үшін шексіз жүректілік, шамадан тыс қуаттылық және өлшеусіз ерлік жасаудың үлгісін көрсеткен жауынгерлік күресті бейнелеген ұғым»-деп атап көрсетеді

Қазақтың жауынгерлік дәстүрін қазақ халқының көшпелі тіршілігіне, қоғамдық құрылым ерекшелігіне байланысты қарастыратын болсақ жауынгерлік дәстүр-тұтас қазақ қолының жауынгерлік сипаттағы әзірлігін үзбей ұстауы. Бұл жерде қазақ халқы ұлт болып қалыптасу дәуірінен бастап күні кешеге дейін жаугершілік жағдайда өмір сүріп өз елін, жерін, тәуелсіздігін үнемі қорғап отыруға тура келді. Сол себепті қоғамның қолына қару ұстауға жарайтын азаматы кез-келген уақытта қазақ әскерінің жауынгері болып табылатын.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Жұматаева Е. Қазақстанның майдангер жазушыларының шығармалары арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беру. //Пед.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 1995.

2. Құсайынова Д.С. Әлия мен Мәншүк ерлігінде жоғары сынып оқушыларын патриоттыққа тәрбиелеу. //Пед.ғылым.канд. дәрежесін алу үшін дайындаған дисс. –Алматы, 1999.

3. Нурмукашева С. Развитие военно-патриотического воспитания старшеклассников в школах Казахстана (1968-1985 гг.) //Дисс.канд.пед.наук. –Алматы, 1992.

4. Иманбаева С.Т. Оқушыларды ұлттық жауынгерлік дәстүр арқылы ерлікке баулудың педагогикалық негіздері. //Пед. ғыл.канд.дисс. – Алматы, 1997.