Қазанбаева Айнагүл Зікірқызы (канд.фил.наук, доцент),

Исабек Шолпан Назкенқызы

Карагандинский государственный университет им. ак. Е.А.Букетова,

Казахстан

ОРАЛХАН БӨКЕЙ ПРОЗАСЫ ТІЛІНІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Мақалада Оралхан Бөкей шығармаларының тілдік ерекшеліктері қарастырылған. Оралхан Бөкей прозасындағы ауыспалы мағыналы сөздер, көп мағыналы сөздер, омоним, синоним, антоним, фразеологизмдердің қолданылу мүмкіншілігін, мәтіндегі стильдік қызметін айқындаған. Тіліміздегі сөз қолданыстарды белгілі бір стильдік мақсатпен жұмсағанын мысалдар негізінде айқындап берген.

Тіл – ғасырлар жемісі, халық мұрасы, ұлттық қазына. Халық өміріндегі тарихи бел-белестер, ұлы өзгерістер ұрпақтан-ұрпаққа тіл арқылы жетеді. Ұлт мәдениетінің негізгі көрсеткіші – көркем әдебиеттің де шынайы болмысы, шеберлігі оның тілі арқылы көрінеді. Ұлттық әдебиетімізде шебер тілді жазушыларымыздың бірі Оралхан Бөкей болып саналады.

Сөзбен өрнек сала білген жазушы шығармаларында ауыспалы мағынадағы сөздер, көп мағыналы сөздер, омонимдер, синонимдер, антонимдер, фразеологизмдер молынан қолданылған. Қаламгер өз туындыларында халық тілінің бай қазынасын көркем түрде пайдалана білген.

Оралхан шығармаларына байланысты сыншы Т.Тоқбергенов:«Жас жазушының сөз саптауы, ой тастауы бөлек. Өзгеге көп ұқсай бермейді. Өздігімен өзгеше болып көрінгісі келеді екен. Даттарлығынан мақтарлығы басым. Қазірдің өзінде сыншы санайтындардың көбін елеңдетіп отырған жайы бар», – дейді [1;14].

Қаламгер шығармаларында жалпы халықтық тілдің лексикалық байлығын шебер жұмсайды. Күнделікті қолданылып жүрген сөздер арқылы шындықты дәл көрсетіп, айқын да бейнелі, адамдардың ой сезіміне әсер ететін образдар жасайды. Кейіпкер тілінде қолданылған эмоционалды- экспрессивтік бояуы басым сөздер қаһарман бейнесін сомдауға жұмсалған.

Оралхан Бөкей прозасы тілінің лексикалық қабаттарын төмендегіше топтастырып қарастыруға болады.

Ауыспалы мағынада қолданылған сөздер мәтін ішінде айрықша қолданылып, стильдік жүк артып тұрған тілдік элементтер екенін байқауымызға болады. «Шашты» деп аталар асудың үстіне шыққанда, мұқым ойпат: сонау Алтайдың күміс-шашпауындай ирелеңдей аққан Бұқтырма өзені; сол ерке өзенді еміп, екі жағалауына өңірдегі түймедей қаз-қатар орналасқан үлкенді-кішілі ауыл; сол ауылдың ара-арасын құр жіптей шуатыла жалғап жатқан жіңішке жол [2;9]. Енді, міне, бедірейген аспанның омырауы семіп, тамыз басталғалы да бір тамбай, жеркөктің апшысын қуырып тұр [2;9].

Көп мағыналы сөздердің қолданылу мүмкіншілігі сөйлем ішінде айқын көрінеді. Аспанмен таласқан заңғар асуды бауыздай бауырлап кетер қолдың тамырындай сан ирек, сан тарау соқпақты қуалап құлдай бастаған. Астындағы жол жорғасы бар көкбестінің алғашында құлағының түбі ғана жіпсіп еді [2;8].

Омонимдерді де жазушы прозасында ұтымды қолданып, олардың мағынасы мәтін ішінде ашыла түседі. Сол жолдың үстінде шаңнан шашу шаша құйғытқан замана көлігі – машиналар – бәр-бәрінің үстінен тас лақтырсаң, тұтып қалардай тұнып тұрған қою мұнар омарташы жігіттің көз алдына әлдеқандай бір сыйқырлы сұлулықты елестеткен [2;9].

Әлдебір талдың жапырағына ара келіп қонды. Қара жолдың үстіне ат тұяғы ойған шұңқыршада түк-түк аяғы дірілдеп біраз жатты да, жан тәсілімін берді [2;10].

Ерік алғашында жан-жағына жалтақтап қарап, тұла бойын қорқыныш па, әлде жан сыздатар жалғыздық па, - өзі де біліп, сезе бермес өзгеше бір мұңлы хал тұтқындап, өз үйінен өзі жерігендей жиіркене меңірейіп тұрып қалған [2;12].

Синонимдердің қолданысынан өзіндік сөз ойнатудағы ұтқырлығын айқын көреміз. Синонимдер ойды қайталамай, образды, әсерлі беруде айрықша қолданыстар болып табылады. Fалым Р. Сыздықова: «Синонимдер дегендер – тек мағыналас (мәндес) келген сөз қатарлары peтiндe лексикалық категория ғана емес, қолданыста, әcipece көркем сөзде ең қуатты икемдi, актив стильдiк құрал. Синонимдi көрiктеуiш қызметте жұмсау, әcipece поэзияда кең орын алады. Жұмсау тәсiлдерi, орындары сан алуан: синонимдiк қатардан сол орында (сөйлемде, абзацта, шумақта, т.б.) айтылған ойға ұтымды келетiн варианты алынады, ол ұтымдылық сөздiң модальдық peңкiнe, тіркесу қабiлетiне, айналасындағы сөздер мен дыбыстық үндecyiнe қарай жұмсауына байланысты» [3; 28], - дейдi. Ғалым пікірін жазушының төмендегі қолданыстарымен дәлелдеуге болады.

Қанжығасы қанданып, олжалы оралған күнді Ерікке көруге жазбапты [2;9].

Құлқынымызға құм түскендей қатал да қайырымсыз; ешкімге де, еш нәрсеге де сенбейтін сезімсіз «сергектік» жайлағандай еді бойымызды. Тек алға, алға ғана тура тартқан: жасықтық пен жалтақтықтан ада асау батылдық, балталасаң да қыңқ етпес батырлық сықылды болғанымен, көсегемізді көгертпес көк беттікке бой алдырар кісәпірліктің көрігін көбірек басып жүрген жоқпыз ба, деген күнәлі ой түрткілеп мазаны алар еді [2;11].

Еріктің әкесі ер мінезді, ақ көңіл, адал да атпал азамат болғанымен, үй шаруасына салақ [2;12].

Шешесі айтып отырады: «Ұлым менің әкеме тартқан пысық, қолы месекерлі. Бірақ, ...». Әйнектен сонау ойда ордадай болып жатқан ел-жұртына көз салды. Кіндік қаным тамып, тұсауыңды кескен, балалығыңның бал дәурені өткен ата-қонысыңа атаңның құны бардай неге өшігесің? [2;13].

Жазушы антонимдерді қолданғанда тек салыстыру үшін ғана емес, табиғат адам арасындағы қарым-қатынасты, байланысты сабақтастыра отырып аша түседі. Шілде бойы шіліңгір ыстық басып, күнгей-күнгейдің шөбін күйдіріп, жаялықтай сарғайтып жіберіпті [2;9]. Сол ерке өзенді еміп, екі жағалауына өңірдегі түймедей қаз-қатар орналасқан үлкенді-кішілі ауыл; сол ауылдың ара-арасын құр жіптей шуатыла жалғап жатқан жіңішке жол [2;9].

Бұқтырмаға құяр бұлақ бастауын қардан алатындықтан да, жаздың жуан ортасында тісімізді зыр еткізер суықтығын сақтап қалған [2;10]. Тек алға, алға ғана тура тартқан: жасықтық пен жалтақтықтан ада асау батылдық, балталасаң да қыңқ етпес батырлық сықылды болғанымен, көсегемізді көгертпес көк беттікке бой алдырар кісәпірліктің көрігін көбірек басып жүрген жоқпыз ба, деген күнәлі ой түрткілеп мазаны алар еді [2;10].

Оралхан Бөкей – фразеологизмдердi мейлiнше мол қолданған суреткер. Қаламгер тiлiнiң лексикалық байлығының бiр қырын фразеологизмдер танытады.

Енді, міне, бедірейген аспанның омырауы семіп, тамыз басталғалы да бір тамбай, жеркөктің апшысын қуырып тұр [2;9].

Тонның ішкі бауындай араласып кетпегенімен, «Кемедегінің жаны бір» деп, көмектесе алмай тұрмайтын.[4;17]. Тіпті күңкілдеп, «әйелі жас болған соң қызғанады, шық бермес Шығайбай» екен десіп, жамандап та қойысады. [4;17]. Өзі де ұл-қыз өсіріп, ешкімнің ала жібін аттамай, адал ғұмыр кешіп келе жатқан азамат екенін аңғарту ма екен.

[4;18]. Барханның әйелі қой аузынан шөп алмас момын, өз шаруасына берік тұйықтау адам. [4;18]. Апама жездем сай осынау жұбайлардың белдеу-белдеу құмның арасына түтін түтеткеніне он бес жылдан асып бара жатса да, шәй десіп бірінің бетінен бірі алған кезі болған емес.[4;18]. Сол көрші Сейітқұл - күні кеше жап-жас елгезек жігіт еді, бүгінде құм санайтын қу болды. [4;19].

Қазақтың көрнекті қаламгерінің бірі Оралхан Бөкей шығармашылығынан бедерлі сөзбен салынған көркем шындықты аңғаруға болады. Сөздің ажарын кіргізіп, әрлеуде жазушы қазақ халқының аса бай тілін орынды жұмсай білген. Оның ішінде ауыспалы мағыналы, көп мағыналы сөздердің, омоним, синоним, антонимдердің, фразеологизмдердің алар орны ерекше.

Қорытындылай келгенде, Оралхан Бөкей өз шығармаларында ауыспалы мағыналы, көп мағыналы сөздердің, омоним, синоним, антонимдердің, фразеологизмдерді шығарма тіліне мәнерлегіштік, бейнелегіштік нәр бере отырып молынан пайдаланғанын байқадық. Жазушы оларды талдап, таңдап кейіпкердің образын сомдауда, мінезін ашу, портрет жасау, шығарманың идеялық көркемдік жақтарын жетілдіруде және тағы басқа толып жатқан мүмкіндіктеріне сай етіп, белгілі бір стильдік мақсатпен қолданған. Жазушы халқымыздың бай қорын жан-жақты игере отырып, халық тіліндегі сөз қолданыстарын өз мақсат-мүддесіне орай дамытып, дүниетанымдық лексика көркемдік құрал ретінде алынып айшықтандыра, жетілдіре пайдаланады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Тоқбергенов Т. «Қос қағыс». –Алматы: Жазушы, 1981

2. Бөкеев О. Хикаяттар. – Алматы: Ан Арыс, 2010. – 320 б

3. Сыздықова Р. Абай шығармаларының тілі. -Алматы, 1998. – 207 б.

4. Бөкей О. Екі томдық таңдамалы шығармалар, бірініші том. Повестер. Алматы, 1994. – 496 б