Абдуллина Нұргүл Елеусизовна, №17 ЖББОМ мұғалімі,

Жекежанова Дәметкен Амангелдиевна, №27 ЖББОМ мұғалімі

Темиртау қ.

ОРЫС ТІЛІНДЕ ШЫҒАТЫН БАСПАСӨЗ БЕТТЕРІНДЕГІ КІРМЕ ЛЕКСИКА ҚОЛДАНЫСЫ

Ел мен елдің арасындағы ежелгі достық қарым-қатынастың болғандығы тілдің сөз байлығының құрамынан айқын аңғарылады. Бір халық пен екінші халық ертеде тек мал-мүлік пен киім-кешек, ыдыс-аяқ сияқты тек заттарды ғана алмастырып қоймаған, соған қоса рухани байлық та бір-бірінен молынан ауысқан. Бұны орыс ғалымы Д.Н.Шмелев: «В словарном составе отражается связи одного народа с другими в разные периоды его историй? Так как развитие лексики происходит и за счет заимствование чужих, иноязычных слов», - деп түсіндіреді [1,253].

Сонымен кірме сөздер – тіл-тілдің лексикасын байытудың аса өнімді жолы, халықтар мен олардың тілдері қарым-қатынасының айқын көрінісі, мемлекет пен мемлекет, халық пен халық арасындағы экономикалық, саяси, мәдени байланыстардың нәтижесі. Осындай қарым-қатынастар арқылы бір тілден екінші тілге көптеген сөздер ауысады. Қазір дүние жүзінде кірме сөздері жоқ тіл жоқ десе де болады.

Дүние жүзіндегі тіл атаулы сөз қорын байыта түсуге үлес қосқан жеке тілдер де бар. Мәселен, ертедегі грек және латын тілдері осындай игілікті қызмет атқарған. Кейініректе француз және неміс тілдері дүние жүзі тілдері сөздік қорын толықтыра түсуге әжептәуір үлес қосты. Қазіргі ағылшын тілінің лексикасы барлық дерлік тілдердің лексикасына енуде. Жоғарыда айтылған жайттар орыс тілді басылымдарға да тән болып келеді. Яғни қазақ жерінде шығып тұратын орыс тілді басылымдарда да шетел тілі элементтері, оның ішінде қазақ сөздерін де кездестіруге болады. XIX ғасырдың 2 жартысында мен XX ғасырдың басында баспасөз тілін зерттеген ғалым Б.Б. Абилхасимова өзінің «Казахизмы в русскоязычных газетах Казахстана» атты зерттеуінде осы мәселені қарастырған. Яғни, онда орыс тілді басылымдардағы экзотикалық лексика қабатын құраушы қазақ тілі элементтері жайында сөз етеді. Мұнда автор қазақ сөздерінің орыс тілді мәтіндерде кездесуінің негізгі 3 факторын көрсетеді:

^{1.Қазақстан территориясында орыс тілді газеттердің болуы. Төңкеріске дейінгі орыс тілді газеттерге қазақ сөздерінің ене бастауы.}

2.XIX ғасырдың 2 жартысынан бастап орыс тілді газеттерге қазақ сөздерінің енуі. Яғни, қазақтардың Ресей империясына қосылуы.

^{3.Қазақ тілі мен орыс тілінің тығыз байланысы [2].}

Аталған кезеңдегі орысша мерзімді баспасөзде кездесетін қазақ тілінен ауысқан сөздерді салыстыра отырып, олардың кіру қарқыны мен жолдары, мерзімі, игерілу тәсілдері, даму бағдарындағы ерекшеліктерді, лексика-семантикалық, фонетикалық және грамматикалық деңгейін көрсетіп береді. Мұнда қазақ сөздерінің орыс тіліне ауысу және қоғамдық өмірде қызмет етуіне әсер еткен экстралингвистикалық және тілдік факторлар қарастырылып, олардың ауысу себептері мен жолдары, орыс тіліне бейімделу мен игерілу тәсілдері, әр кезеңдегі орыс тілді газеттердегі қазақ сөздерінің колданылу ерекшеліктері зерттелген құнды еңбек боп табылады. Осы еңбекті басшылыққа ала отырып, орыс тілінде шығатын баспасөз беттеріндегі кірме лексика жайында сөз ету орынды әрі өзекті деп есептейміз.

Қазіргі таңдағы орыс тілді баспасөз беттеріндегі кірме лексика қатарын ағылшын тілі элементтері құрайды. Және де олар ағылшынша алынып жазылады да, түсініктемесіз-ақ берілуінің өзі ағылшын тілінің ықпал-әсерін танытады. Мысалы, экономикаға байланысты бұқаралық ақпарат құралдарының бірі «Экономика, Финансы, Рынки» деген орыс тілінде шығатын газеттен кірме сөздерді келтіруге болады:

Как пишет Dailu Telegraph, отказ от евро нанесет Швеции скорее политический, нежели экономический урон.

Кроме того, выход на американский рынок без партнера из США – занятие безнадежное, поэтому Conoco Phillips Exchange (Лондон) составили цены октябрьских фьючерсов на нефть сорта Bpent составили $27,57 за баррель. На New York Meschantile Exchange (Нью-Йорк) цены на нефть сортаRight Sweet Grude составили $ 29,35 за баррель. Conoco Philips интересует Газпром.

Газет бетіндегі мұндай тілде ала-құлалық тудыратын жәйттерді басқа да басылымдар бетінен кездестірeut болады:

В 2004 году World Economic Forum (WEF) присвоил Финляндии 1-ое место в рейтинге наиболее конкурентноспособных стран мира.

Наиболее известная фирма Nokia имеет объем продаж свыше 30 млрд. Евро в год. Европы, а так же ведущих транснациональных нефтегазовых компаний – «Эксон-Мобил», «Шеврон-Тексако», «Аджип», «ЛукОйл», «Газпром» и целого ряда других.

Начиная с 1998 года на АО «Mittal Steel Temirtau» начинает внедряться новейшая компьютерная система учета (Саясат –Policy. №12, 2012).

Кез келген тілге кірме элементтер көбінесе дерлік шеттен ауысқан заттар мен ұғымдардың атауларымен бірге енеді. Егер мұндай заттар мен ұғымдар сол тілдің өзінде жоқ болса, оларды өз тіліне аударма жасау сөздің түпкі мағынасын бұрмаласа, сонда ғана белгілі бір тіл басқа бір тілден ауысқан лексикалық элементтерді өзінің сөздік құрамына қабылдайды. Бұл секілді кірме, негізінен, ғылыми-техникалық терминологияға қатысты болып келеді. Ал ғылым мен техниканың әр саласына қатысты терминдерді адамдардың барлығы бірдей емес, әдетте, сол сала адамдары қолданады.

Кірме лексика калька жолымен де қабылданады. Мысалы: Жер өңдеу – земледелие – латынның agricultura сөзінің, местоимение - pronomen сөзінің полусвет – франц. Deminonde сөзі моделі бойынша жасалған лексикалық калькалар. Байқап отырар болсақ, қазіргі басылымдар тілі аудармада калька түріне басым арқа сүйейтіндігін аңғарамыз. Мысалы, педагогика саласына байланысты: Национальный фонд педагогических исследований (National Foundation for Educational Research – NFER), Шотландский совет исследований в образовании (Scottish Council for Research in Education – SCRE), Шотландская ассоциация педагогических исследований, Общество исследований высшего образования.

Британский журнал педагогических исследований (British Educational Research Journal); Британская ассоциация педагогических исследований БАПИ (British Educational Research Association).

Тарих, құқықтану салаларына қатысты:

Германские подданные въезжали в пределы Российской империи с национальными паспортами и вандербухами (Wanderbuchen – дорожные чеки), в обязательном порядке завизированными в российских миссиях и консульствах в Германии. Он возник в форме международно-правового обычая «pacta sunt servanda» (договоры должны исполняться) на ранних стадиях развития государственности,...

Соответствующая разность обычно обозначается в литературе посредством индекса IRD (Initial Residual Difference).

План экономического возрождения страны Economic Revival Plan (ERP).

Баспасөз беттерінде қаржы саясатына қатысты мынадай сөздер мен сөз тіркестерін кездестіреміз: кредитно-инвестиционная стратегия; депозитно-аккумуляционная стратегия; эмиссия – размещение акций, облигаций, векселей банка; внебюджетных, инвестиционных, пенсионных и других фондов; клиринговые расчеты; субмодель маркетинга, формирование маркетинга; маркетинговая деятельность; кластерное развитие; креативнось; лимитированность; интеллектуализация; информатизация, и т.д.

Бұл сөздер тілге тікелей алынып, түсіндірілусіз қолданылып жүрген лексика қабатын құрайды. Кейде кейбір кірме лексика элементтері өз табиғатына сай түсіндіру жолымен беріліп те жүр:

Фьючерсный контракт или фьючерс (futures от англ. «future» - будущее) – это стандартный биржевой контракт, представляющий собой обязательство на поставку определенного товара на фиксированную дату в будущем. Опцион «колл» или опцион покупателя (option call) – это договор или стандартный биржевой контракт, представляющий собой с одной стороны, право покупателя опциона купить товар по фиксированной цене за определенную дату в будущем в обмен на премию, а с другой стороны –обязательство продавца опциона продать покупателю опциона товар.

Понятие «маркетинг» (от англ. Market – рынок) в дословном переводе означает «рынкоделание». Понятие «лидер», происходящее от английского «leader», что означает «ведущий, руководитель», включает в себя функции объединения и умелой организации действий всей группы. Технополис (technopolise: от греч. techne – мастерство и polis– город) – научно-производственный комплекс с развитой инфраструкрой сферы обслуживания, охватывающий территорию отдельного города (Саясат. Р. №10,12, 2012).

Сондай-ақ, өмірімізге компьютерлік техниканың араласа бастағанына біраз уақыт болды. Компьютерге байланысты тілімізде пайда болған атаулардың көбі ағылшын тілінен тікелей алынып, қолданылып келеді: Мысалы, дисковод, уорд, файл, интернет, принтер, монитор, мышка, сканер, Fine Reader, Windows компьютерлік бағдарламасы, Excel т.б.

Соныме зерттеу барысында газет тіліндегі кірме лексиканың осылай қолданылу ерекшелігін байқадық. Әрине, жаңа ұғымдарды белгілеуде үнемі баламалар табыла бермейтіні белгілі. Дегенмен БАҚ-та тілдің нормасына қайшы келетін, тіл мәдениетіне нұқсан келтіретін тұстар да кездесіп жатады. Тілдің сынын бұзып тұратын кірме лексиканы, тілге толық ене алмай кейбір мұқтаждықтарды ғана өтеу үшін қолданылатын шетел сөздері мен сөз тіркестерін жан-жақты қарастыру – замана талабы, біздің бұл мақаламызда көтерген мәселе келешекте әлі де өз жалғасын табады деген үміттеміз.

Әдебиет:

1. Шмелев Д.Н. Современный русский язык. Лексика. М., 2007.

2. Абилхасимова Б.Б. Казахизмы в русскоязычных газетах Казахстана. Автореф. канд.дисс. Алматы, 2002.