ТІЛДІК ҚАТЫНАСТЫ МЕҢГЕРУДІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Молдабек Қ.-п.ғ.д.,профессор, Д.Кішібаева п.ғ.к., доцент

Кенжебекова Р.И. -п.ғ.к., доцент,

Оңтүстік Қазақстан педагогикалық университеті

Шымкент қ.Қазақстан

Резюме

Статье посвящена лингвостатистическии основом владения речевой коммуникацией к вазахской начальной школе.

Тіл - адамзаттың қоғамда пікірлесіп, қарым-қатынас жасауында қызмет атқырытын құрал. Сондықтан тіл қоғам бар жерде өмір сүреді. Қоғам мен тіл екеуі бір - бірімен тығыз байланысты. Қоғамның өмір сүруі үшін тілдің құндылығы қандай болса, тілдің дамып, өркендеуіне қоғам да соншалықты құнды.

Тілді зерттеуші ғылымдар оны тіл және сөйлеу деп екіге бөледі. Алғаш рет осылай жіктеген Ф. де Соссюрдің пікірінше тіл - дыбыстардың жиынтығы, жүйелі және қалыпты құбылыс ретіндегі форма. Ол сөздің айтылуын, дыбыстардың ерекшеліктерің (дыбыстауындағы) барлығын қарастыра отырып, «язык есть форма, а не субстанция» деп түйіндеген [1; 120 ]. Ғалым тілді тіл және сөйлеу ретінде бөле келе, тілдің әлеуметтік қырына ерекше көңіл бөліп: «Разделяя язык и речь мы тем самым отделяем:

1) социальное от индивидуального;

2) существенное от побочного и более или менее случайного» [1; 52], - дейді. Сонымен бірге ол тіл мен сөйлеудің ара жігін ажыратып, олардың өзара тығыз байлынысты екендігін атап көрсетеді. «Язык и речь тесно связаны между собой и предлогают друг- друга: язык необходим, чтобы речь была понятна тем самым эффектна; речь в свою очередь необходимо для того, чтобы сложился язык » [1; 58 ].

Ф. Де Соссюрдің пікірі, оның ұсынған көзқарасы өзінен кейінгі ғалымдарға ықпал етті. Ф.де Соссюрден бұрын тіл мен сөйлеуді ажырататын пікірлерді немістің және орыстың көрнекті лингвистері: В.Гумбольд және И.А. Бодуэн де Куртенэ айтып кетсе де Ф.де Соссюр алғаш рет тілдің зерттеу объектісін нақтылы, тіл лингвистикасы және сөйлеу лингвистикасы деп бөліп қарастырған. Мұндай ара жігін ажыратарлық пікір одан бұрынғы ғалымдарда кездеспейді.

В.Гумбольд тілді адамның сыртқы емес, ішкі қажеттілігінің негізінен туындайды деген пікір айтса [2; 10 ]; И.А. Бодуэн де Куртенэ де жоғарыдағы пікірге тән: «Как беспрерывно повторящего процесса, основывающаяся на общительном характере человека его потребности воплощать свои мысли в ощущаемые продукты собственного организма и сообщать их существом его подобным» [3, 77 ], - деп ой түйіндейді.Ф.де Соссюрдің тіл мен сөйлеудің қарама-қарсы қоюына қарсы шығушыларының пікірінше тіл мен сөйлеудің екеуі екі бөлек, екі сала деп есептейді. Алайда бұл пікірді ұстанушылар тіл мен сөйлеу ара жігін ажырататын Ф. де Соссюрдің пікірімен келіседі. Мысалы, В.м. Солнцев: «Несмотря на критику самаго этого деления и на вызывающее лично у меня вораждение и столкновения противопоставления языка речи, само это деление, подготовленная развитием научной мысли и характеризующее два явления-средство общения и его применение, является одним из основных положений современной линвистики» [4; 142 ] - десе, А.А.Леонтьевтың «Язык потенция, речь - ее реализация. Каждый говорящий принимает язык т.е. строит речь, по - своему, не так, как другие. В этом заключается индивидуальный характер речи. Таким образом речь и социальна, и индивидуальна, прием социалыюсть ее главное свойство» [5; 8] - деген пікірі де осыған саяды және сөйлеудің әлеуметтік қырына баса тоқталады.

Тіл-тіл біліктерінен құралған күрделі құбылыс. Ол жеке адамның еншісіне тиесілі емес, бүкіл саналы азаматқа тән. Тіл қоғамдық яғни әлеуметтік құбылысқа жатады. Мұнда адамдар қауымдастығының жинаған білімі мен тәжірибесі жатыр.

Сондықтан тіл - адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасқа түсуінде пайдаланар құралы. Сөйлеу – тіл арқылы қарым-қатынас жасау процесі. Сөйлеудің тілден басқа айырмашалағы оның даралығында. Сөйлеудің даралығы жеке тұлғанаң сөздік қорынан, тілді пайдалануынан, ойды жеткізудегі ерекшеліктерін, сөйлеушінің психикалық жай-күйінен байқалады. _:

Бірқатар ғалымдар тобы тіл мен сөйлеудің бір-бірімен тығыз байланысты екендігін жоққа шығармай, сөйлеу тілдге қарағанда ауқымды құбылыс деп қарастырады. Сөйлеу тіл бірліктерін басқа, лингвистикадан жоғары ақпараттарда қолданылады деп көрсетеді. Бұл ақпараттар тіл бірлестіктері мен олардың тіркесу заңдылықтарынан бөлек, мұнда сөйлеушінің жасы, білімі, сауаттылығы, дауыс ырғағы мен денсаулығының жай күйінен т.б. хабар беретін ақпараттар бар деп есептейді. Тіл ғылымында сөйлеуге тән «лингвистикадан жоғары қалдық», (сверхлингвистическая остаток) терминін алғаш енгізген - А.И. Смирницкий [6]. В.Солнцев, А.И. Смирницкийдің ойын қайталай келе, оны былай дамытады: «Из утверждения, что речь есть есть функционирование языка, т.е. использование средств языка для передачи какой либо информации, с неизбежностью следует, что в речи обнаруживается прежде всего то из чего состоит язык как средство общения, - единицы языка всех видов и правила их комбинаторики. Вместе с тем в речи обнаруживается нечто помимо единиц языка и правил их соединения (комбинирования). Сюда относятся, во-вервых, все те реальные коминации единиц языка, которые состовляет речь, как таковую, и, во- вторых, общирная «сверх лингвистическая» информация о самом горячем (информация о возрасте, образовании, грамотности, тембре голоса, состоянии здоровья, настроении и т.д говорящего ). Эту информацию, а также ряд других явлений, обнаруживаемых в речи (рифмы, аллитерации, звукозапись и пр.) и не изучаемых лингвистикой, можно вслед за А.И. Смирницким определить как сверхязыковой остаток» [6. 143 ]. Келесі пікір сөйлеудің басқа жағын көрсетеді. Мысалы, В.А. Звягинцев тіл мен сөйлеудің ара-жігін ажыратарлық пікірлерді қостай келе адам сөйлеуде тек тілдік бірліктерді пайдаланбайды, сонымен қатар сөйлеу процесінде ойдың атқаратын қызметі ерекше, сондықтан сөйлеу құбылысының қасиетін түсіну үшін оны үш жақты қарастыру: тіл, сөйлеу, ой-керек дейді. Мұнда ол тіл және сөйлеудің жалғастырушы дәнекер ойды айта келе, тіл мен сөйлеу бір - біріне тәуелді деген пікір ұстанады: ... Хотя лингвистика изучает.. две вещи: два разные явления, они взаимосвязаны и взаимозависимы, а поэтому объект у нас один, но двойственной природы [7;240].

Демек, тіл мен сөйлеу өзара байланысты болса да, сөйлеудің даралығын адамның психикалық қабілеттері мен қасиеттері айқындайды. Бірақ сөйлеудің туындауы үшін орта қажет. Себебі сөйлеу процесі іс жүзінде асу үшін сөйлеуші мен туындаушы болуы шарт. Сөйлеуші өз пікірін сөздерді грамматикалық байланысқа түсіре отырып, тыңдаушыға жеткізеді. Тыңдаушы сөйлеушінің айтқан ойын қабылдайды. Нәтижеде өз әрекетін ұйымдастырылады. Пікір алмасу үшін қарым-қатынасқа түсушілер арасында ортақ объект болуы тиіс, ал екі жақтың бірдей қажеттерін өтейтін құрал – тіл.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Соссюр Ф. де. Труды по языкознанию. – М.: Прогресс, 1977. – 696 стр.

2.Гумбольдт В.Избранные труды по языкознанию. - М.:Прогресс,1984.

– 397 стр.

3. Бодуэн де Куртэне И.А. Избранные труды по языкознанию.-М.:Прогресс, 1980. – 380 стр.

4. Солнцев В.М. Язык как системно-структурное образование . –М.: Наука, 1971. –294 с.

5. Леонтьев А.А. Язык, речь и речевая деятельность. –М.: Наука, 1969.–361 с.

6.Смирницкий А.И. Лексическое и грамматическое в слове.Вопросы грамматического строя. –М.: Издательство АПН РСФСР, 1955. – 310 стр.

7. Звегинцев В.А. Теоретическая и прикладная лингвистика. Учебное посо-бие для филол.факультетов пединститутов. –М.: Просвещение, 1968. – 336 с.