Қазіргі замандағы буддизм

Дәрібай Еркін Сәбитұлы ЭЭ-15-1 топ студенті,

ғылыми жетекші Адылханова Самал Ерденовна

ҚарМТУ, қ. Қарағанды.

Буддизм – алғаш әлемді бейбіт түрде мойындатқан дін. Үнді жерінен бастау алып, кейіннен шығыс елдеріне кең етек жая бастаған. Буддизм әлемдік үш діннің қатарына кіреді. Будда бір мезгілде индуизм, даосизм, синтоизм, немесе кез келген басқа «жергілікті» дін болуы мүмкін, сондықтан да әлемдегі буддистердің нақты санын белгілеу өте қиын. Қазіргі уақытта, тек буддалық монахтар шамамен бір миллион болып табылады.

Буддизм алғашқы сәттен бастап діни өмір формаларына және барлық салт-жоралғыларға, сонымен қатар абстрактілі догмалық ізденіске, брахмандық дәстүрге қарсы болды. Ортақ мәселе ретінде буддизм тұлғаның бар болуын қарастырды. Буддизмнің ерекшелік сипаты оның теориялық емес, этикалық бағдар алуында. Мақсаты – адамдарды түрлі рухани азаптан босату және оған жету жолдарын іздестіру болды.

Буддизмнің негізгі мазмұны Будданың төрт игілікті ақиқатты уағызы: 1. Өмір азапқа толы; 2. Ол азаптардың өзіндік себебі бар; 3. Азаптарды тоқтатудың мүмкіншіліктері бар; 4. Азаптан құтылу кезі бар. Оларды түсіндіру және ережелерін дамыту буддизмнің құрылуына арналған.

Буддизм адамның азапқа түсуі, оның қанағатсыздық, құштарлық, әуестену сезімдерінің нәтижесінен деп түсіндірді. Яғни, азаптың басты пайда болу факторларын осылайша айқындады. Және келесі кезекте осы азаптардан құтылудың жолдарын қарастырды. Буддизмнің пікірінше, азаптан құтылу арғы дүниеде емес, осы дүниеде іске асады. Ол үшін адам баласы талабын азайтып, нәпсісін басу керек деп тұжырымдады. Сонда ғана адам жаны тыныштыққа жетеді деді, оны «нирвана» деп атады.

Буддизм де өзге әлемдік діндер сияқты біртұтас емес. Дүние жүзінде бұл діннің тармақтары өте көп. Хинаяна немесе тхеравада және махаяна негізгі бағыттары болып табылады.

Хинаяна – “құтылудың тар жолы” ілімі бойынша архат – кемелденген адам нирванаға жеткен соң жерге қайтып келмейді. Мұндағы дінге сенушілер рухтармен, перілермен, қорғаушы құдайлармен тығыз араласады. Оларға арнап діни рәсімдер өткізіп, өздеріне көмек сұрайды. Хинаяна бағыты Үндістан, Шри-Ланка, Бангладеш, Бирма, Тайланд, Лаос, Камбоджа, Малайзияда тараған. Қазір Шри-Ланкада хинаяна – ресми мемлекеттік дін. Мұнда буддалық сангханың үш үлкен бағыты және 20-дан астам ұсақ монахтық бірлестіктері бар.

Негізгі бағыттардың бірі – сиамдық бағыт аралдың орталық аудандарында, ал амарапура мен рама бағыттары шеткі жағалауларда таралған. Канди қаласындағы Буддаға арналған Далада Малигава храмы буддашылардың қасиетті діни орны болып есептеледі. Осы орталық ауданда олардың табынатын қасиетті жерлері шоғырланған. Сиам-никай Канди қауымдастығының монахтары осы жерлерде діни саяхат жасаушыларды қабылдап, діни мейрамдар мен ғұрыптарды өткізеді. Қазіргі кезеңдегі буддизм ілімінің сақтаушылары және ошағы кандилық сангха деп есептеледі. Буддизмнің мемлекеттік мәртебесі Шри-Ланканың Конституциясымен бекітілген. Мемлекеттік туларында қылыш ұстаған арыстанмен қоса Буддаға шындық ашылған қасиетті Бодхи ағашының жапырақтары бейнеленген, тудың түсі де сарғыш, монахтардың дәстүрлі киімдерінің түсімен боялған.

Қазіргі Шри-Ланкада 20 мыңнан астам монах өмір сүреді, орта есеппен алғанда әр храмға 3 монахтан, 1300 буддашыға бір храмнан келеді. Жалпы елде 8000 буддалық храм мен монастырлар бар. Бұл храмдарды Шри-Ланканың тарихи ескерткіштері мен мәдениетінің жиынтық орталықтары десе болады.

Үндіқытай  түбегіндегі елдердің 94%-ы буддизмді ұстанады. Тұрғындардың 80%-ы хинаяна бағытында, тек Вьетнамда махаяна бағыты тараған. Буддизм қауымдары – бұл елдерде феодалдық қоғам кезеңінен сақталған күрделі иерархиялық жүйе. ХХ ғасырдың 60-80-ші жылдарынан бастап буддизмді жаңа ғасыр жағдайына бейімдеу мәселесі көтерілген болатын, әр елде бұл өзгерістер әрқалай жүруде. Тайландта тұрғындардың 93%-ы,  Камбоджа, Лаоста 90%-ы буддизмді ұстанады. Бұл елдердегі сангханың діни-саяси, әлеуметтік қызметтері жүйелі бағытта дамытылып отырады.

Махаяна (құтылудың кең жолы) Орта Азия елдерінің көбінде тараған. Бұл бағыттағы кемелденген адам (боддхисатва) нирванаға жетіп, жер бетіндегі адамдарға көмек беру үшін қайта оралады. Махаяна бағыты Қытайда біздің дәуіріміздің бірінші мыңжылдығында пайда болып, ерекше даму жолын тапты. Қытайдың дәстүрлі діндері – конфуцийшылдықты, даосизмді ысырып, бірнеше рет мемлекеттік дін деңгейіне көтерілгендігі тарихтан белгілі. Буддизм Қытай мәдениетіне елеулі ықпал еткенін қазіргі қытай әдебиетінен, сурет және сәулет өнерінен көреміз.

Қазіргі кезеңдегі буддизм өте күрделі, қарама – қарсы құбылыстарға тап болған жағдайлар да кездеседі. Кейбір халықтарда орта ғасырлардан қалған әдет-ғұрыптар, ілімдер, ағымдар сақталғанымен дінге көптеген өзгерістер енгізіліп, көп жағдайда көптеген ережелерін қалдырған. АҚШ «буддизмді оқыту институтын» құрды. Ондағы ойы бұл дінді құрметтеу емес еді, жердегі дүниеге, өмірге қызықпау мәселесін үгіттеп, жоғарғы өмірге қызықтыруға жасалған агрессорлық бағыт еді. Азия елдерінде социалистік идеологияның тарауынан буддистердің арасында қызығушылық пайда болып, «буддизм социализмі» деген ұран пайда болды. Бұл ұран бүкіл Азия елдерін жайлады. Цейлон, Бирма, Кампучия, Лаос, Тайланд, Жапон елдерінің буддистері бұл ұранмен социалистік режимді қолдағандарын білдіріп, социализм құруда халықпен бірге болды.

Будда діні бүгінгі таңда біздерге түсініксіз десек, артық айтқан болмаймыз.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Егемен Қазақстан, № 90-93 (25939), 12.03.2010 ж.

2. Философия (оқулық), Д. Кішібеков, Ұ. Сыдықов, Алматы НҰР-кітап, 2002 ж.