ТҰРМЫС-САЛТ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТҰРМЫС-ТІРШІЛІКТЕН АЖЫРАМАУ ТӘСІЛІ

Колумбаева Зәуреш Ермековна

т.ғ.к.,профессор «Тұран-Астана» университеті, Астана қ.

zauresch_k@@mail.ru

Келесі сөз етпек дәстүр бұл келіннің бетін ашу салты. Ауыл адамдарына жаңа түскен келінді таныстыру, келіннің міндетін түсіндіру мақсатында ел жиналып Беташар жыры айтылады. Тұрмыс-салт жырларының беташар жанры туралы жасалған зерттеушілердің дені оның бұл жырдың айтылу мақсатына тоқталған. Атап айтқанда, Б.Уахатов: «Жаңа тілеумен отау тіккелі отырған келінге бүкіл ауыл, ру болып үгіт насихат айтылады, қалай жүріп-тұрып, қайтіп қызмет істеудің жөнін түсіндіріп, ақыл-кеңес беруі – осының бәріескілікті салтты шегендеу, соның айтқанын екі еткізбей орындау тілегінен туған»[1, 37], - деген.

Ғалым С.Садырбаев: Айт келін өлеңінің екінші тарауында феодалдық-патриархалдық көшпелі тұрмыстың қатаң шарттары уағыздалады, жас келіңді жасқандырады, моральдық қысым көрсетіледі, келіннің жүрыс-тұрысын шектейді, - деген [2, 12]. Беташарға қатысты осы сияқты пікірлерді С.Сейфуллин [3], М.Ғабдуллин [4, 61] де айтқан. Келтіріліп отырған тұжырымдарда беташар жырының мақсаты және мазмұны пайымдалған. Біздің зерттеуімізге байланысты пікірлер айтылмағанын көреміз. Зерттеу нысанына айналып отырған келін түсіру дәстүрінде айтылатын беташар жырының дәстүрге тікелей қатысы бар. Келіннің бетін ашу дәстүрі міндетті түрде оны беташар өлеңімен сүйемелдеу арқылы орындалады. Және наным-сенімге негізделіп тұр. Яғни келіннің бетін алғаш ашу үйге келген келінге тек тәрбиелік уағыз айту ғана емес, жаңа түскен жас келіннің құт-береке, саулық, бірлік, ұрпақ әкелсін деген сеніммен де атқарылған.

Қазақ тұрмыс-салт өлеңдерінің үлкен бір саласын құрайтын тобы – ол арбау өлеңдері болып табылады. Арбау өлеңдерінің шығу тарихы, себептері, олардағы наным-сенімдер, көркемдік поэтикасы турасында орыс және отандық ғалымдарлдың жазған еңбектері қыруар. Арбау өлеңдерін зерттеу Ш.Уәлихановтан бастау алғаны белгілі. Ал осы арбау өлеңдерінің дәстүрге қатыстылығын анықтау үшін бірнеше ғалымдардлың пікірлерін сараладық. Бұл орайда шетел және қазақ ғалымдарының арбауға байланысты берген сипаттамаларынан гөрі, арбау өлеңдерінің орындалу тәртібі жәнне оның салтпен қатысы туралы айтылған пікірлерге зер салдық. Фольклорист ғалым Б.Уахатов тұрмыс-салт жырларын зерттеуге арнаған еңбегінде арбау туралы мынадай бізге қажетті пікір берген: Демек, жаратылыс дүниесінің әр түрлі құбылыстарын арбап, оны магия күшімен бағындыру – адам баласының алғашқы қауымдық дәуірінде туған әдет-ғұрып, жора-жосындарының бірі. Арбау өлеңдері әр түрлі себептермен айтылады. Қазір арбау өлеңдерінің сөзі болмаса, оның бір кездегі синкреттілік сипаты яғни әдет-ғұрыппен, қимыл-қозғалыс, жора-жосынмен, мифологиямен, музыкамен, бимен байланысы сақталмаған және оны қалпына келтіру мүмкін емес, - дейді [1, 52]. Айтылып отырған пікірден арбау өлеңі әдет-ғұрыппен байланысты екенін және сол әдет-ғұрыптан қалыптасып отырғанын көреміз. Өйткені осы арбау өлеңдері айтылғанда олардың дәстүрмен байланысы жөнінде пікірлер тым аз, тек осындай ырым, жора бар екендігі айтылады, көбіне-көп арбау өлеңдерінің өздері туралы пайымдамалар болып табылады. Сонымен арбау өлеңдері тек наным-сенімнен немесе емшілік, бақсылықтан ғана емес, осы арбау әдет-ғұрпынан да пайда болған өлең.

Ғалым Б.Абылқасымов арбаудың магияға жататындығы туралы дәлелдей келіп, оның магиядан негізгі айырмашылығын көрсетеді: ... арбауды жоғарыда айтылған магия түрлерінен бөліп алып, жеке қарастыруға көне қоймас. Үйткені арбауды сиқырлы сөз үлгісі деп танығанымызбен де ол нақты іс-әрекетке негізделген ғұрыптарсыз орындалмайды деген [5, 53]. Пікірдің біз үшін құндылығы мынада: арбау өлеңдері нақты дәстүрдің өзін орындауға негізделген және ол адамдардың болмыстан тысқары күштерге сенуді білдіреді. Бұдан шығатын тұжырым – арбау өлеңі арбау салт-дәстүріне тікелей қатысты. Яғни екеуі бірінсіз-бірі жеке қалпында өмір сүре алмайды. Бұл өлеңдердің магиялық наным-сенімге құрылғандығын дәлелдеу ретінде Ә.Марғұлан жинаған үлгіні ұсынамыз:

Ала құрт, бала құрт,

Он екі басты қара құрт!

Тоғыз жолдың тоғауына кез келіп,

Келер болсаң, кел құрт!

Кетер болсаң, кет құрт!

Тісті құрт жейді деген ұғым дүниежүзі халықтарының көбінде кездеседі. Құртты орналасқан жерінен шақырып алса, қуып түссе, не өлтірсе, тіс жазылып кетеді деген сенім арбаудың магиялық күшін үстемелей түседі [5, 57]. Демек, арбау өлеңдеріне адамның көңіл-күйін емес, оның сенімін байқаймыз, бұл арбау салт өлеңі арбау дәстүрімен тікелей байланысты екен. Арбау өлеңдері адамдарды емдеу сенімімнен және құрт, жаңбыр шақырту, бұлт жайлату сияқты ғұрыптардан туған.

Сол сияқты қазақ бәдік жырын зерттеу сонау ХІХ ғасырлардағы еңбектерден басталатыны белгілі. Олардың дені бәдік жырының функциясы, бәдік сөзінің этимологиясы, бәдік үлгілері, жинақталуы хақында. Иә, бәдік малды немесе адамды белгілі бір кеселден емдеуде орындалатын жыр екені белгілі. Бәдік біздің санамызда жыр немесе айтыстың көне түрі ретінде сақталған. Ал, осы жырдың қандай ғұрыпқа негізделгендігі және сол ғұрып туралы зерттеулер кемде-кем. Бірнеше ғалымдардың еңбектерін қарастырғанымызда көзімізге түскен Б.Сарымсақовтың мынадай пайымдамасы: Қазақ арасындағы бәдік өткеру салтының көріністері Қазан төңкерісіне дейін де, одан кейін де қағаз бетіне түссе, өзбек ішінде бәдікпен емдеу ғұрпы бар екені белгісіз еді. Қазақтың бәдік өткеру салты кезіндегі шулау, сабалау, мата жабу, тексті орындау жораларының барлығында жеке орындаушылар емес, коллектив жүргізген. Бұл бәдік өткізу ғұрпының көне замандардан яки профессионал тұлғалар әлі бөлініп шықпай тұрған кезеңдерден қалған құбылыс екенінің жарқын белгісі [5,22]. Айтылған тұжырымнан арнайы бәдік салтының, ғұрпының бар екендігі, сонымен қатар осы бәдік салтын орындауда міндетті түрде текст орындалатынынақтыланып отыр, бұл текст әрине бәдік жыры. Ендеше, бәдік салт жырлары алдымен бәдік салтын орынаду үшін қалыптасқан және осы салтты орындауда табылатын бірден-бір құрал. Сондай-ақ бәдік жыры адамдардың көне нанымынан пайда болғандықтан, мұнда адамдардың тылсым күшке сенуі басым. Ондай болса, бәдік жыры бәдік дәстүріне тікелей қатысты екені айқындалды.

Әу, бәдік, кетер болсаң тауларға көш,

Қызарған тау ішінде бауларға көш.

Таппасаң көшер жайлау мен айтайын,

Ат мініп арқыраған жауларға көш.

Әу, бәдік, көшер болсаң қияға көш,

Қайымсыз қирап жатқан мияға көш.

Таппасаң көшер жайлау мен айтайын,

Жартасқа жалғыз салған ұяға көш.

Бақсылар поэзиясының әу бастан-ақ салт сарынды (А.Байтұрсынов), сөздерге, оның ішінде дін салтынан туған өлеңдерге (М.Әуезов, С.Сейфуллин) жатқызылуы бекер емес.

А.Байтұрсыновтың Сауықтама, Сарындама атты терминдері өміршең бола алмағанмен, фольклорды функциясына қарай екі салаға бөлуінің ерекше маңызы болатын. Себебі фольклордың белгілібір жанрларын халықтың ескілікті наным-сенімдерінен, салттарынан, әдет-ғұрыптарынан айыра қарау мүмкін емес. Мәселен, естіртіудің немесе жоқтаудың айтылу реті өлік жөнелту салтына ғана қатысты болады; немесе беташар, жар-жар өлеңдері тек үйлену салты үстінде ғана айтылады, соған қатысты ырым-жырымдармен орындалады. Жоқтау немесе сыңсу ең алдымен комплексті ғұрып. Ол ғұрыптық әрекеттен және ғұрыптық сөзден тұрады. Бұған ғұрыптық киім, ғұрыптық ас ерекшеліктерін қосыңыз. Сол сияқты бақсының сарыны да ең алдымен белгілі бір ғұрыптық функцияларға негізделеді. Оның сөз өнеріне қатыстылығы мүлдем бөлек [5, 93]. Берілген пікірден бақсы сарынында туған жырлар ғұрыптық әректтерге негізделіп, олардың белгілі бір дәстүрге қатысты екенін анықтап тұр. Басқылық жырлар халықтың салтынан, ғұрпынан, сенімінен туса, оның негізгі атқаратын функциясы – адамдарды емдеу. Халықтың тұрмыстық қажеттілігін, нанымынан көрініс тапқан бақсы ғұрыптарын орындау міндетті түрде арнайы өлеңдерді айтумен шартталған. Яки аруақтарға сену, оларды шақыру, жын мен перілерді қуумен қатар сөз құдыретіне сену бар. Бақсы сарынындағы өлеңдерді бақсылар, шамандар орындаған. Олар адамдарды түрлі кеселдерден емдеу барысында сан қилы әрекеттермен қатар бақсылық өлеңдерді айтқан. Ол өлеңдердің өзін мазмұндық тұрғыда және сарындық бірнеше түрге бөліп қарастыруға болады. Бақсылық жырлардың сарындары: болжам жасау, еріксіз бақсы болу сарыны, тылсым дүниеге бейімделудің шырғалаңды ауыр жолы сарыны. Бақсылық өлеңдер әулие-әмбиелерге сыйынудан басталады, аруақтарды шақыру, олармен ақыл-кеңес құру, жындарға тапсырма беру [5]. Бақсылық емдеу салттарында олар қағу, көшіру, сабау, жын қайтару т.б. түрлерін жасаған, ескеретін бір мәселе осы ғұрыптардың барлығын бақсылық сарындармен орындалған. Осы пікірімізді дәлелдей түсу үшін Б.Абылқасымовтың сөздеріне ден қойсақ: сөйтіп бақсы ойынында жүйелілік, бірізіділік болатынын көрдік. Ойын бақсылық ғұрыптар негізінде өткеріледі: бақсының айтар сөзі де, атқарар іс-әрекеті де дәстүрлі ғұрыптарға қатаң бағынады. Сондықтан да бақсы ойынындағы сөз бен әрекетті бөле-жаруға болмайды. Олар бір медальдың екі жағы сияқты [5, 154]. Біз бақсылық жырлардың дәстүрге қатыстылығының дәрежесін осы сөздерден де аңғаруымызға болады, олардың дәстүрге тікелей қатысты екені біріншіден, бақсылық ғұрыптарды орындаудың ажырамас бөлігі, екіншіден мұнда наным-сенім айқын.

Ей, шайтандар, шайтандар,

Мынау өкпені алыңдар,

Осыменен барыңдар.

Бұл қатынды өлтірме,

Бұған зиян келтірме,

Қатыны мұның біреу-ақ.

Өзеленіп қоймайсың,

Жалғыз көзді сен бейбақ.

Тілімді менің алмасаң,

Мекенге жылдам бармасаң,

Ізіңе сенің түсер-ақ

Атадан қалған көп аруақ[6].

Жоғарыда біз қазақ тұрмыс-салт жырларының сәбилерге арналған, үйлену тойына арналған және арбау, емдеуге арналған түрлерін саралай келіп олардың шығу төркіні қазақтың салт-дәстүрімен тікелей байланысты екенін дәлелдеп шықтық. Бұл орайда аталған өлеңдердің барлығы дәстүрді орындаудағы басты құрал болып табылатыны және оларда наным-сенім күшті екендігі айқындалды. Ендігі кезекте зерттеумізде, тұрмыс-салт өлеңдерінің дәстүрге тікелей қатыстығы тек оның сол дәстүрдің қалыптасуына бірден-бір негіз осы жырлардың сүймелденуі арқылы орындалуы. Мұндай салт жырларына діни мейрамдарға қатысты ораза айы аяқталған соң ораза айт мейрамында орындалатын салт. Ғалым М.Әуезов осыған қатысты былай айтқан: Дін өлеңдерінің ендігі бір түрі – ісләм дінімен байланысқан өлеңдер. Қазақта мұндай өлеңдердің түрі көп емес, бірен-саран, аз ғана. Мысалы, жарамазан, бата беру өлеңдері сияқты. Бұл жарамазан барлық мұсылман жұртына жайылған; салт бойынша, ораза күндерінде айтылады. Қазақ ішінде де кей жерлерде әдейі ел қыдырып жүріп, үй басына жарамазан айтып, оразаның садақасын алып жүретін жарамазаншылар болады [7, 46-49]. Сонымен қатар ұлы ғалым жарамазанның мұсылман дінімен кіргендігін, алайда қазақ жарамазанының оның ислам дінінің үгітімен шықса да, олардағы діни насихаттан гөрі ақы сұрап атйтатын мақтау өлеңдерге ұқсас деп пайымдайды. Мұны айтуымыздың себебі, қазақ жарамазан жырларының дінге қатысы болғанымен де, оның діннен гөрі арнайы салт, ғұрыпты орындау үшін айтылатыны дәлелденіп тұр. Қысқасы, жарамазан жыры ораза айты кезінде халық арасында әбден тұрақталған, дәстүрге айналған әдет-ғұрыптың жасалуы кезінде ғана айтылатын жыр. Осы жырды айтқан жарамазаншыларға арнайы сый көрсетілген. Осыдан шығатыны, жарамазан жырын орындау үшін міндетті түрде арнайы салттың орын алуы қажет. Ол ораза айты кезінде үйлерді кезіп жүріп, сол үйдің иесіне қарата айтылатын өлең. Бұл жерден аталған салтты орындау үшін міндетті түрде жарамазан өлеңдері айтылуы тиісті болған, ондай болса жарамазан жыры ораза айты кезіндегі дәстүрге тікелей қатысы бар.

Біз зерттеу жұмысымыздың бұл тарауында слат өлеңдері және оның дәстүрмен байланыстылығын, оған қатыстылық дәрежесін анықтау турасында еңбектендік. Осы орайда, тұрмыс-салт жырларының өзі дәстүрге қатысты болуының дәрежесі екі түрлі болатыны анықталды. Сондай-ақ оларды тұрмыс-салт жырларының мысалында дәлелдеп шықтық. Қолымызға түскен фольлортанушы ғалымдардың еңбектерінің барлығында дерлік, тұрмыс-салт жырларының шығу төркіні, мазмұны, поэтикасы, басқа туыстас және туыстас емес халықтардағы түрлерінің кездесуі сияқты мәселелер төңірегінде зерттелгенін байыптадық. Мақаламызда тұрмыс-салт жырларының халық дәстүрі негізінде және олардың өзі іштей біріншіден,тұрмыстық қажеттіліктен, екіншіден наным-сенімнен туған жырлар екенідігіне көз жекізе отырып, осыдан салт өлеңдерінің дәстүрге қатыстығының екі түрін ажыраттық: тікелей және жанама қатысы.

Ойымызды түйіндесек, тұрмыс-салт жырларының қазақ дәстүрлерінің ажырамас бөлігі және оларға тікелей қатысы бар келесі түрлері болып шықты:

Аластау, тұсау кесу, некеқияр, беташар, арбау, бәдік, бақсылық сарындары, жарамазан.

Осы тарауымызда тұрмыс-салт өлеңдерін ғалымдардың негізгі топшылауларына сүйене отырып, барлығымызға кеңінен белгілі болып отырған топтарға жіктедік:

Отбасы салт өлеңдері;

Наным-сенім өлеңдері;

Төрт түлік малға арналған өлеңдер;

Ұлыс өлеңдері;

Мұң-шер өлеңдері.

Осы аталып отырған айдарларға жататын өлеңдердің барлығы дәстүрмен байланысатыны дәлелдеуді қажет етпейді. Алайда, кей жағдайларда оларды орындау үшін белгілі бір салт, әдет-ғұрып, жоралғының қажеті жоқ. Мысалы, төрт түлік малға айтылатын өлеңдердің ешқайсында нақты осы өлеңдердің айтуын талап ететін салт, ғұрып көрініс таппайды. Олар тек халықтың тотемистік, анемистік түсінігінен туған жырлар.

Сонымен қатар, біздің бақылауымызша, дәстүрді орындау барысында ырым, жөн-жоралғы, салттың орындалу тәртібі, оны орындау үшін қажетті құралдар керек. Немесе керсінше, қазақ халқында дәстүрге айналған салттар бар, бірақ оларды орындау үшін ешбір жол-жоралғы, әдет-ғұрып жасалмайды. Олар тек халықтың салт санасынан хабар беретін дәстүрлер. Бұл жерде айтайын деп отырғанымыз тұрмыс-салт жырларының бақташылық жырлары. Осы жырлар халықтың наным-сенімінен шыққан өлеңдер, алайда оларды орындау барысында ешқандай салт орындалмайды. Олар тек халықтың санасынан, сенімінен, малға деген құрметінен, қазақтың тіршілігінен молынан хабар береді. Дей тұрғанмен, бұл жырлар халықтың ескі нанымынан туғандықтан, дәстүрге тікелей қатысты болып табылады.

Сол сияқты қазақ дәстүрлерінің барлығында тұрмыс-салт жырлары немесе өлеңдері орындала бермейді. Мысалы, тоқымқағар, бастаңғы, мұрындық, қалыңмал, той ойындары тағы басқа көптеген дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, ырым-жоралғылардың орындалуы өлең немесе жыр айтуды талап етпейді.

Фольклордың өзі тұтасқан, синкретті құбылыс екенін еске алсақ, ғалым Б.Абылқасымовтың пікіріне сүйене отырып, ғұрыптарды орындалу тәртібіне қарай шартты түрде екі түрге бөлуге болады; ғұрыптың өзі кешенді болып келеді, ғұрып ғұрыптық әрекеттен және ғұрыптық сөзден құралады. Бұдан жоғарыда айтып отырған сөзіміздің түйіндісі шығады:

А) ғұрып кешенді болып табылады, онда әрекет жасалады, сөз қатыстырылады, киім үлгісі, ас беру т.б. көптеген құрамдас бөліктер енеді;

Ә) ғұрып кешенінің ауыз әдебиеті үлгілерімен қабысып келуі, соның ішінде тұрмыс-салт жанрларымен;

Б) ғұрып кешенін негізінен екіге бөлуге болады: ғұрыптық әрекет және ғұрыптық сөзден құралады; тек ғұрыптық әрекеттің бірнеше жиынтығынан құралады.

Сонда, қазақтың тұрмыс-салт жырлары кез келген дәстүрде кездесе бермейді, алайда оның барлық түрлері қазақтың әдет-ғұрпын орындау үшін айтылады. Бұдан біз, тұрмыс-салт жырларының дәстүрден ажырамайтынын білеміз.

Тағы ескеретін бір жайт, ол тұрмыс-салт жырлары атаулары болмақ. Салт өлеңдерінің бір қатары өзі орындалатын дәстүрдің атауымен, сонда жасалатын жораның атауымен аталады. Атап айтқанда, беташар дәстүрінде беташар жыры айтылады немесе естірту дәстүрінде естірту жыры айтылады.

Тұрмыс-салт үлгілерінің енді бір қатарының атауы дәстүрдің атауымен дәлме-дәл аталмайды. Көңіл айту салты бойынша қоштасу, жоқтау, жұбату сияқты жырлар орындалады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Уахатов Б. Қазақтың тұрмыс-салт жырларының типологиясы. - Аламты: Ғылым, 1983.

2. Қазақ халық әдебиеті. - Алматы: Рауан, 1989.

3. Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті // Шығармалары. - Алматы, 1964,- 158 б

4. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. - Алматы, 1974, - 61 б.

5. Абылқасымов Б. Телқоңыр. - Алматы: Атамұра, 1993.

6. Ақ сандық, көк сандық. - Алматы, 1999, - 30 б.

7. Әуезов М. Әдебиет тарихы // Шығармалары. –Алматы, 1985.– 43-46 б.