13. Международное право
Құқық
магистрі Омар Б.М., Баетов Е.К., ЗҚТ-211 тобының студенті Мамедов С.,
ЗҚТ-111 тобының студенті Оспанов М
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық
қазақ-түрік университет. Қазақстан
БҰҰ
Конгрестері қылмыстылықтың
алдын алу және қылмыстық әділ сот бойынша
халықаралық ережелер, стандарттар дайындауда маңызды
рөл атқарады.
1985 жылы 26 тамыз
бен 6 қыркүйегі аралығында Миланда өткен
қылмыстылықтың алдын алу және
құқықбұзушылармен қатынас бойынша
БҰҰ Жетінші Конгресі «Сот органдарының тәуелсіздігіне
қатысты негізгі қағидаларды» (ары қарай Негізгі
қағидалар) қабылдады. Және әр елдің саяси,
экономикалық, әлеуметтік және мәдени жағдайы мен
дәстүрін ескере отырып, ұлттық, аймақтық,
аймақаралық деңгейде шараларды қабылдап, жүзеге
асыру үшін оларды қолдануға кеңес берді.
Негізгі
қағидаларда, соның ішінде «Сот органдарының
тәуелсіздігі» атты тарауда сот органдарының тәуелсіздігіне
мемлекет кепілдік беретіні және ол ел конституциясында немесе
заңдарында бекітілетіндігі айтылған. Барлық мемлекеттік
және басқа да мекемелер сот органдарының тәуелсіздігін
сыйлауы қажет. Сот органдары өздеріне берілген істерді әділ,
фактілер мен заңдар негізінде, ешқандай шектеусіз, заңсыз
әсерсіз, мәжбүрлеусіз, күш көрсетусіз, тікелей
немесе жанама және себепсіз араласусыз шешеді.
Негізгі
қағидалар биліктің қалған тармақтарынан сот
органдарының өздерінің функцияларын тиісті жүзеге
асыруына жағдай жасайтын қажетті құралдарды беруді
талап етеді. Судьяларға өз мүдделерін қорғау
үшін, кәсіби дайындығын арттыру үшін және
соттық тәуелсіздікті сақтау үшін соттар ассоциациясын
немесе басқа да ұйымдар құруға, оларға
мүше болуға құқық берілді. Негізгі
қағидалардың ішінде мына ереже маңызды орынға ие сияқты:
«Сот органдары сот сипатындағы барлық сұрақтар бойынша
құзіретке ие және өздеріне берілген істің
өз құзіретіне жататындығын шешудің айрықша
құқығына ие». Бұл барлық деңгейдегі
соттардың құзіретіне лауазымдарына қарамастан осы
мемлекеттің барлық азаматтарына қатысты істерді, шетелдік
жеке және заңды тұлғалар қатысқан істерді
енгізу мүмкіндігін, сондай –ақ, республика таныған
халықаралық шарттар мен халықаралық
құқықтың жалпыға танымал нормаларын
және қағидаларын қолдану мүмкіндігін қарастырады. Осыған қатысты
Қ.Х.Халиков мынадай пікір айтады: «соттар өздеріне берілген
бөлікте (аудан, қала, облыс) өз құзіретінің
шегінде биліктің тікелей өкілі болып табылады. Бұл
маңызды ережені бүкіл қазақстандық сот
өндірісінің теориялық негізі ретінде мойындау және іс
жүзінде жүзеге асыру өте қажет. Соттардың
мемлекеттік билік органдары жүйесіндегі орны олардың барлық
басқа билік органдарынан тәуелсіздігімен және тек қана
заңға бағынатындығымен анықталады. Осы
конституциялық ереженің өзі ғана сот
жүйесінің кез келген деңгейіндегі, сот билігін жүзеге
асыратын сотты биліктің жоғары органының тікелей өкілі
ретінде тануға жеткілікті» [2].
Негізгі
қағидалар мүше мемлекеттерге сот органдарының
тәуелсіздігін қамтамасыз ету мен нығайтуға
қатысты міндеттерді шешуге көмектесу үшін қабылданды.
Қағидалар негізінен кәсіби судьялар үшін
қабылданған, бірақ қажет болған жағдайларда
кәсіби емес судьяларға да, біздің жағдайымызда билер
мен алқа билерге де тең қолданылады. Негізгі
қағидалар сот лауазымына алынған тұлғалардан
ең алдымен «жоғары моральдық қасиеттер мен
қабілеттер және де құқық саласында тиісті
дайындық пен біліктілікке ие болуды» талап етеді. Соттардың
лауазымы бойынша өрлеуі де объективтік факторлар, соның ішінде
қабілеті, моральдық қасиеті және тәжірибесі
негізінде жүзеге асырылуы тиіс.
Судьялыққа
үміткерлердің моральдық қасиеттері туралы 2005 жылы 3
маусымда Астана қаласында өткен Қазақстан Республикасы
судьяларының ІV съезінде Мемлекет басшысы да айтқан болатын: «соттардың
өнегелілік және этикалық бейнесіне талапты күшейту
қажет. Сот болып қызмет атқару шенеуік, әсіресе
заңгер карьерасының жоғары шегі, сондықтан біздің
мемлекетімізде соттардың мәртебесінің осындай қағидасын
бекітуіміз қажет» [3].
Қылмыстылықтың
алдын алу және құқықбұзушылармен
қатынас бойынша БҰҰ Жетінші Конгресі осы
қағидалар туралы түсінік пен ұлттық
соттардағы істердің фактілі жағдайының арасында
сәйкессіздіктер жиі болатынын айтты. Сондықтан
халықаралық қауымдастық Негізгі қағидаларды
бекіткен соң да бірнеше рет сот билігі саласында басқа
құжаттарды дайындап, талқылауға жүгінді.
Соның ішінде, 1989 жылы 24 мамырда Экономикалық және
Әлеуметтік Кеңестің №1989/60 қарарымен «Сот органдары
тәуелсіздігінің негізгі қағидаларын жүзеге
асырудың процедурасы» қабылданды. Бұған сәйкес
барлық мүше мемлекеттер өздерінің сот жүйелерінде
конституциялық процесі мен мемлекетішілік тәжірибеге сәйкес
сот органдары тәуелсіздігінің негізгі қағидаларын
қабылдап, жүзеге асырады. Негізгі қағидалар
барлық соттарға, тиісті жағдайларда кәсіби заңгер
емес соттарға қатысты да қолданылады. Экономикалық
және Әлеуметтік Кеңестің №1989/60 қарарының
V бөліміне сәйкес мүше мемлекеттер 1988 жылдан бастап,
әр бес жыл сайын Бас Хатшыға Негізгі қағидаларды
жүзеге асыру барысы туралы ақпарат береді. Соның ішінде,
қағидалардың таратылуы, ұлттық
заңнамаға енгізілуі, ұлттық деңгейде оларды
жүзеге асыру кезінде туындаған проблемалар мен қиындықтар,
халықаралық қауымдастық тарапынан қажет
көмектер туралы ақпарат берілуі тиіс.
Құқықтық
реформа аясында қылмыстық заңнаманы ізгілендіру жүрді.
Осы мақсаттар үшін 2002 жылы 21 желтоқсанда
қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және қылмыстық
атқару кодекстеріне өзгертулер мен толықтырулар туралы
Заң қабылданды. Заң кейбір пайдақорлық
қылмыстарды орташа дәрежедегі қылмыстар санатына
көшірді және бұл соттарға бас бостандығынан
айырумен байланысты емес жазаларды кең қолдануға
мүмкіндік берді. Жеңіл дәрежедегі қылмыстардың
барлығына және орташа дәрежедегі қылмыстардың
көпшілігіне бас бостандығын шектеу жазасын тағайындау
мүмкіндігі берілді. Қылмыстық қудалауды тоқтату
негіздерін кеңейтіп, оған айыпталушының жәбірленушімен
татуласуына байланысты сияқты негіздерді қосты. Бір сөзбен,
соттық реформаны жүзеге асыру бөлігінде көптеген
шаралар іске асырылды және көптеген халықаралық
ұйымдар мен тәуелсіз сарапшылар тарапынан оң бағаланды
[4].
Қазақстан
Республикасының 1995 жылы 30 тамыздағы бүкілхалықтық
референдумда қабылданған Конституцияның VII тарауының
75 бабында халықаралық құқықтың
жалпыға танымал нормасы бекітіліп, «Қазақстан Республикасында
сот төрелігін тек қана соттар атқарады» деп, жазылды. 1995
жылғы Конституция 1993 жылғы қабылданған Конституцияға
қарағанда біртұтас сот жүйесі қарастырған.
Мысалы, республика соттары болып заңға сәйкес
құрылған Республиканың Жоғары Соты мен жергілікті
соттары табылады. Басқа ешқандай, соның ішінде арнайы
және төтенше соттар құруға жол берілмейді.
1995 жылы 20
желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасы
Президентінің «Қазақстан Республикасының соттары
және судьялардың мәртебесі туралы» Конституциялық
заң күші бар Жарлығының 4 бабы бойынша Республика сот
жүйесінің бiрлiгi:
1) сот төрелiгiнің
конституциялық принциптерiмен;
2) сот билiгiн
барлық соттар үшiн сот iсiн жүргiзудiң заңдарда
белгiленген бiрыңғай нысандары арқылы жүзеге асырумен;
3) соттардың
қолданыстағы құқықты қолдануымен;
4) заңдарда
судьялардың бiрыңғай мәртебесiн баянды етумен;
5) заңды
күшiне енген сот актiлерiн Қазақстан Республикасының
бүкiл аумағында орындаудың мiндеттiлiгiмен;
6) барлық соттарды
тек қана Республикалық бюджет есебiнен қаржыландырумен
қамтамасыз етiледi.
1998 жылы 10 шілдеде
Еуропалық Кеңес Лиссабонда (Португалия) «Судьялардың мәртебесі туралы» Еуропалық Хартия
қабылдаған болатын. (ары
қарай «Судьялардың мәртебесі туралы» Хартия), мәтінде
берілген ережеге сәйкес «барлық еуропалық мемлекеттерге
арналған ресми құжат» болып табылады. Бұл
құжат демократиялық мемлекеттерде
құқықтың үстемдігін және
тұлғаның еркіндігін қорғау үшін
қажетті соттардың тәуелсіздігінің дамуына ықпал
жасауға арналған, сонымен бірге негізгі міндеті – тек еуропа
мемлекеттеріне ұсыныс беруші заңнамалық акт ретінде емес,
басқа да өздерінің сот билігі туралы заңнамасын
еуропалық заңнамамен үйлестіру қажет деп шешкен
мемлекеттер үшін де кеңес береді. Сондықтан, бұл
құжат Қазақстан үшін маңызды.
Кез келген соттарды
таңдауға, қызметке тағайындауға, қызметтегі
көтерілуге немесе сот лауазымында болудың аяқталуына
байланысты шешімдерге қатысты Заң атқарушысы және
заң шығару билігіне тәуелсіз органның араласуын қарастырады,
ол органның отырыстарына қатысушылардың жартысынан көп
бөлігі соттың өте кең өкілдігін кепілдейтін
дәл осындай жолмен таңдалынған соттар болып табылады.
Қазіргі
таңда Қазақстан Республикасында соттық
құқықтық реформалар жоспарлы және табысты орындалуда.
Мұнда маңызды рөлді Қазақстан
Республикасының Президенті атқарды. 1995 жылғы Конституция
бойынша қайта сайланған қос палаталы кәсіби Парламент
өз жұмысына кіріспеген кезеңде мемлекет басшысы 1995 жылы 20
желтоқсанда «Қазақстан Республикасының соттары
және судьялардың мәртебесі туралы» Конституциялық
заң күші бар Жарлық қабылдады. 2000 жылы Мемлекет
басшысы «Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы»
Заңның қабылдануына бастамашы болды және ол бізге «сот
жүйесі тәуелсіздігін нығайту, сот төрелігін
жүзеге асыру және азаматтардың заңды мүдделері
мен құқықтарының соттық қорғалу
сапасын жоғарлату үшін» қажет екенін көрсетті. «Сот
кадрларын атқарушы биліктен бөліп, адамдардың сот
инстанцияларындағы бітпейтін кедергілерін азайту қажет.
Судьялардың беделін көтеру қажет». Нәтижесінде
мемлекеттік биліктің барлық тармақтары Президенттің бастамасымен
Үкімет Парламентке енгізген «Сот жүйесі және
судьялардың мәртебесі туралы» Заңның дайындалуына
қатысты. Заңның негізін Парламент депутаттары жасаған
жоба құрайды. Оның мәтіні бойынша Үкімет пен сот
билігінің өкілдері жұмыс істеді. Қазақстан
Республикасы Президентінің 2000 жылы 1 қыркүйектегі
«Қазақстан Республикасының сот жүйесі
тәуелсіздігін күшейту шаралары туралы» Жарлығының
нәтижесінде жоғары сот органдары қасында Соттық
әкімшілік бойынша Комитет (ары қарай – Комитет)
құрылды. Соттардың қызметін қамтамасыз ету
жүйесі Әділет министрлігінің құрылымынан
Жоғары Сотқа берілді. Бірақ Жарлық Комитеттің
Жоғары Соттан автономдығын қарастырған болатын, Комитет
төрағасын мемлекет басшысы қызметіне тағайындап,
Комитет туралы ережені бекітетін. Жергілікті соттар деңгейінде
олардың қызметін қамтамасыз етумен Комитетке бағынатын
әкімшілер атқарды. Солай соттар әкімшілік шаруашылық
функцияларды атқарудан босатылды және толығымен сот
төрелігін жүзеге асыру сұрақтарына көңіл
бөлді. Осы Жарлықта Қазақстан Республикасы Әділет
Министрлігіне әділеттің біліктілік алқасының
қызметін қамтамасыз ету функциясын Қазақстан
Республикасы Президенті Әкімшілігіне беру міндеті қойылды. Осылай
әділеттің біліктілік алқасы «толығымен атқарушы
билігі жүйесінен алшақтатылды, соның арқасында
әділеттің біліктілік алқасы автономды, тәуелсіз мекеме
ретінде конституциялық мәртебесін бірізді және толық іске
асуы қамтамасыз етілді». Мемлекет басшысы 1996-2005 жылдар
аралығында 147 заң жобасын тез басымдыққа ие деп
жариялады. Оның ішінде «Қазақстан Республикасы сот
жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы
Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңына
өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» заңы,
«Алқабилер туралы» заңы бар. Бұл республиканың сот
жүйесін іс жүзінде мемлекет басшысы қалыптастырғанын
көрсетеді. Оған қоса Президент «құқық
реформасы бізде артта қалған» деп бірнеше рет ескертті және
«соттық құқықтық процедуралардың
мөлдірлігін, сот төрелігін жүзеге асырудағы
әділдікті қамтамасыз ету мен судьялардың қоғам
алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз ету» міндеттерін шешуді
алға қойды.
Әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан
Республикасының 30.08.1995 жылғы Конституциясы
(Қазақстан Республикасы Парламентінің 1996 ж.,
№4,217-құжат), Қазақстан Республикасының 1998
жылғы 7 қазандағы Заңымен енгізілген өзгертулер
мен толықтырулары (Қазақстан Республикасы Парламентінің
1998 ж., №20,245-құжат),
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 мамырдағы Заңымен
енгізілген өзгертулер мен толықтырулары (Қазақстан
Республикасы Парламентінің 2007 ж., №10,
68-құжат). –Астана: «Елорда» баспасы, 2009. – 42 б.
2. Халиков К.Х. Выступление на конференции «Обеспечение судебной
власти в деятельности районного суда: современное состояние и некоторые
направления совершенствования»//Тураби. – 2004. – №2. – с.8-17.
3. Выступление Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева
на IV съезде судей Республики Казахстан (г. Астана, 3 июня 2005 года)//Зангер.
– 2005. – №6. – 3-7 с.
4. Комментарий
Государственно-правового отдела Администрации Президента
Республики Казахстан к Указу Президента РК
«О мерах по усилению независимости
судебной системы в Республике Казахстан»//Казахстанская правда. – 2000, 2
сентября. №326 -3с