СҰЛЫНЫҢ ТАТ АУРУЫНА ТӨЗІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕМЕСІ

СҰЛЫНЫҢ ТАТ АУРУЫНА ТӨЗІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕМЕСІ

М.Х.Дулати атындағы Тараз Мемлекеттік Университеті

Карабаева А.А.

Астық дақылдары еліміздің ең негізгі егін шаруашылық саласы болып табылады. Астық дақылдарының артықшылығы ешқандай артық зат қалдырмайды. Егіншілік саласындағы ең еңбегі мен зейнеті көп жұмыс. Астық дақылдарының ішіндегі сұлы тұқымдасының өкілі сұлы өсімдігі халық арасында емдік шөп ретінде жиі пайдаланылады. Сұлы өсімдігінің өнімділігін жоғарылату үшін бұл өсімдіктің өзге будандармен будандастырылған жаңа кез-келген қайшылықтарға төзімді сұрыпты алу қажетттілігі ғылыми-зерттеуші мамандар арасындағы қызығушылықты оятты. Сұлы өсімдігін ежелден туберкулезге, мешел ауруларына сонымен қатар, ұсақ қантамырлар мен балалардың ішінің өтуі,қызуы көтерілуі, тершеңдік пайда болған жағдайда сұлының сабаны мен тұқымының ботқасы пайдаланылған. Бұл өсімдіктің емдік қасиеті маусым мен шілде айларынд жиналып алынған өсімдік сабаны мен тұқымында жиі кездеседі.

Сұлының тәжтәріздес тат ауруын базидиомицеттер класына жататын Puccinia coronata corda var. avenae саңырауқұлағы қоздырады. Сұлы өсімдігінде патогеннің уредоспоралық кезеңі дамиды. Алғашқы инфекция ауа арқылы таралады. Спора сұлы жапырағының үстіне түскеннен кейін оның эпидермалық қабатынан орталық мезофилдік ұлпаларға енеді. Өсімдіктің қоректік заттарын пайдалану арқылы жапырақ астында, жеке – дара орналасқан споралық массаларды, пустулаларды түзеді. Пустулалар ұлғая келе жапырақ эпидермисін жарып сыртқа шығады. Бұл кезде оның уредоспоралары шашылып, жапырақтың басқа бөліктерін және көрші өсімдіктерді қайта заладайды. Бұл үрдіс, қолайлы жағдай сақталған кезде, сұлының көктену кезеңінен пісіп жетілуіне дейін жалғасу мүмкін. Уредоспоралар жоғары дәрежелі ауа ылғалдығы және қоңыржай температура жағдайында қарқынды дамиды. Күзде, ауа температурасының төмендеуіне байланысты, сұлы жапырақтарындағы уредоспоралар қара түсті телейтоспораларға айнала бастайды. Табиғаттағы толық инфекция қолайсыз кезеңдерде телейтоспоралар арқылы сақталады.

Сұлыны тат ауруы сабақтық және тәжтәріздес болып екі түрге бөлінеді. Өсімдікті ауру қоздырғышының уредоспоралары заладайды. Инфекциялық питомниктердегі материалдарды қолдан заладау үшін тат ауруының жергілікті популяциясының уредоспораларын алдыңғы жылы аудандастырылған сұрыптың егістігінен жиналды. Ықшамды мәсуекпен сұлы жапырағынан уредоспоралары Петри тостағаншасына сыпырып түсірілді. Жеткілікті мөлшерде жиналған инфекциялық материалды күкірт қышқылы бар эксикатордың ішінде бір тәулік бойында ұстайды. Бұл кезде күкірт қышқылы споралардағы артық ылғал мөлшерін сорып алады. Тәуліктен кейін уредоспораларды арнайы, мойыны тар, жұқа шыны құтысына салып, аузын спиртшамның үстінде ұстау арқылы балқытып жабады. Құтының сыртына патогеннің аталуын, жиналған мерзімін және сортын көрсететін ақпараты бар алқа жапсырып тоңазытқыштың ішінде 4⁰С температурада сақтайды. Аталған жұмыстар сапалы атқарылған кезде, тоңазытқышта уредоспоралар бір жыл мерзімінде бұзылмай сақталады. Келесі жылы, инфекциялық питмоникте бағалау жұмыстарын бастамас алдын, құтыдағы уредоспораларды жылы жайда, аудандастырылған сорттың өсімдіктерінде көбейтеді. Ол үшін, арнайы құтыларда өсірілген сұлы өскіндерінің сыртына шыны цилиндрлерді кигізіп, сумен бүркелген жапырақтарға уредоспораларды шашады. Уредоспоралардың жапырақ ұлпаларына оңай енуін қамтамасыз ету үшін жапырақты шыны таяқшалармен аздап езгілейді. Уредоспоралармен заладанған өсімдіктерді күннің тікелей сәулесінен бір тәулік бойында қорғайды. Өсімдіктердің үстіне жабындық іліп қояды. Бұл өсімдіктер орналасқан бөлмедегі ауа ылғалдығын 80-90% дейін жоғарылатады. Ауа температура 20-25⁰С шамасында болуы шарт. Үш-төрт тәуліктен кейін тат ауруының уредоспоралық ұнтақтары (пустулалары) пайда бола бастайды. Тағы үш-төрт күннен кейін жақсы дамыған және шашыла бастаған уредопустулаларды жинап алып инфекциялық пимтониктегі сұрыптық үлгілерді қолдан заладауға қолдануға болады.

Қазіргі кезде, ғылыми зерттеу институттарында селекциялық материалдарды зертханалық тәсілдер арқылы бағалау кеңінен қолданылады. Сынаққа алынған үлгілердің дәндерін арнайы құтыларда өсіреді, өскіндік және түптену кезеңдерінде тат ауруының уредоспораларымен қолдан заладайды. Өсімдіктерге шыны цилиндрлерін кигізіп қалыпты температура мен ылғалдылықты қамтамасыз етеді. Күнделікті екі-үш мезгіл құтыдағы өсімдіктерді сумен бүркеп тұрады. Арада 4-5 тәулік өткенен кейін тат ауруының алғашқы елгілері көріне бастайды. Танаптағыдай, төзімді сұрыптардың жапырақтарында хлороздық немесе некроздық дақтар, ал төзімсіз сұрыптардың жапырақтарында уредоспоралы пустулалар дамиды.

Тәжірибенің сызба нұсқасы белгілі әдістеме бойынша орнықтырылады. Тәжірибеге, міндетті түрде аудандастырылған және ауруға иммунды сорттар қатыстырылады. Сұрыптық үлгілерді жоғарыда келтірілген әдістемелер арқылы бағалайды.

Зертханалық және бензимидозолдық тәсілдер арқылы анықталған төзімділікті ювенильді немесе жасөспірімдік төзімділік деп атайды. Селекциялық материалдарды инфекциялық питомниктерде жүргізілген зерттеулердің нәтижелері арқылы бағалайды. Танаптық зерттеулерде селекциялық үлгілерді жасөспірімдік төзімділігімен қатар, аурудың әсерінен күйзелу дәрежесін бағалайды. Ауруға шалдыққан өсімдіктің өнімділігін төмендетпеу қасиетіде құнды болып саналады.

Тат ауруы генетикасы жақсы зерттелген аурулардың қатарына жатады. Оның қоздырғышының популяциясының нәсілдік құрамы сорттың төзімділігінің басты көрсеткіші болғандықтан, патогеннің жергілікті популяциясының нәсілдік құрамы туралы мәліметтерді білу аса маңызды. Дәнді дақылдардың тат ауруларына төзімді сорттарының көпшілігі өндіріске енгізілгеннен кейін тез арада ол қабілетінен айрылатыны патогеннің популяциясындағы физиологиялық нәсілдердің вируленттігін зерттеудің маңызды екенін дәлелдеді.

Патогеннің популяциясының нәсілдік құрамын арнайы белгіленген жіктеуші сұрыптар жиынтығында (дифференциялаушы сұрыптар жиынтығы) зерттеу арқылы анықтайды. Жіктеуші сұрыптар жиынтығында патогеннің жеке клондарын сынау арқылы аса вирулентті нәсілдердің санын анықтайды. Бұл жұмыстың маңызы өте жоғары. Өйткені, бұл мәліметтер төзімді деп анықталған сұрыптық үлгілердің құндылық дәрежесін бағалайды. Патогеннің популяциясында вирулентті нәсілдер көп болған жағдайда, оған төзімді болып табылған селекциялық материал құнды болып табылады. Зерттеуші, төзімділік қабілеті бойынша бөлініп алынған сорттық үлгіні тат ауруының қандай таралу зоналарында тиімді пайдалануға болатындығы туралы қорытынды жасауға мүмкіншілік алады.

Сұлының тәжтәріздес тат ауруының жіктеуші жиынтығы Канадалық Пендек сортының моногенді сызықтарынан тұрады. Оның құрамына келесі төзімділік гендері бар сызықтар кіреді: Рс- 35, Рс- 39, Рс- 45, Рс- 46, Рс- 47, Рс- 48, Рс- 49, Рс- 50, Рс- 54, Рс- 55 және Рс- 56. Жергілікті популяцияның жеке-дараланған клондары аталған жіктеуші сорттар жиынтығының барлығында сыналды. Моногенді сызықтардың реакция типтерін зерттеу арқылы патогеннің популяциясының вируленттігіне сипаттама беріледі. Селекциялық үлгілердің татқа төзімділігін инфекциялық питомниктерде арнайы себілген улескілерде бағаланды. Барлық селекциялық үлгілер төрт қайталанымда күйзелгіш және төзімді стандартты сорттармен бірге себілді. Қолдан заладауды бұлтты, ауа ылғалдығы жоғары ауа райында, кешке таман жүргізілді. Питомниктегі үлескілерді шашыратқы арқылы сумен бүркелді. Инфекциялық материалды тальк ұнтағымен 1:50 қатынаста араластырылды. Қоспаны тәжірибелі үлескілердің үстінде желдеткішпен немесе үлдірекке салып өсімдіктердің үстінде сілкілеп тозаңдатылды.

1 -кесте

Сұлының тәжтәріздес ауруынымен заладану дәрежесінің реакция типін анықтау шкаласы (Стекман, Левин және Бейли бойынша)

Заладану типі	Өсімдіктің жауаптық реакциясы	Заладанудың сипаттамалары
0	Иммунды (R)	өсімдіктің заладану белгілері байқалмайды
0	Иммунды (R)	уредопустулалардың енген жерлері өте майда өлі дақтарға айналған
1-2	төзімді (R)	пустулалар өте майда, өлі немесе ағарған (хлороздық) дақтарға айналған, жетілген уредоспоралар байқалмайды
3-4	төзімсіз (S)	пустулалар өте ірі, жетілген уредоспоралар шашырап тұрады, аздап ағарған хлороздық дақтар байқалуы мүмкін
	гетерогендік реакция (R,S)	өзімділік және төзімсіздік реакциялардың белгілері бірдей көрінуі мүмкін

Сұрыптық үлгінің тат ауруына төзімділік дәрежесін сұлының халықаралық жіктеуішінің 9 ұпайлық жүйесі бойынша бағаланды. Ал, инфекциялық питомниктегі өсімдіктердің заладануын жапырақ тақташасының пустулалармен қамтылу дәрежесі мен өсімдіктің жауаптық реакциясының түріне қарап есепке алынды (1-кесте).

Өсімдіктің жауаптық реакциясы патогеннің вируленттік геніне қарсы өсімдіктегі иммундық геннің әсерін білдіреді. Типтік реакциялық жауапты 5 ұпайлық Стекман, Левин және Бейли шкаласын пайдалану арқылы есепке алынды. Инфекциялық питомникте қолдан заладандыру кезінде өсімдікте ешқандай заладану белгілері байқалмаған кезде 0 ұпай берілді. Бұл сорттың иммундық реакциясын көрсетеді.

Патогеннің спорасы өсімдік ұлпасына енген сәтте жойылып, оның орнында әрең байқалатын немесе бозғылт түсті дақ қалады.

Жапырақтың кейбір жерлерінде жеке-дара және кішігірім пустуларлар пайда болуы мүмкін. Бірақ, ол жердегі жапырақ ұлпалары кешікпей қурап некроздық даққа айналудың нәтижесінде пустулалар ары қарай дами алмайды. Патоген спора түзу қабілетінен айырылады. Бұл реакция 1 ұпай арқылы белгіленді.

Өсімдік жапырағында өте сирек және кішігірім мөлшерлі пустулалар пайда болады. Олардың басым көпшілігі жапырақтың эпидермистік қабығын жарып спора тарата алмайды. Пустулалардың айналасы хлороздық сақиналы шеңбермен қоршалады. Мұндай көріністегі реакцияны 2 ұпай арқылы белгілеп өсімдіктің төзімділігінің жоғары екенін анықталды.

Өсімдіктің жапырақ тақташаларының барлық көлемі ірі және хлороздық шеңберлері жоқ, спора тарататын пустулалармен қамтылып тұрған көріністі 3-4 ұпай арқылы бағалап, сұрыптың төзімсіз екенін нақтыланды. Мысалы, тат ауруымен жоғары дәрежеде залалданған сорттың бағасын келесідей көрсетуге болады: 4/75, 4 ұпай сұрыптың патогенге жауаптық реакциясының нашар екенін білдіреді, ал 75 жапырақ көлемінің уредоспоралармен қамтылған бөлігінің пайызын көрсетеді.

Халықаралық жіктеуіш бойынша сорттар 7-9 ұпай аралығында жоғары дәрежелі төзімді, 4-6 орташа төзімді және 1-3 төзімсіз болып саналады.

Экспериментке пайдаланылған материалдар. Сұлының тәжтәріздес тат ауруын қоздыратын саңырауқұлақтың популяциясының нәсілдік құрамын анықтау үшін Оңтүстік Қазақстан облысында аудандастырылған Сарыағаш және Қазақстандық-70 сұрыптарында таралған жергілікті популяциясы сарапталды. Экспериментте 2010-2011 жылдары жиналған инокулум пайдаланылды. Эксперименттегі патогеннің жергілікті популяциясының вируленттілігі Ресейдің солтүстік-батыс аймағынан әкелінген популяцияның вируленттігімен салыстырылды.

Эксперименттің нәтижелері. Қазіргі кезде Puccinia coronata Corda var avenae 280 жуық физиологиялық нәсілдері анықталып тіркелген. Патогеннің популяциясын жіктейтін сұрыптар жиынтығы ретінде Пендек сортының моногендік сызықтары қолданылады. Әр моногендік сызықта белгілі, сұлының A.Sterilis түрінен бекросстық будандастыру арқылы көшірілген, төзімділік гені бар. Алғашқы жіктеуіш жиынтық Рс 35, Рс 38, Рс 39, Рс 40, Рс 45, Рс 46, Рс 47, Рс 48, Рс 50, Рс 54, Рс 55, Рс 56 гендері бар, 10 сызықтан тұрған. Олардың ішінде Рс 39, Рс 48, РС 50, және РС 56 гендері барлық популяциялар үшін иммундық қасиет көрсеткен. Бұл жетістіктің нәтижесінде 1977 жылдан бастап Канадада патогеннің популяциясының вируленттігін зерттеу генетикалық негізге қойылды.

Патогеннің жергілікті популяцияларын генетикалық жіктеу арқылы кейбір еуропалық елдерде келесі гендердің тиімді екенін Чехиялық және Ресейлік ғалымдар Шебеста мен Жукова нақтылады: Чехияда Рс 38, Рс 48, Рс 56, Рс 62; Югославияда Рс 38, Рс 48, Рс 56; Польшада Рс 38, Рс 39, Рс 48, Рс 54, Рс 55, Рс 56; Румынияда Рс 38, Рс 39, Рс 48, Рс 56, Рс , Рс 62.

Ресейлік зерттеушілер, А.Э.Жукова және А.И. Жемчужина, ССРО ның еуропалық бөлігінде таралған патогеннің популяциясына тиімді гендер болып Рс 38, Рс 40, Рс,45 және Рс 50 саналатыны туралы 1988-1993 жылдары мәлімдеді.

Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысынан бастап төзімділік гендерін тіркеу жұмыстары қарқынды жүргізілді. Барлық тіркелген 68 төзімділік гендерінің ең біріншісін, Рс 1 1927 жылы Америкалық ғалымдар Дэвис және Джонес анықтап тіркеген. Содан бері сұлының барлық түрлері және түрішілік топтары генетикалық сараптаудан өткізілді. Тәжтәріздес тат ауруына төзімділік гендерінің басым көпшілігі сұлының А.sterilis түрінен табылғанын 1968 -1971 жылдары Мартинес, Фляйшман, Маккензи және Шиптон мәлімдеді. Жіктеуіш ретінде жиі қолданылатын стандартты сорттардың құрамында келесі гендер бар: Victoria - Рс 2, Рс 11 және Рс 12; Bond – Рс 3 және Рс 4; Landhafer - Рс 5; Sante Fe – Рс 6, Рс 7, Рс 8, Рс 9 және Рс 21.

Патогенге төзімділік гендері бар сорттық үлгілердің пайда болуымен төзімділік селекциясыда өз дамуын бастады. Төзімділік селекциясы қазіргі замандағы экологиялық таза күрес жолдарының бірі болып саналады. Сұлының жабайы немесе бөгде экологиялық сұрыптық үлгісіндегі, белгілі төзімділік генін жергілікті өнімді сұрыпқа көшірудің жалғыз жолы будандастыру болып табылады. Будандастыру арқылы жергілікті төзімсіз соттарға төзімділік қасиеттері енгізіледі. Немесе, тиімсіз ген төзімділік донорынан алынған тиімді генге алмастырылады. Құрамында әртүрлі тиімділік деңгейдегі төзімділік гендері бар селекциялық сорттарды шығару, патогеннің таралу жолындағы тосқауылдық егістіктерді түзуге мүмкіндік береді.

Төзімділік селекциясында тиімді гендерді пайдаланудың басты мәселесі бар. Көптеген төзімділік гендерінің көздері жабайы түрлердің өкілдері немесе өнімділігі өте төмен сұрыптық үлгілер болғандықтан, оларды селекциялық үрдіске тікелей қосу керексіз белгілердіңде енуіне себеп болады. Сондықтан, селекционерлер ондай материалдарды селекциялық жұмыстарда сирек пайдаланады. Бұл мәселені шешу жолында, иммунологтар аралық селекциялық материалдарды түзудің маңызды екенін көрсетіп келеді. Коллекциялық сорттық үлгілердің ішінен іріктеліп алынған тиімді төзімділік және иммундық қасиетінің көздерін жергілікті өнімді сорттармен будандастыру арқылы аралық материалдар алынуда. Олардың будандық ұрпақтарында төзімділік қасиеттерінің тұқым қуалаушылық заңдылықтарын анықтап ғана қоймай, қайта және қанықтыру мақсатында жүргізілетін будандастыру тәсілдері арқылы, өнімділігі жергілікті сұрыптарға жақындатылған және төзімділік қасиеттерге иелі будандық селекциялық материалдарды селекционерлерге ұсынуда .

Зерттеудің нәтижелері Puccinia coronata Corda var avenae жергілікті популяцияның вируленттігі, Ресейлік популяциямен салыстырғанда, біршама өзгеше және төмен екендігін көрсетті (2-кесте). Ресейлік популяцияның нәсілдері моногенді жіктеуіш сұрыптардың төртеуіне ғана толық авирулентті болып табылса, жергілікті популяциялық нәсілдер жеті моногендік сызықтарға толық авирулентті екенін көрсетті.

Сұлының тәжтәріздес ауруына қарсы тиімді төзімділік көздерін анықтау үшін, 300 астам коллекциялық сұрыптық үлгілер инфекциондық питомникте сынаққа алынды. Нәсілдік құрамы анықталған жергілікті популяцияға төзімділігі жоғары 21 сұрыптық үлгі анықталды (3-кесте). Солтүстік Америкалық сұрыптық үлгілер ауруға төзімділікпен қатар өнімділік көрсеткіштері жағынанда жақсы бағаланды.

2-кесте

Пендек сортының моногендік сызықтарының сұлының тәжтәріздес тат ауруын қоздырғышының Оңтүстік Қазақстандық популяциясына тиімділігі

Моногенді сызықтардың аталуы	Патогеннің популяциясындағы авируленттік клондардың үлесі,%
Моногенді сызықтардың аталуы	Ресейлік	Жергілікті
Рс 35	0	0
Рс 38	56,6	100
Рс 39	100	100
Рс 40	25,7	85,3
Рс 45	0	88,6
Рс 46	100	100
Рс 47	34,5	65,3
Рс 48	88,7	100
Рс 49	100	45,6
Рс 50	80,4	100
Рс 54	43,5	5,2
Рс 55	36,8	100
Рс 56	100	100

3 -кесте

ВИР коллекциясынан анықталған сұлының тәжтәріздес тат ауруына тиімді төзімділік гендері бар сұрыптық үлгілер

Сұрыптық пішіндердің аталуы	ВИР каталогының реттік саны	Сұлының түрі	Сұлының түрішілік топтарының аталуы	Шыққан елдің аталуы
Bondvic	11010	A. sativa	grisea	АҚШ
Bocato	13242	A. sativa	grisea	Колумбия
Orlando	13579	A. sativa	mutica	Ұлы британия
Brenden	13447	A. sativa	mutica	АҚШ
Chichuachua	13718	A. sativa	mutica	Швеция
Tuler	12233	A. sativa	mutica	Мексика
Santee	11570	A. sativa	aurea	АҚШ
Dodge	11568	A. sativa	aurea	АҚШ
Fraser	11248	A. sativa	aurea	АҚШ
Kelsey	11557	A. sativa	aurea	Канада
Scout	11558	A. sativa	mutica	Канада
Күрделі гибрид	13225	A. sativa	aurea	АҚШ
Күрделі гибрид	13235	A. sativa	aurea	АҚШ
Clintafe	11245	A. sativa	mutica	АҚШ
Рс-39	13660	A. sativa	mutica	Канада
Рс-46	13663	A. sativa	mutica	Канада
Рс-48	13665	A. sativa	aristata	Канада
Рс-50	12667	A. sativa	mutica	Канада
Hinoat	12221	A. sativa	mutica	Канада
Clintland 64	11396	A.sativa x A. byzantina	-	АҚШ
Perla	12359	A. sativa	aurea	Мексика

Зиянды ағзалардың әсері екі түрлі көрінеді: 1) тікелей өнім мөлшерін төмендету арқылы, зиянды ағзаның тіршілігінің нәтижесінде өсімдіктің физиологиялық күй жағдайы нашарлап өнім түсімі азаяды; 2) өнімнің сапасы төмендейді, аурудың салдарынан өсімдіктің вегетациясы кезіндегі түзілген пластикалық заттар мен физиологиялық белсенде заттар азаяды, оның салдарынан дәннің құндылығы төмендейді. Өнім мөлшерін арттыру мақсатында жұмсалатын химиялық қорғаныс заттары өнімнің өзіндік құнын арттырады және табиғатқа зиянды экологиялық әсер береді. Дәндердегі пестицидтердің қалдықтары адам ағзасына зиянды. Дәнді дақылдардың өнімінің өзіндік құны сол өнімді өндіруге жаратылған барлық тікелей және жанама шығындардың сомасынан құралады. Әр гектардан өндірілген өнімнің мөлшері көп болған сайын оның өзіндік құны азая береді. Өзіндік құнның азаюы өнім егесінің алатын пайдасын арттырады. Сондықтан, өндірісте ауруларға төзімді сорттарды пайдалану қосымша шығыннан сақтайды, табиғатқа зиянды әсер бермейді және өнімнің тазалығы мен құндылығын арттырады. Қазіргі заманда барлық эуропалық елдерде ауылшаруашылығында пестицидтерді кем қолданады. Дәнді дақылдар селекциясының басты бағыттарының бірі болып төзімділік селекциясы саналады. Ғылыми деректерді сараптасақ, төзімді сорттарды өндірісте пайдаланудан өнім түсімін 15-50% дейін көтеруге болатыны дәлелденгеніне көз жеткізу қиын емес. Мысалы, сұлының тат аурулары сұлы дәнінің өнімін 40-60% дейін төмендете алады. Сондықтан, төзімді сорттардың өнім құныны құрайтын экономикалық тиімді фактор екеніне күмән жоқ.

Сонымен, өсімдік қорғаудың ең тиімді және экологиялық залалсыз тәсілі - төзімділік селекциясы. Зиянды ағзаларға төзімді сортты пайдалану қарқынды дамып келе жатқан ауылшаруашылығы өндірісіндегі өнімділік деңгейін көтеруге ықпалын тигізетініне күмәнсіз.

Сұлының тәжтәріздес тат ауруының популяциясының нәсілдік құрамына үнемі өзгеріп отыру тән құбылыс. Қоздырғыш популяциясының өзгергіштігі табиғи селекциялық және мутациялық үрдістер арқылы іске асады. Жергілікті сұрыптардың төзімділігі популяциядағы вирулентті нәсілдердің үлесіне байланысты.

Ауруға қарсы төзімділік селекциясының тиімділігі патогеннің нәсілдік құрамы туралы ғылыми деректерге негізделуінен тікелей тәуелді.

Жергілікті немесе аудандастырылған сұлы сұрыптарының төзімділігін арттыру үшін және жаңа өнімді сорттар шығару үшін коллекциялық төзімділік көздерін пайдаланған тиімді. Оңтүстік Қазақстан облысындағы тәжтәріздес тат ауруының қоздырғышының популяциясына қарсы Рс 38, Рс 39, Рс 40, Рс 46, Рс 48, Рс 50, Рс 56 және Рс 58 гендері өте тиімді.

Біздің жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстарымыздың нәтижесінде алынған деректердің негізінде сұлының тәжтәріздес тат ауруына қарсы төзімділік селекциясына 21 коллекциялық сұрыптық үлгілері ұсынылады (8-кесте). Бұл сұрыптық үлгілердегі төзімділік гендерді патогеннің Оңтүстік Қазақстан облысында таралған популяциясына қарсы пайдалану өте тиімді.

Аталған иммунды сұрыптық үлгілер селекциялық жұмыстарға будандастыру арқылы аралық селекциялық материалдар алу үшін пайдаланылады. Көп сатылы селекциялық будандастыру арқылы төзімділік гендерін аудандастырылған сұрыптарға беру мүмкін.

Дақылдың өнім түсімі көптеген факторлардан тәуелді болатын жиынтықты көрсеткіш болып есептеледі. Оған топырақ құнары, жылдың ауа райы, тұқым сапасы, дақыл сорты, минералдық тыңайтқыштардың мөлшері мен түрлері және олардың үйлесімдік қатынасы, зиянкестер мен аурулардың зиянды әсері сияқты факторлар өте қатты әсер етеді.

Фитопатология және селекция жұмыстарымен айналысатын мамандар үшін еңбекті қорғау аса маңызды және адам ағзасын зиянды әсерлерден сақтайтын шаралар. Фитопатологиялық зерттеу жұмыстары, алдыңғы патогендік материалдармен және улы заттармен жұмыс атқаруды талап етеді. Фитопатологиялық материалдар және онымен қарсы күрес үшін пайдаланылатын препараттар көптеген химиялық өңдеулерден өту арқылы қолданылады

Ұзақ уақыт ішінде зиянды заттармен жұмыс атқаратын жұмысшылар үшін қосымша төлем ақы мен қысқартылған жұмыс уақыты белгіленеді.

Мұндай кезде жұмысшының жұмыс режимі белгілі нормативпен нақтыланады:

1) жұмысшының жұмыс атқару уақыты шектеледі;

2) жұмысшының төлем ақысы арттырылады;

3) жұмыс атқару кезіндегі үзілістер мен қосымша демалыстар қарастырылады;

4) жұмысшыларды сүттік тағамдармен қамтамасыздандырады;

5) улы және зиянды шикізаттармен жұмыс атқару техника қауіпсіздігі анықталады;

6) аса зиянды цехтарда жұмыс істейтін адамдарға зейнетке шығу мерзімі қысқартылады;

7) өндірістік жағдайда уланып қалған адамдарғаалғашқы медициналық көмек көрсету мүмкіншіліктері ұйымдастырылады;

8) арнайы өндірістерде жұмысқа түсетін адамдар алдыңғы және толық техника қауіпсіздігінен өтіледі;

9) өндірістік цехтар мен бөлімшелердегі басты физиологиялық жағдайларды реттейтін қондырғылар мен техникаларды пайдаланады.

Қоршаған ортаны қорғау қағидалары өсімдік қорғау технологияларында өте маңызды. Соңғы ғасырдың екінші жартысынан бері қарай, өндірістік технологияның қарқынды дамуына байланысты пестицидтер мен басқада синтетикалық заттарды қолдану көбейіп кетті. Химиялық препараттар аурулармен қатар танаптағы пайдалы микрофлора мен фаунаға да зиянды әсер етудің салдарынан агроценоздық қарым-қатынастар өзгеріске ұшырады. Мысалы, швед шыбынына қарсы күресте қоданылатын ГХЦГ және ТМТД препараттары көптеген пайдалы шіркейлерді де қырып жібереді. Тұқым себу алдындағы химиялық препараттармен өңдеудің экономикалық тиімділігі болғанымен оның экологиялық салдары да көп. Ол препараттар топырақ микрофлорасына зиянды.

Ең басты зиянды әсер болып адам тағамға пайдаланатын өнімдердегі пестицид қалдықтары саналады. Пестицидтердің басым көпшілігі фосфорорганикалық және хлорорганикалық заттардан синтезделеді. Олардың құрамында сынап, мыс сияқты металдар жәнеде басқа улы заттар болады. Олар ұзақ уақыт ыдырамайды және адамның сүйек кеміктері мен бауыр өкпе сияқты маңызды мүшелерінде жиналып концерогендік әсер беретіні анықталды. Сонымен қатар, пестицидтердің ыдырамаған және артық мөлшері ағын сулар арқылы өзендер мен көлдерде жинала бастайтыны да анықталды. Ендеше, химиялық күрестің зардабы көптеген табиғи ағзалар қауымдастарына тиетіні күмәнсіз. Осыған орай, қазіргі кезде пестицидтерді қолдануды көптеген ғылыми зерттеулер мен алдын ала болжау әдістері арқылы негіздейді. Пестицидтерді тек шектен тыс, агротехникалық және биологиялық тәсілдер арқылы жеңе алмайтын ауру түрлері пайда болғанда ғана пайдаланады.

Көптеген ауруларға қарсы биологиялық препараттар қолданылады. Олар ауру тудыратын патогендердің табиғи антогонисттік ағзаларынан жасалады. Оның әсері антогонисттік микроағзалардың патогендік ағзаны жоюына негізделген. Мұндай микроағзалық препараттар топырақ құнарын арттыруға және ондағы микрофлора жағдайын жақсартуға әсерін тигізеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Нұрғасенов «Өсімдіктер селекциясы және тұқым шаруашылығы негіздері». Астана 2007, Фолиант баспасы.

2. С.А. Арыстанғазалиев , Е.Р. Рамазаннов «Қазақстан өсімдіктері» Алматы-1977. Наука баспасы

3. Қожанбеков, Қожанбекова. «Дәрілік өсімдіктер» Қазақстан-1982 Алматы.

4. Ауыл шаруашылығын өркендету жүйесіндегі ұсыныстар. Алматы «Қайнар», 1978 ж

5. Әметов Ә.Ә. Ботаника.Алматы. 2001

6. Ковалев Н.Г. Лечение растениями. М.: Издательство «медицина».1972

7. Петров В.В. Растительный мир нашей Родины. М.: Издательство «Просвещение». 1991

8. Петров Д.Ф. Генетика с основами селекции. М.: Издательство «Высшая школа».1971

9. Сыбанбеков Қ.Ж. Жабайы өсімдіктер сыры. Алматы «Қайнар». 1986

10. Цингер А.В. Занимательная ботаника. Издательство «Наука». 1952

11. Редкие и исчезающая флора СССР. Л.: «Наука».1981

12. Юдин Ф.А. Методика агрохимических исследований. М.: Издательство «Колос».1971

13. Тілемісов Х. Ауыл шаруашылық сөздігі. Алматы. «Қайнар». 1992

14. Чирков С.Н. Тест: Экспресс-метод иммунодиагностике фитавирусов.-Сельскохозяйственная биология, 1982, №6, с. 42-46.

15. Шевелуха В.С. Проблемы новой биотехнологий в селекции и растениеводстве.-Вестник сельскохозяйственной науки. 1986, М. №22, с. 85-99.

16. Никел Л.Д. Регуляторы роста растений. Применение в сельском хозяйстве. М, Колос, 1984, с. 192.

17. Ваганов А.В. Клонирование в СССР // Независимая газета -2000. –август №44.

18. Конюхов Б.В. Долли –случайность или закономерность // Человек -1998 март №3.

19. Сухих Г.Медицинская клеточная биология. М. 2000.