САЛТ ЖЫРЛАРЫНДАҒЫ ДӘСТҮР,
ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРДЫҢ БАЙЛАНЫСУ ТӘСІЛІ
Колумбаева Зәуреш Ермековна
т.ғ.к.,профессор «Тұран-Астана» университеті,
Астана қ.
Тұрмыс-салт жырларының бір тармағы –
отбасы, әдет-ғұрып өлеңдері –
халықтық сананың сәбилік шағында туып,
халықпен бірге жасасып келе жатқан ауыз әдебиетінің бір
бай саласы.
Салтқа байланысты фольклор күрделі әрі
көп қырлы құбылыс. Оның жанрлық
құрамы да сан алуан. Осыдан болар, зерттеу еңбектерде
бұларды тарихи-этнографиялық тұрғыда талдау басым.
Себебі олар халықпен бірге дамып келе жатқан жанрлар.
Осылардың қатарында отбасы
әдет-ғұрып өлеңдері деген
ұғымның аясына сиятын сәбилерге арналған,
үйлену және жерлеу салт өлеңдері үлкен орын
алады.
Осы арада дәстүрге байланысты айтылатын
өлеңдердің атқаратын қызметіне, салтпен
арақатынасына тоқтала кеткен жөн. Б.Н.Путилов: Салтқа
қатысты поэзияның әдет-ғұрыпқа байланысы
(салт арқылы немесе оған тәуелсіз) бірдей дәрежеде
емес, сондықтан да оның қарым-қатынас типологиясына
салтпен байланыс түрлеріне тоқталуға тура келеді, - дейді [1].
Адам дәстүр, әдет-ғұрыпты
пайдаланып, өз көзқарасын, көңіл-күйін
білдіре алады. Демек, әдет-ғұрып, салт-дәстүр мен
адамның ішкі сезімі бір- бірімен тікелей байланысты. Тегінде, алдымен
салт-дәстүр, ырым-жора, әдет, ал соңынан, оған
жауап ретінде өлең дүниеге келген.
Ю.Круглов салт өлеңдерін екі топқа
бөледі, бірінші топтағы өлеңдерді салтқа тікелей
қатысты, яғни өлең деп отырғанымыз
дәстүрдің өзі, ол наным-сенімнен ажырамаған
дейді. Бесікті аласатау, неке қию үшін өлеңнің
айтылуы міндетті. Әрі өлеңнің айтушының
көңіл-күйіне еш қатысы жоқ. Ал екінші
топтағы өлеңдерді салтты атқару барысында айтуға
да, айтпауға да болады. Сыңсуды айту не айтпау, қалай айту
ұзатылар қыздың еркінде. Себебі мұнда адамның
ішкі әлемін жайып салу, сезім иірімдерін суреттеу бар. Сол арқылы
жеке адамның салтпен, дәстүрмен, тіршілікпен қарым-қатынасы
ашылып жатады [2, 8].
Әрине, Ю.Г.Круглов бұл пікірді орыс фольклорындағы
тұрмыс-салт өлеңдеріне қатысты айтып отыр. Десек те
бұл ой тұжырымның біз қарастырып отырған
өлеңдерге де жат еместігін көреміз. Өйткені қай
халықтың дәстүрін, әдет-ғұрпын
алсақ та, олардың салтқа қатысы бірдей дәрежеде
емес. Сондықтан да бұл пікір біз үшін мәнді. Ал
өлең мен салт-дәстүрдің ұлттық
болмыс-бітімі, әрине, әр халықтың өз
тіршілігімен, нанымымен бірге жасалатыны даусыз.
Отбасылық дәстүрге байланысты
өлеңдердің дені әуезді де сазды әуенмен бірге
орындалады. Бұлардың ішіндегі кейбір өлеңдер,
мәселен, жерлеу салтымен байланысты айтылатын естірту, көңіл
айту, қоштасу сияқтылар тақпақтап айтылады.
Отбасы әдет-ғұрып
өлеңдерінің атқаратын қызметі, жанрлық
түрлері сан алуан. Біріншіден, өлеңдердің
дәстүрге тікелей және жанама қатысы өз алдына
дараланады, екіншіден, ән-әуенге қатыстылығы да
ескерілуі тиіс. Үшіншіден, бұлардың құрамында
дарамалық элементер жиі кездесетін жанрлық түрлері бар.
ХVІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдың
алғашқы жартысындағы қазақ
өлеңдерінің дені олардың халық өміріне,
тұрмыс-тіршілігінен алатын орны этнографиялық сипатта зерттелді.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында
ғалымдардың еңбектері тұрмыс-салт
өлеңдеріне қатысты мол мағлұмат береді.
Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Н.Потанин, А.Васильев, Я.Лютишь, А.Алекторов
т.б. қазақ фольклорының мән-жайын сөз еткен
зерттеулерінде, өлең үлгілері жинақтарында
әдет-ғұрып өлеңдеріне тұтастай ат
қойып айдар тағып қарастырғанымен, олардың дәстүрмен
тікелей байланысы туралы айтылмаған. Сол сияқты Қазан
төңкерісінен кейінгі алғашқы кезеңдерде арнайы
ғылыми талдау жасалмағанымен, жалпы ауыз әдебиеті
құрамында қарастырған үлкенді-кішілі зерттеулер
жазылды. Бұл салада қазақ әдебиетінің
көрнекті қайраткері А.Байтұрсынов
Әдебиеттанытқышында қазақ фольлорының бітімін,
жанрлық құрамын қарастырған. Онда ғалым бұрын
ешкім айтпаған, өзінің алдынғы зерттеушілерінің
назарына ілінбеген тың мәселелерді көтерген. Әсіресе,
фольлорлық жанрларды топтастыруы сол кез үшін үлкен
жаңалық еді.
Осындай тыңғылықты ізденістердің
үлгісін 1927 жылы М.Әуезов Әдебиет тарихы арқылы көрсетті.
М.Әуезов қазақ өлеңдерінің тарихи,
халықтың сырын терең аша отырып, өлең
түрлеріне жеке тоқталады, тиянақты ғылыми талдаулар
жасайды.
Қазақ фольлорын жіктеуге және
сипаттауға арналған еңбектердің ішінде
Х.Досмұхамедовтың Қазақ халық әдебиеті очеркінің
алатын орны ерекше [3]. Мұнда Х.Досмұхамедов ауыз әдебиетін
жіктеуді мақсат еткен. Қазан төңкерісіне дейінгі
және одан кейінгі кезеңде баспа бетін көрген материалдармен,
Г.Потанин, В.Радлов, Ә.Диваев т.б. еңбектерімен жақын таныса
отырып, ауыз әдебиетінің түрі мен жанрларын жіктеуі
оның еңбегінің құндылығын
айғақтайды.
Х.Досмұхамедов фольклорды тек жалаң сөз
өнері деп ғана танымаған, оны әдет-ғұрып,
салт-дәстүр, наным-сеніммен байланыста, этнографиялық
мәліметтерден бөле-жармай қарау керектігін жақсы
сезінген. Ол қазақ халық әдебиетін жіктегенде,
оның қырық алты түрін айқындайды.
Қазақ халық ауыз
әдебиетінің, оның ішінде тұрмыс-салт
өлеңдерін әр кезеңдегі ғалымдардың
зерттеулерін назарға ұстай ұтырып, келесі
тұжырымға келуге болады: қазақ, орыс ғалымдарының
барлығы дерлік тұрмыс-салт өлеңдерін шығу тарихы,
жанрлық сипаты, жіктелісі турасында зерттеулер жасаған. Ал,
олардың дәстүр, әдет-ғұрыппен
байланыстылығы айтылғанымен, арнайы зерттеу нысанасына
айналмағаны белгілі болып отыр.
Біз бұл тарауымызда қазақтың
тұрмыс салт өлеңдеріндегі салт-дәстүрлермен
тікелей байланысын, сипатын, мәнін ашуға арнаймыз.
Алдыңғы тарауларда тұрмыс-салт
жырларының зерттелуі, олрадың түрлерін зерделеп өттік.
Осы зерттеулерге сүйене отырып, тұрмыс-салт
өлеңдерінің негізгі бес тобын аңғардық:
Отбасы салт өлеңдері;
Наным-сенім өлеңдері;
Төрт түлік малға арналған
өлеңдер;
Ұлыс өлеңдері;
Мұң-шер өлеңдері.
Осы аталып отырған айдарлардағы кездесетін
жанрлардың барлығының әртүрлі дәрежеде
әдет-ғұрыппен, салт-дәстүрмен қатысы бар
екені белгілі. Алайда, біз, өзіміздің жұмысымызда алдымен осы
төрт топтың ішінде тұрмыс-салт өлеңдеріндегі
басты нысанасы – адам тағдыры, оның ішкі әлемі болып
табылатын өлеңдерді алуды ұйғардық.
Жалпы алғанда, тұрмыс-салт
өлеңдерінің дәстүрлердің молынан кездесуі
және олармен байланысын зерттеу этнографиямен тығыз байланысты.
Дәстүрлердің орындалу себебін этнография түсіндіретін
болса, адамның наным-сенім, ырымдарға деген қатынасы
сөз өнерімен, өлеңмен кестеленеді.
Халқымыздың тұрмыс-салт жырларын орындалу, айтылу
ерекшелігіне қарай салтқа тікелей және жанамалы қатысты
деп екіге жіктеумізге болады.
Салтқа қатысты фольклордың
өзіндік қасиеті оның көркемдік, эстетикалық
бітімінде ғана емес, халықтың тыныс-тіршілігімен, белгілі бір
дәстүрлерді атқару әрекетімен де етене жақын
болуында.
Біріншіден, ол дәстүрлерді атқару
мақсатында орындалады. Оның өзінде де адамның сезім
иірімдерін бейнелеуден гөрі, наным-сенімге көбірек негізделеді.
Бұл жерде өлең дәстүрді атқарудың
бірден бір құралы болып табылады. Оның белгілі әрекетке
және сөздерге кереметтей қасиет беру сипаты айқын.
Мәселен, бесікті аластау, тұсау кесу мақсатында айтылатын
өлеңдердің, сондай-ақ неке қияр
сөзінің сипаты осыны көрсетеді.
Екіншіден, белгілі ортаға ғана
арналған, салтқа байланысты айтылатын өлеңдер бар.
Оларды орындаудағы негізгі мақсат: түрлі
дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды атқару барысында
осы оқиғаларға қатысушылардың
көзқарасын білдіру.
Сонда бірінші айтылып отырған тұжырым
тұрмыстық өлеңдердің салт-дәстүрге
тікелей қатысын білдірсе, екінішісі жанама қатысын білдіреді.
Дәстүрге тікелей қатысы бар салт
өлеңдері: бесікке бөлеу, тұсау кесу, сүндет той,
аластау, неке қияр, бақсылық сарын.
Сөзіміз дәлелді болу үшін бірнеше мысал
келтірсек. Алдымен дүние есігін ашқан сәбиге арналған
дәсүрлер мен оларды жасауда айтылатын жырларды қарастырамыз.
Баланың дүниеге келуімен байланысты
атқарылатын дәстүрлерде айтылатын салт өлеңдері:
аластау, шілдехана, бесік жыры, тұсау кесу т.б. Бесікке салу
дәстүрі бесікті аластаудан басталады. Қазақтар бесікті
адыраспамен, аршамен аластаған. Мұның себебі, баланың
жататын орнын әртүрлі пәлекеттерден арылтып, тазарту. Ал
бұны жасайтын адам ел ішінде сыйлы, салиқалы аналардың бірі
болуы керек. Аластау кезінде аластайтын шөпті жағып, бесіктің
астын, үстінен айнылдыра отырып мынадай өлеңді айтқан:
Алас, алас, баладан алас,
Иесі келді, пәлесі көш!
Алас, алас, бәледен алас!
Көзі жаманның көзінен алас!
Тілі жаманның тілінен алас!
Қырық қабырғасынан алас,
Отыз омыртқасынан алас! [4, 30]
Бұл дәстүр келесі ырым жасаумен
аяқталады; бесікті алып қашу рәсімі. Бесікке салушы
адамның көмекшісі бесікке атша мінеді де, қамшымен сабалап,
бесікті екі жаққа тартқыштайды:
Бестінің қойына қасқыр шапты,
Арашаға барайық, мен бала таптым.
Өз үйіме ала қаштым,
Арашаға кім бар? [4, 31]- деп, істелетін
әрекеттерде табиғаттан тыс, керемет күштердің
балаға залалын тигізбеуі, олардың назарын өзге
жаққа аударту мақсаты көзделсе керек.
Ендігі тағы бір бабаларымыздың
аруақтардан демеу сұрау ұғымынан туған тілекті
білдіретін жырлар баланың денесі тез ширауы үшін маймен сылау
ырымында айтылатын өлең жолдрын келтірсек:
Тәу, тәу, тәу,
Сылмақ менен,
Қатып қалмақ сенен,
Менің қолым емес,
Бибі Фатима, Бибі Зухра қолы,
Ұмай ана, Қамбар ана қолы!
Тастай қыл,
Темірдей қыл,
Сүттей қыл.
Дерт үйге кірмесін,
Балаға тимесін! [4, 32].
Сәбимен байланысты тағы бір
дәстүр ол – тұсау кесу. Бала тәй-тәйлап
жүре бастаған кезде ата-анасы балам тез жүріп кетсін деген
ниетпен тұсаукесер тойын жасайды. Халықтық түсінік
бойынша, тұсауы кесілмеген бала сүріншек болады. Бұл
рәсім бойынша дайындалатын арнайы қойдың ішегін немесе ала
жіпті пайдаланады. Тұсауы кесілген соң, баланың алғаш
басқан қадамы оның өмірге басқан қадамымен
параллельді түрде алынып, оның өмірлік жолы ақ болсын
деген сеніммен Тұсау кесер жырымен орындалатын болған:
Қаз-қаз балам,
қаз балам,
Қадам бассаң мәз болам,
Күрмеуіңді шешейік,
Тұсауыңды кесейік.
Қаз-қаз балам, қаз балам,
Тақымыңды жаз, балам.
Қадамыңа қарайық,
Басқаныңды санайық [5, 21].
Берілген дәстүрлердің барлығында
да тұрмыс-салт жырлары атйылатыны белгілі. Қазақтың
көптеген ғалымдары осы дәстүрлерді де, ондағы
айтылатын салт жырларын да көптеп зерттегені мәлім. Алайда,
зерттеулердің бірі бұл дәстүрлер мен жырларды жіктеуге,
жанрлық ерекшеліктерін, шығу тарихына арналса, бірі ондағы
тәрбиелік маңызына, көркемдік поэтикасын талдауға
арналған екеніне жоғарыдағы тарауларда айтқан
болатынмыз. Біз жұмысымыздың бұл тарауында қазақ
тұрмыс-салт өлеңдеріндегі дәстүрлермен тікелей
және жанама байланысын анықтауға арнап отырмыз.
Сәбидің өміріне арналған көптеген
дәстүрлердің барлығы тұрмыс-салт
өлеңдерімен айтылмайды, солардың ішінде жоғарыда
келтірілген салттарда айтылатын тұрмыстық өлеңдер
адамдардың берік сенімінен шыққанын көріп отырмыз.
Мәселен, баланы дүлей күштерден қорғау,
олардың денсаулығы жақсы болсын деген сенімнен
шыққан дәстүрлер нақты өлеңдер
арқылы көрініс тапқан. Аталған дәстүрлерге
айтылатын салт өлеңдері міндетті болған, яки бұл
дәстүрді орындау үшін өлең қажетті
құрал болып табылады. Жыр мен дәстүр арасында тікелей
байланыс орнаған.
Үйлену ғұрпына байланысты
атқарылатын дәстүрлер қазақ халқында
жеткілікті. Отбасы құрып, шаңырақ көтеру
халқымыз үшін терең мағынасы бар игілікті ұғым.
Осы орайда жасалатын әдет-ғұрыптардың барлығы
дерлік тұрмыс-салт өлеңдерімен айтылады. Ал оларда орындалатын
тұрмыс-салт өлеңдерінің тікелей түрде
қатысын анықтайтын Неке қияр екенін дәлелдеу үшін
осы дәстүр мен өлең туралы зерттеулерге
үңілдік.
Неке қию дәстүрі жекелеген
этнографиялық еңбектерде қазақтардың
әдет-ғұрып, салттарына жалпы сипаттама бергенде болмаса,
фольклорға қатысты еңбектерде осы уақытқа дейін
жеке жанрлық түр ретінде тек алғаш рет
А.Байтұрсыновтың Әдебиеттанытқышында ауыз
әдебиетін жалпы жіктей келе, ғұрып сөз деп атаған
топтағы үйлену салт өлеңдерінің қатарында
бірге қарастырған [6, 253]. Сондай-ақ Г.Болатованың
Салт жырларындағы тәрбиелік үрдістер атты кітабында арнайы
сөз етіледі:
Неке қияр мұсылман дінінің, яғни
шариғат қағидаларына сай өткізіледі. Сырлы
тостағанға су құйып, қыз анасы неке суын
дайындап, оның ішіне күміс жүзік, сақина не садақ
жебесін, яки шіріткі жазылған қағаз салып, молданың
алдындағы тұрған ақ шүберектің үстіне
қояды. Молда неке дұғасын оқып, қосылған
адамдардың некесін қияды.
Неке қияр – қалыңдық пен
күйеудің некесін қию кезінде орындалатын өлең. Ол
әнмен айтылмай, ұйқасқа құрылған
тақпақ түрінде айтылады:
Куә куә куәдүрміз,
Куәлікке жүрәдүрміз,
Мұнда халық қасында,
Таңда хақ алдында,
Екі кісі хақ куәлік бередүрміз
[7,34].
Қазақ халқының
салт-дәстүрлері атты ұжымдық еңбекте де дәл
осы салтқа жоғарыдағыдай сипаттама береді. Біздің
назарымызды аудартқан осы дәстүрде қоса айтылатын
өлең үлгісі:
Куә куә куәдүрміз,
Куәлікке жүрәдүрміз,
Таңда маһшар алдында,
Бүгінгі халық алдында,
Ақ куәлігін бередүрміз [8,163].
Салыстырмалы түрде алынып отырған екі жыр негізінен
ұқсас тек кейбір сөздер алмасытырлып, өзгертіліп
айтылған. Бұл тұрмыс-салт өлеңі
дәстүрді орындауда бірден-бір қажеттілігі бар компонент
екенін көріп отырмыз. Яғни, неке қию алдында міндетті
түрде неке қияр өлеңі атйлатын болған. Сонымен
қатар өлеңде Аллаға сыйыну нақты байқалады.
Бұдан неке қию салты мен онда орындалатын неке қияр
өлеңінің бір-біріне тікелей қатыстылығын
аңғарамыз.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.
Путилов Б.Н.
методология сравнительно-исторического изучения фольклора. - Ленингард, 1976, -
с. 204.
2.
Курглов Ю. русские
обрядовые песни. - Москва, 1989, - с. 8.
3.
Досмұхамедов
Х. Казахская народная литература. - Ташкент, 1928.
4.
Ақ
сандық, көк сандық. - Алматы, 1999, - 30 б.
5.
Ахметов Ш.
Қазақ балалар әдебиеті. - Алматы, 1991, - 21 б.
6.
Байтұрсынов
А. Шығармалары. - Аламты, 2010.
7.
Болатова Г. Салт
жырларындағы тәрбиелік үрдістер. - Алматы: Рауан, 1997, - 127
б.
8.
Қалиев С.
Оразаев М. Қазақ халқының салт-дәстүрлері.
- Алматы: Рауан, 1994.