6.Социальная педагогика.

Д.М. Баетов магистр, аға оқытушы

Б.Абдукаримов магистр, аға оқытушы

Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университет. Қазақстан

Спортшылардың жылдамдық күш сапасын дамытудың негізгі ерекшеліктері

Денені тәрбиелеу жүйесі қоғамдағы әр адамның денесін тәрбилеуде жеке басының дарынын, қабілетін арттыруды көздейді. Әсіресе өмірде керекті жылдамдық, күш, ептілік, төзімділік және басқа да дене сапасын арттыруға күш салады. Адамның осы қабілеттері негізгі қимыл мүмкіншілігі болып табылады. Осы қимылдар арқылы адамның дене дайындығын едәуір жақсартуға болады. Дене қуатының қасиетінің әрекетті даму және тәрбиелеу деген терминдер қолданылады.

Даму термині дене қуатының қасиетінің табиғи өзгеру сипатының, ал тәрбиелеу қозғалыс қасиетінің көрсеткіштерін белсенді өсіру бағытын білдіреді. Дененің сапалық қасиетіне - күш, төзімділік, жылдамдық, иілгіштік, ептілік жатады.
Күш дегеніміз – спортшының сыртқы карсылықтарды жеңуі кабілеттілігі немесе оған бұлшық ет күшінің қарсы тұруы. Жылдамдық дегеніміз - спортшының ойындағы әл-қуаттан туатын қозғағалыстың аз уақыт ішінде атқаратын қызметін айтамыз.
Ептілік қозғалыс қабілеті дегеніміз шапшаң, дәл, нақтылы мақсатқа сәйкес, үнеммен өзгермелі жағдайда қозғалыс міндеттерін шешуі болып табылады.
Иілгіштік - шұғылданушының қозғалысты үлкен амплитудамен (теңселу шегі, арасы) орындау қабілеті болып табылады. Спорттық төзімділік дегеніміз - организмнің ұзақ уақыт жұмыс істеген кезінде пайда болған шаршауға қарсы тұру қасиеті. Күш және оны тәрбиелеу әдістемесі Күш деген сөз әртүрлі мағына берілуіне байланысты ғылыми тұрғыда оған әртүрлі түсініктеме беруге болады. Күштің бір мағынасы қозғалыс механикасының заңдылыктарын оқытса екінші мағынасы дене тәрбиесі ілімінде физиология мен антропология саласының зерттеу пөні болын есептеледі.
Күш дегеніміз - адамның сыртқы қарсылықтарды жеңу кабілеттілігі немесе оған бұлшық ет күшінің қарсы тұруы. Дене дайындығында күшті дамытудың екі түрі бар.
1. Кез-келген қимыл қозғалысты; шартты түрде орындау үшін белгілі бір дәрежеде дамыған дене күші болуы керек.

2. Күштің болуы басқа да дене салаларының пайда болуына негіз жасайды. Күш әртүрлі жағдайда пайда болады, оның бірінші түрі бүлшық ет өзінің қалпын өзгертпей пайда болуы, мысалы: қолды алға түзу ұстап 2 кг салмақ түсірсек, онда 2 кг күш пайда болады, ал ол салмақты өсіретін болсақ күште өседі. Бұл статикалық жағдайда пайда болған күш деп аталады. Күштің пайда болуының екінші түрі бұлшық еттің тартылу немесе қысқару кезінде пайда болса, ал үшінші түрі қозғалыс жағдайында өседі. Күш қабілетін өсіру үшін бұлшық етке қызу жұмыс істету арқылы денеге күш жиналады.Егер адам қимыл- қозғалыстар жасап әртүрлі салмақтағы денені бір жерден екінші жерге таситын болса, онда жұмсалатын күштің мөлшері де өзгеріп отырады. Тасылатын салмақтың үздіксіз өсуі, жұмсалатын күштің мөлшерсіз өсуіне жол бермейді. Салмақ өте көп қосылған жағдайда күш оны орнынан қозғалта алмайтын жағдайға душар болады.Бұл жағдайда күштің салмаққа тәуелді екені көрінеді. Егер дененің салмағы үлкен болса, оған жұмсалатын күштің мөлшері өзгеруші салмаққа байланысты болмай, тек адамның білек кушіне байланысты болады. Мысалы: спортшының ядроны итеруге жұмсалатын күші штанганы көтеруге кеткен күшпен салыстырғанда әжептәуір кем болады. Тәжірибе жүзінде орындалатың жаттығуларды алатын болсақ күшпен жылдамдықтың арасында кері қатынасты байланыс болатыны белгілі. Мысалы: штанга көтеруде салмақ аз болса, көтерілу жылдамдығы жоғары болады, ал салмақ ауыр болса, онда көп күшпен әсер ету мен қатар көтерілу жылдамдығы өте төмен болады. Осы айтылған жағдайға біайланысты күш қабілетін негізінен меншікті күш және жылдамдық күші, деп екіге бөліп қарастырылады. Адамдардың күшін анықтағанда салыстырмалы күш түсінігі қолданылады. Ол адамның меншікті салмағының көтерген максималды салмаққа қатынасы арқылы анықталады. Мысалы: салыстырмалы күш көрсеткішін (коэффициентін) анықтау үшін спортшының салмағы 70 кг болса максималды көтерген салмағы 140 кг болса, салыстырмалы күш көрсеткіші 2- ге тең болады. Бірақ та меншікті салмақ өскен сайын салыстырмалы күш көрсеткіші төмендей бастайды. Адам денесінің көп жағдайда өсуіне байланысты, бұлшық ет күшінің аз болуы да ықтимал.
Сондықтан кейбір спорт түрлерінде жеңістерге жету үшін максимальды күш деңгейінің жоғары болуына көп көніл бөлінеді. Ал, сонымен қатар спорттың көп түрлерінде өз денесін кеңістік көлемінде ауыспалы жағдайда орналастыруда немесе дене салмағының әртүрлі болуына байланысты салмақ категориясының көрсеткіштерімен де шектеледі. Күш сапасын өсіретін жаттығулардың өзі екі түрде қолданылады: изотонды (динамикалық қозғалыста) және изометриялық (статикалық жағдайда) изотонды жағдайда бүлшық егтердің қысқаруы немесе ұзаруында олардың зорлану күші өзгермейді.
Ал, изометриялық жағдайда бүлшық еттердің зорлануы өседі. Мысалы: штанганы қол созылған күйде ұстап түру гимнастикада “бүрыш” немесе “крест" жасап козғалмай тұру т.с.с. Осы жаттығуларды орындайтын спортшының салыстырмалы күш көрсеткіші бірден жоғары немесе оған жақын болу керек, тек сол жағдайда ғана спортшы аталған жаттығуды дұрыс орындай алады. Жоғарыда айтылған күш көрнісінің бір түрі оқыс күш (взрывная сила). Бұл спортшылардың жаттығуларды орындау барысында аз уақыт ішінде өте үлкен көлемде күш көрсетуі. Бұл күш биіктікке секіргенде, штанга көтергенде т.б. жаттығуларды орындағанда көрінеді. Күш сапасын тәрбиелеу жолындағы негізгі мақсат адамның жан-жақты және жоғарғы көрсеткішті қозғалыс қабілетін арттырумен қатар дененің басқада саналарына пәрменді түрде әсер етіп дамыту. Күш сапасын тәрбиелеуде қолданылатын құралдарға негізінен үдемелі қарсыласу мен күшпен орындалатын жаттығулар жатады. Ол жаттығулар екі топқа бөлінеді.
1. Сырттан түсетін күш әсері. Оған заттардың салмағы, қарсыласының қарсылық әрекеті, серіппелі заттардың көрсеткен күші және сыртқы ортаның кедергісі (қармен жүгіру, суда, құмда жүгіру т.с.с.) жатады.

2. Адамның меншікті салмағына түсетін ауырлық күш әсерін жеңу мен қоса сырттан әсер етуіші қосымша салмақпен денеге ауырлық түсіру. Мысалы: қолға гир алып жүгіру, белге қорғасынды белдік салып тартылу т.с.с. Адамның күш сапасын тәрбиелеудің бірден-бір нақтылы әдістемелік жағдайды оның үдемелі қарсыласу кезіндегі күш кұрамын, керекті шамасын белгілеу болып табылалы да, бұлшық ет күшімен, әртүрлі қуатта қимыл козғалысын орындауды түсінуден бастап шешіледі. Көптеп күш қуатын жұмсамай бұлшық ет күшін көбейту, жұмыстың әртүрлі қуатта орындалуы, козғалыстың физиологиялық ерекшеліктерін түсіндірсе де ұтымды көрсеткішке жете алмайтындығы мәлім. Мысалы, әлі келетін салмақты 25 реттен котерудің орнына 15-18 реттен ұзақ уақыт бойы көтерсе де, күштің өспейтіндігі белгілі. Егер де адам жүйелі түрде көтеретін ауыр салмақтың жартысын ғана көтеретін болса, оның бұлшык етіне ешқандай күш қосылмайды, ал көтеретін салмақ 20 реттен төмен болса, онда бастапқы күштің өзі де төмендейді. Бұл уақьпта ет күшінің азаюы, жалпы бұлшық еттердің жұмыс істеу қабілеттілігін төмендетеді. Сондықтан дененің қозғалыс күшін тәрбиелеп көбейтуде оған салмақтың белсенді әсер ететін шамасын табу керек.
Күшті тәрбиелеуде, шамадан тыс берілген салмақпен жатгыққанда, оның пайдасы шамалы екені, ал ортадан жоғары, шамасы келетін салмақпен жаттыққанда айтарлыктай көрсеткшітерінде өзгеріс болатыны белгілі. Күш өскен сайын берілетін салмақта өсуге міндетті жэне көтерілген салмақ максимальды салмактың 80-90% шамасында болуы шарт. Жоғарыда айтылып кеткендей максимальды күш қуатын тәрбиелеудің әртүрлі жолдары бар.
1. Ортадан жоғары салмақгы шамасы келгенше қайталап көтеру.

2. Сыртқы қарсылықты барынша көбейту (динамикалық немесе статикалық жағдайда).

3. Қарсылықты барынша жылдамдықпен жеңу.

Осыған байланысты күшті тәрбиелеудің әдістемелік үш бағытын аныктауға болады. Адам бойындағы әл-қуаттан туатын қозғалыстың азғана уақыт ішінде атқаратын қызметін - жылдамдық дейміз. Ол қозғалыс реакциясын уақытымен анықталады да, пайда болуының өзі үш түрлі қимылдармен көрінеді: 1. Қозғалыс реакциясының жасырын уақыты. 2. Жекелен: қозғалыс жылдамдығы. 3. Қозғалыстың жиілігі.
Жылдамдықтың пайда болуы аталған үш жағдайдың бір-бір тәуелсіздігінен болады. Бұл әсіресе уақыт реакциясының көрсеткіштеріне тән, себебі көп жағдайда козғалыс жылдамдыктың көрсеткіштерімен өзара байланыста болмайды. Осы себепті аталған көрсеткіштерде әртүрлі жылдамдық бейімділігі болады. Осы үш көрсеткіштің қосындысы жылдамдықтың пайда болған кезеңдерін бағалауға мүмкіндік береді. Қысқа қашыктыққа жүгіруде оның нәтижесі спортшының мәредегі қозғалыс реакциясы сөреден тез шығумен жекеленген қозғалыс жылдамдығы (қол, аяқ жұмысы) және қозғалыстың (аяқ алысы) жиілігінс байланысты. Жоғағы жылдамдық кезіндегі орындалатын, қозғалыстардың екі түрлі фазасы болады:

1. Шапшандықты алу кезіндегі фаза.

2. Алынған жылдамдыктың тұрақгы болып қалу фазасы. Бірінші фазада сөреден шығу шапшандығының өсуі, ал екіншісінде одан кейінгі қашықтықтағы шапшандығы. Яғни тез арада қалған керекті жылдамдықпен белгілі қашыктықты жоғарғы шапшаңдыкпен жүгіріп өту. Бұл екі фаза бір-біріне тәуелсіз болады. Кейбір спортшының сөре жылдамдығы жоғары болып, қалған қашыктықтағы шапшандығы төмен немесе керісінше болады.
Негізінен адам жылдамдық кабілетін жақсы игеруге бейімделген. жағдайда шапшандықтың тікелей тасымалдануы тек дәлдігі ұқсас қозғалыстар арқылы жүзеге асады. Ұзындықка секіруші спортшының қысқа қашықтыққа жүгірістегі көрсеткішіне; ядро итергенде аяқтың бүгілу шапшаңдығы көп күш керек етеді, ал бұл қозғалыстар жүзуде немесе бокста өзіндік көрсеткіштерге жетуіне көп көмегін тигізеді, қозғалыс жылдамдығының реакциясы сезіну дайындығының жасырын уакытымен бағаланады. Ал, реакцияның өзі жай және күрделі реакция болып екіге бөлінеді.Жай реакция дегеніміз - алдын-ала қозғалысқа берілетін жауаптың белгілі болуы, яғни төтесінен берілген белгі. Мысалы: старттық пистолеттің атылуы. Қозғалыс реакциясының жылдамдығы спорттың қолданбалы түрінде маңызы зор. Көптеген жағдайларда белгіге жауап беру шамалы уақыт ішінде өтеді. Жылдамдықты дамытатын жаттығулар мен айналысу, жылдамдық реакциясының жәй түрін дамытады, ал оны кері бағытта тасымалдауға болмайды. Жаттығудың жылдамдык реакциясы тәжірибе жүзінде қозғалыс жылдамдығына әсерін тигізбейді. Қозғалыс жылдамдығының реакциясын көтеру - өте күрделі жұмыс. Тәжірибе жүзінде әңгіме секундтың ондық немесе жүздік бөлігін ұтуда жүргізіледі.
Спортпен шүғылданбаған адамның моторлық реакциясының орташа көрсеткіші 0,25 секунд болып 0,20-дан 0,35 секундқа дейінгі аралықта болса, спортшыларда 0,15-0,20 секунд, ал кейбіреулерінде 0,10-0,12 секунд болады. Қозғалыс реакциясының дыбыс сигналына кеткен уақыты жәй адамдарда 17-0,27 секунд болса, спортшыларда 0,05-0,07 секунд болады. Көп жағдайларда жылдамдық реакциясын әдейілеп дамытуға көңіл бөлмейді, (жалпы дене тәрбиесі) себебі оларға, дайындық кезіндегі жаттығуларды орындау жылдамдығын тасымалдау жолдарын да пайдалану жеткілікті болады. Әсіресе бағалы болып есептелінетін козғалыс жылдамдығы қолданбалы спорт ойындарының қозғалыстарындағы әртүрлі қимылдар. Жай жылдамдық реакциясын тәрбиелеуде көбінесе қайталау тәсілі кеңірек қолданылады. Бұл кенеттен берілген белгі бойынша жылдамдығын арттыру немесе сыртқы ортаның өзгеруіне байланысты жағдайдағы қозғалысының өзгеруі. Мысалы: сөрелік қозғалысты кайталау, мүғалімнің белгісі бойынша жүгіріс бағытын өзгерту, бокста белгілі ұру әдісінен қорғану т.с.с. Бүл әдістеме жаңадан бастаған спортшының дайындығында ғана жақсы нәтиже береді. Жай жылдамдық реакциясын тәрбиелеуде талдау әдісі де қолданылады, ол жай қозғалыстың өзін жеңілдетілген түрде екі бөліп орындайды. Мысалы: төменгі сөрелік қозғалыспен жүгіруді көмекші кұрал ретінде пайдалану т.с.с. Келесі әдіс сенсомоторлық деп аталады. Бұл жылдамдық реакциясымен қозғалыстың арасындағы секундтың ондық не жүздік бөлшегіндегі уақытты ажырата білу. Осындай қасиет спортшының жылдамдық реакциясының өте жоғары дәрежеде екенін білдіреді. Мысалы: бір жаттығуды орындау кезін үш сатыға бөлсек бірінші сатыда спортшы 5 метрлік қашықгыққа бар жылдамдығымен (берілген белгіге қарамай) жүгіреді. Әрбір жүгірістің уақытын мұғалім айтып отырады. Екінші сатыда жаттығудың екініші бөлігін бар жылдамдықпен орындайды. Мүғалім орындаушыдан осы жаттығуды орындауға қанша уақыт жұмсалғанын сұрайды, ол осы уақытты айтқан соң ғана мүғалім көрсетілген уақытын айтады, осы екі уақытты салыстыруда орындаушының уақыт бірлігін дұрыс қабылдау қасиеті қалыптасады.Үшінші сатыда осы жаттығуды әртүрлі жылдамдықпен орындау үсынылады, мүнда өз жылдамдығының реакциясын еркін басқаруға ие болады.

 
Қолданған әдебиеттер

1. Дене тәрбиесі ілімінің негіздері. Есмағамбетов З. Қарағанды 2001ж
2. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі. Есмағамбетов З. Қарағанды 1995ж
3. Дене тәрбиесі және спорт арқылы Қазақстан Республикасының халқын
сауықтыру бағдарламасы. Алматы 1999.