Телғожаева Қ.С. аударма ісі магистрі

Алматы Энергетика және байланыс университеті

И.А.Крыловтың «Екі ит» мысалының қазақша аудармаларына статистикалық талдау.

Аударматану ғылымындағы статолингвистикалық талдауды нақтылай түсу үшін, біз мысалдардың әртүрлі кезеңде аударылған нұсқаларын талдауға алдық. Соның бірі-ХХ ғасырда аударылған «Екі ит» мысалының А.Тоқмағамбетов пен М.Оразаев аударған нұсқалары.

Тақырыптың жаңалығы болып алғаш талданылып отырған қазақ көркем аудармасындағы статистикалық талдауды екіге бөліп қарастырамыз. Бірінші мәтінің лексика-грамматикалық құрылымы (мәтін құрамындағы сөздерді сөз таптарына талдау), екінші статоәдеби талдау (мәтіндегі бейнелеуіш сөздердің қолданылуын талдау). Екінші талдауда қолданбалы лингвистикадағы статистикалық талдауды көркем аудармамыздағы әдебиеттанумен тығыз байланыстырып, кеңінен қолдану. Тіл білімі тұрғысынан келгенде аударматанудың статистикалық талдауындағы айырмашылық аударма нұсқалардың мәтініндегі лексика-грамматикалық құрылымның жиілігін салыстыру болып табылады. Енді осы екі талдаудың алғашқысын алдымен талдар болсақ мынадай.

Тақырыптың жаңалығы мен өзектілігі болып отырған талдауға сәйкес аударама нұсқаларды А деп белгілеп, аудармашылардың нұсқаларындағы жалпы сөздер санын m деп алып, ондағы сөз таптарын n дейтін болсақ, оқиғаның ықтималдығы классикалық анықтама негізінде мынадай өрнекпен анықталады:

P (A)= n / m

салыстыру формуласы бірдей болмақ.

.А.Крылов:

Собака и лошадь

У одного^са крестьянина^зт служа^ет,

Собака^зт с Лошадью^зт считаться^ет как-то^ес стали^ет.

«Вот^ес,- говарит^ет Барбос^зт,- большая^сн госпажа^зт!

По^з мне^ес, хоть^ет бы^з тебя^ес совсем^үс с двора^зт согнали^ет.

Велика^зт вещь^зт возить^ет или^ш пахать^ет!

Об^з удальстве^зт твоем^ес другого^ес не^ш слыхать^ет:

И^ш можна^ш ли^ш тебе^ес равняться^ет в^з чем^ес со^з мною^ес?

Ни^ш днем^үс, ни^ш ночью^үс я^ес не ведаю^з покою^зт,

Днем^үс стадо^зт под моим^ес надзором^зт на^ш лугу^зт,

А^ш ночью^үс дом^зт я^ес стерегу^ет».-

«Конечно^ш,- Лошадь^зт отвечала^ет,-

Твоя^ес правдива^сн речь^зт;

Однако^ш же, когда^ес б я^ес не пахала^ет,

То^ш нечего^ес б тебе^ес здесь^ес было^ет и^ш стеречь^ет»[4.208б.].

М.Оразаев:

Ит пен ат

Шаруаның^зт асыранды^сн бір^са төбеті^зт,

Бардай-ақ^үс қожасына^зт көп^сн міндеті^зт

Сөйледі^ет атқа^зт қарап^ет:”Ей^од, мәстегім^од!

Қорадан^зт қуу^ет, сені^ес бар^ет ғой^ш реті^зт.

Жер^зт жырту^ет, жүк^зт тасуды^ет жұмыс^зт дейсің^ет,

Жұмысты^зт одан^ес басқа^зт сен^ес білмейсің^ет.

Сол-дағы^ес сөз^зт болыппа^ет әй^од, тәйір-ай^од,

Жұмысқа^зт, менімен^ес сен^ес тең^сн келмейсің^ет,

Күзетем^ет күндіз^үс қойды^зт, түнде^үс қора^зт.

Дегенде^ет ат^зтсөйлейді^ет

Сөзің^зт сара^сн.

Тек^ес бірақ^ш жерді^зт жыртып^ет мен^ес бермесем^ет

Күзетер^ет нең^ес қалады.^ес

Соны^ес қара^ет [5.140б.]

А.Тоқмағамбетов:

Ит пен ат

Бір^са байдың^зт қорасында^зт ит^зт пенен^ш ат^зт,

Еңбегін^зт салыстырды^ет оңашалап^үс:

“Тыңдаңыз^од, үлкен^сн мырза^зт,-деді^ет төбет^зт,-

Қызметті^зт сен^ес атқарған^ет айтуға^ет ұят^зт

Жер^зт айдап^ет, дайын^сн жүкті^зт жүрсің^ет тасып^ет,

Түгің^зт жоқ^ет айтарға^ет да^ш ауыз^зт ашып^ет.

Менімен^ес тең^се болар^ет деп^ет кім^ес айта^ет алар^ет,

Түнімен^үс үріп^ет шығам^ес, бір^са жайласып^ет.

Жатпаймын^ет, күндіз^үс мен^ес не^ш малмен^зт бірге^ес,

Қойшымен^зт тағы^ш кетем^ет, қалмай^ет күнде^үс...”

«Бәрі^ес рас^зт,- деді^ет ат^зт,- мен^ес болмасам^ет,

Қарның^зт тоқ^сн жүре^ет алмас^ет ең^ш сен^ес бұл^ес үйде^зт»[5.141б.].

2. Кесте Статолингвистикалық талдау

Автор	ЖС	ЗТ	СН	СА	ЕС	ЕТ	ҮС	Ш	ОД
И.А.Крылов	71	0,225	0,028	0,014	0,253	0,225	0,070	0,183
А.Тоқмағам бетов	68	0,291	0,044	0,029	0,147	0,338	0,058	0,073	0,0147
М.Оразаев	61	0,311	0,065	0,016	0,180	0,278	0,049	0,032	0,065

Біз бұл талдау арқылы аудармашылардың сөздік қорындағы лексика-грамматикалық құрлымдардың қолданылу деңгейінің айырмашылығын жуық шамамен байқаймыз. Көріп отырғанымыздай М.Оразаев аудармасы тілге жатық, есте сақтағанға оңай. Дәлме-дәл аударма жасауға тырысып, автор сөздерінің баламаларын толық бере білген. А.Тоқмағамбетов аудармасында көркемдік шеберлік басым, аудармадағы трансформациялау әдісін толықтай қолдана отырып, түпнұсқада жоқ сөздерді қосқан. Бұл мысалдың көркемдік деңгейін арттырып тұр.

Талдауымыздың екінші түрі статоәдеби талдауға келер болсақ мынадай. Статоәдеби талдау арқылы аудармашылардың көркем аудармадағы теңеулер мен бейнелеуіш сөз, тұрақты сөз тіркестерін қалай қолданғанын жуық шамамен байқауға болады. Ақындардың стильдік және көркем әдебиеттегі бейнелеуіш сөздерді қолдану шеңбірін байқау үшін статоәдеби талдауға мысыл өлеңдердің бірнеше нұсқаларын ұсынып отырмыз. Аталған талдау үшін мысал өлеңдердің көлем жағынан шамалас кем дегенде әр аудармашыдан бес мысалдан алынып жоғарғыда көрсетілген формулаға сәйкес

( P (A)= n / m)

аударма нұсқалары талданады. Мұндағы n талданғалы отырған мысал саны, ал m-жалпы бес мысалда көрсетілген әдеби бірліктер саны болмақ. (Талданған мысал өлеңдер бірінші кестеде берілген).

1.кесте-Статоәдеби талдаудың сандық көрсеткіші

Ақындар	теңеу	эпитет	Тұрақты сөз тіркесі	троптар
И.А.Крылов	1,3	0,9	4,4	0,9
А.Құнанбаев	1,4	0,8	4,4	1,2
Ы.Алтынсарин	1,2	0,4	3,6	0,8
А.Байтұрсынов	1,6	0,8	5	1
Б.Өтетілеуов	1,2	0,7	4,1	0,8
М.Ж. Көпеев	1,9	0,8	4,9	1,2
С.Көбеев	1,5	0,7	3,8	1,2
А. Тоқмағамбетов	1,2	0,8	4,2	0,7
М.Оразаев	1,4	1	4,3	0,8
Ыдырысов	1,1	0,7	4,5	0,7

2. Кесте. Салыстырылған мысалдар.

Аудармашылар	Мысал өлеңдер
А.Құнанбаев	1.Өгіз бен бақа. 2.Есек.3.Емен мен шілік 4.Ала қойлар. 5.Шегіртке мен құмырысқа
А.Байтұрсынов	1. Өгіз бен бақа. 2. Қасқыр мен қозы 3.Айна мен маймыл. 4. Егіннің бастары 5. Арыстан мен маса
С.Көбеев	1. Есек пен бұлбұл 2. Арыстан мен тыщқан 3.Күйеу таңдаған сұлу қыз 4.Арыстан мен маса 5. Көлбақа мен юпитер
А.Тоқмағамбетов	1. Бай мен тыщқан. 2.Демяннның сорпасы 3.Шортан. 4.Ақсүйек. 5. Пілдің оқиғасы
М.Оразаев	1. Қасқыр мен қозы. 2. Мысық пен бұлбұл. 3. Шортан. 4. Бек. 5. Балықтар биі
Қ. Сатыбалдин	1. Бүркіт пен тауық. 2. Мысық пен бұлбұл 3. Көкек пен бүркіт. 4. Көкек пен әтеш 5. Балықтар биі
Т.Шопашаев	1. Құмарпаздар тағдыры 2. Арыстан мен адам 3. Тоты мен бұлбұл 4. Маса мен қасқар 5. Есек пен қоян
Қ.Ыдырысов	1. Орман мне от 2. Екі кептер 3.Таңдампаз бойжеткен 4. Екі бала 5. Сараң
Я.Махмудуллаев	1. Бүркіт пен өрмекші 2. Арыстанның тәрбиесі 3. Кекіре гүл 4. Бұлбұлдар 5. Бай мен етікші

Жұмыстың басты мақсаттарының бірі болып отырған аударматанудағы статоәдеби талдауды нақты әрі жан-жақты талдау үшін, ақындардың бірнеше мысалдарына тоқталып, талдаудың қыр-сырын ашпақпыз. Жалпы салыстыруды кесте арқылы бермекпіз. Ол үшін біз салыстыруды тек сандық жүйеде көрсеттік. Статоәдеби талдау үшін С.Көбеев (Арыстан мен сары масалар) пен М.Оразаевтың (Арыстан мен маса) И.А.Крыловтан аударған «Лев и комар» мысал өлдеңін салғастырып-салыстырар болсақ мынадай. Түпнұсқадағы шумақ санымен бунақ санын, әдеби троптар мен теңеулердің аудармада берілуін қарастырамыз.

3. Кесте. Статоәдеби талдау

Автор	Шумақ// жол	Буын// бунақ	теңеу	эпитет	троп	Тұрақты сөз тіркесі
И.А.Крылов	/39	3/11	Из Ахиллеса вдруг становится миром		1. Насытил злость, 2. Летит трубить сою победу по лесам.	1.смертоносну брань 2. Бессильному не смейся 3.Бессиль- ные враги
А.Байтұрсынов аудармасы	4/32	311	1.Көміліп көп масаға жосадай боп. 2. Бірақ мен сенен гөрі мықтырақпын	1. Алыпты арыстандай жеңіп едім, Ажалдың өрмекші иттен болды-ау кезі.	1.Ұран салып, дабыл қағып, сырнай тартып. 2.Найзалап арыстанның бетін, мұрнын, Түйрелеп тынышын алды шағып-шаншып.	1.Әлемге аян. 2.Қызыл қан. 3.Ұзаққа бара алмады. 4.көзі жетті. 5. жаны шығып
С.Көбеев аудармасы	/54	3/11	1.Батырдың қара құрттай үстін басып. 2.Мақлұқ қара бұлттай кетті басып.		1.сөз ажары. 2. Құлына зияны жоқ болады жақ. 3. Қан болып аузы-басы қызыл ала	1.Көкіме күштімін деп. 2.Көп елірме. 3.Бел байлап. 4.Керней тартып. 5.Оңтайлы жер. 6.Басын шайқап.
М.Оразаев аудармасы	/36	3/11	1.Екпінмен өр бүркіттей өтті түйіп 2. Маса батыр масайрап аты шықты Секілді ертедегі Рүстем-дастан. 3. Барынша піскіледі күшін салып.	1.тұмсығын терең сұғып бұрғылады.	1.Ызыңдап, керней тартып, ұран салып. 2.Күңренді орман, ақырды зілді арыстан. 3.Кейде сорып ағызды қанды құйып.

Статистикалық талдау арқылы кез келген мәтін аудармасында аударматану заңдылықтарының сақталғанын анықтау арқылы аударма құндылығын арттыратынымыз даусыз.

Қолданылған әдебиеттер

1. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. П-Т. Алматы: Ғылым,1985.8том.-591бет.

2. Жұбанов А.Қ. Қолданбалы лингвистика: Қазақ тілінің статистикасы. Алматы: Қазақ университеті, 2004.-209бет.

3. Тіл білімі сөздігі. Алматы: Ғылым,1998.-544б.

4. И.А.Крылов. Басни. Москва: Гослитиздат,1958.-240с

5. И.А.Крылов. Мысалдар. Алматы: Қазкөрәдеббас,1960.-232б.