Адамов А.А., Омарханұлы А.

Жетысуский государственный университет им. И. Жансугурова, Казахстан

АВТОКӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН БАНК ҚЫЗМЕТІ ҮШІН ТӘУЕЛСІЗ БАҒАЛАУ

Автокөлік құралдарын бағалауда анықталатын құн түрлері бағалау объектісі мен бағалау мақсаттарына тәуелді.

Бағалау қызметі – автокөлік құралдарына қатысты сараптамалық (эксперттік) қызметтің бір түрі. Бағалау қызметінің негізгі мақсаты жеке тұлғалар, заңды тұлға мен мемлекет арасында құқықтар қатынастар пайда болғанда, автокөлік құралдарын иелену, басқару және пайдаланумен байланысты, автокөлік құралдарының құнын анықтау болып табылады. Автокөлікті бағалау қызметі келесі негізгі бағытта жүзеге асырылады:

- мемлекетпен өз мүліктік мүддесін қорғау және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін мемлекеттік реттеу (негізгі қорды қайта бағалау, жекешелендіру, мемлекеттік мүлікпен жасалатын мәмілелер және т.б. Автокөлік құралдары иелерінің азаматтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру енгізіледі);

- нәтижесі мемлекетпен мойындалатын қызмет (автомобильдерді кедендік шекарадан өткенде бағалау, салық салу мақсатында, автомобильді сыйға тарту және мұраға қалдырғанда және т.б.);

- жеке және заңды тұлғаларға көрсетілетін өз еркімен сараптамалық қызмет (автомобильдердісатқан және кепілдікке қалдырғанда бағалау, автомобильдерді өз еркімен сақтандыру және т.б.).

Автокөлік құралдарына қатысты бағалауда қызмет жасап тұратын нормативті, әдістемелік, ақпараттық, ұйымдық және оқу-әдістемелік қамтамасыз етуінің концептуалды және методологиялық негізінің жоқтығы белгілі бір деңгейде субъективтісипатқа ие. Осының нәтижесінде бағалау бойынша қызмет сапасын қажетті деңгеймен қамтамасыз етілмейді және ол тұтынушылар құқығын қорғау заңының талаптарына сәйкес келмейді.

Осы кемшіліктерінің болуы автокөлік құралдарын бағалау бойынша қызмет нарығын ұйымдастыруға кедергі жасайды, қызметтің осы түріне тапсырыс беруші мен бағалаушы ара-қатынасының бұзылуына алып келеді, автокөлік құралдарын бағалау бойынша жұмыстарды ұйымдастыруға, нәтижесіне кері әсер етеді және келесі негативті салдарға алып келедІ [1].

-1- автокөлік құралдарын бағалау бойынша қызметтің төмен сапасының болуы салық пен бюджетке міндетті төлемдерді жинауда мемлекет ұтылады. Оның ұтылулары – автокөлік құралдарын қайта бағалағанда, олармен мәміле жасағанда, мемлекеттік баж салығын жинауда, автокөлік құралдарын сатып алу және эксплуатациямен байланысты салық пен басқа да міндетті төлемдерді жинауда салық салу базасын төмендеуі;

-2- ең маңызды мәселелердің бірі – автокөлік құралдарын бағалаудың ақпаратпен өте нашар қамтамасыз етілуі. Біздің мемлекетіміздегі эксперттердің қолданылатын ақпараттық мәліметтері шетелдік және жақын орналасқан Ресей мемелекетінің басылымдары, жинақтары, журналдары. Бағалау қызметін тежелуіне әсер ететін фактордың маңыздысы – көлік құралдарына қатысты бағалау қызметін есепке алыпжеке ақпараттық базасының жоқтығы;

-3- автокөлік құралдарын бағалау қызметін тежейтін тағы бір факторлардың бір – автокөлік құралдарын өндіруші-зауыттың жоқтығысоңғы 8-12 Қазақстан Республикасының автокөлік құралдары нарығы шетел өндірушілердің ұсталған автокөлік құралымен толып келнді. Олардың 71% 1991-1996 жылдары шығарылған, сонымен қатар жол-көліктік оқиғаға түскен және ары қарай эксплуатациялауға жарамайтын автокөлік құралдары бар. Бұл автокөлік құралымен Қазақстан Республикасының кедендік территориясына кіргізілуі оларға қатысты ақпараттың шектеулігімен сипатталады. Осының барлығы автокөлік құралын шығындық әдіспен бағалау мүмкіндігінің жоқтығын көрсетеді;

-4- ұсталған автокөлік құралын бағалауда қажет болған жағдайда қосалқы бөлшектердің құнын есептеуде туындайтын қиындықтар. Әсіресе Еуропа мемлекеті өндірістің автомобилінің бөлшектерінің құнында үлкен айырмашылық болады, өйткені оларды да шетелден тапсырыс беріп алдырады;

-5- тәуелсіз эксперт және сақтандыру компаниясы берген жол-көліктік оқиға түскен немесе басқа да себептермен залал алған бірдей автокөлік құралының бағалау әр түрлі болуы. Оның себебі автожөндеу шеберханадағы жұмыстарға әр түрлі баға орнатуы, өйткені бүгінгі күні жөндеу жұмыстарының құрылымы біршама өзгерген. Сонымен қатар шеберханада жол-көліктік оқиғадан кейін немесе басқа да себептерден кейін ұсталған автокөлік құралдарын жөндеуде жаңа технологияларды, жаңа жұмыстарда жаңа құрал-жабдықтар мен материалдарды қолдана алу мүмкіндіктерінің жоқтығы;

-6- бағалау бойынша қызметті тұтынушыларға, олардың құқықтарының қорғалмағандығымен және сапасы бағалау салдарынан көп уақытты жоғалтумен байланысты, елеулі мүліктік және моральдық залал тигізіледі. Тұтынушыларға бағалау бойынша қызмет сапасына кепілдеме бермейді, мұның себебі – бағалау бойынша есеп дайындауда туындайтын проблемалар, есеп нәтижесінің сотта, нотариатта және басқа да ұйымдарда дұрыс деп танудағы проблемалар.

Бағалау жұмыстарын жеңілдететін бірден-бір құрал бағалау кезінде қолданылатын әдістер болып табылады. Автокөлік құралдарын бағалаудың негізгі үш әдісі бар: шығындық әдіс, салыстырмалы әдіс, табыс әдісі.

Шығын әдісі – шет мемлекеттерде, әсіресе өзінің автомобиль өндірісі дамыған елдерде кеңінен қолданыс тапқан. Оның негізі - автомобильді өндіруге кеткен үлестік шығындарды есептеу, оның бағалау құнын анқтау.

Әдетте шығындық әдісті жол-көліктік апттан кейін материялдық залалды және автомобильді эксплуатацтялауда оның конструкциясына өзгерістер енгізілумен байланысты құн түрлерін бағалауда қолданады және сәйкес калькуляцияны құру арқылы жүргізеді. Тәжірибеде автокөлік құралдарына келтірілген жол-көліктік оқиғадан кейін материалдық залалын бағалау жиі кездеседі, оның себебі соңғы жылдары Қазақстан территориясына кіргізілген шетел өндірісінің автомобильдері елдің автомобильдік кешенін толтырды.

Мұнда туындайтын негізгі мәселе ─ жол-көлік оқиғадан кейін автомобильдік техниканы жөндеу саласында жұмыс істейтін орталықтардың, яғни тәжірибелі автожөндеу базасының жоқтығы.

Автокөлік құралын мемлекеттік тіркеу жол қозғалысы туралы Конвенцияда бекітілген жүктемеге сәйкес жүргізіледі. Бағалаудың әр түрлі мақсатына арналған автокөлік құралына басқа да жүктемелер қолданылуы мүмкін, егер оның қолданылуы сәйкес нормативті-құқықтық актілерде көрсетілсе. Қазақстан Республикасының Кеден кодексімен бекітілген, Қазақстан Республикасының кедендік шекарасынан өтетін тауарлардың жүктемесі кедендік органдармен сыртқы экономикалық қызметте тауар номенклатурасына сәйкес жүргізіледі.

Көлік құралдарын және оның агрегаттарын толық жөндеуден өткізу оның жұмыс қабілеттілік жағдайын және ресурстарын толық қамтамасыз етуге арналған. Ол жөндеу обьектісінің толық бөлшектенуін, дефектацияны, қосалқы бөлшектерін қалпына келтіру немесе ауыстыру, жинау, реттеу, бақылауды ескеретін жеке әдістермен жүргізіледі. Автобустар мен жеңіл автомобильдер толық жөндеуден өткізуге, оның жанағын толық жөндеуден өткізу керек болған жағдайда, жіберіледі. Ал жүк автомобильдері рама, кабина және бір үйлесімдегі үштен артық агрегаттарын толық жөндеуден өткізу (ауыстыру) керек болған жағдайда бағытталады [2].

Салыстырмалы әдіс ─ автокөліктің тауар нарығындағы осы уақытта қалыптасқан автомобильдің құнын сату және сатып алу бағаларын өзара салыстыру арқылы анықтау әдісі. Бұл әдісті Қазақстанда қолданудағы негізгі мәселе ─ ақпараттық базаның нашар дамығандығы. Егер автомобиль құнын салыстырмалы әдіспен бағалағанда, автокөлік құралдарын бағалаумен айналысатын жеке компанияда автомобильдің маркасы, шығарылған жылы және орналасу орны бойынша жинақталған ақпарат болуы қажет.

Табыс әдісі көмегімен автокөлік құралдарын қолданғанда, болашақтағы табыстың жиынтығы ретінде, бағалау обьектісінің ағымдағы құны анықталады. Бұл әдіс біздің тәжірибеде сирек қолданылады.

Автокөлік құралдарын бағалау қызметі нарығының даму көптеген факторлардың әсерінен қалыптасады. Автокөлік құралдарын бағала бойынша жұмыстарды жүргізу немесе қызмет көрсету нарығын кеңейтуге жағымды әсер ететін факторларға мыналар жатады:

- автокөлік құралының стандартты кнструктивті қиыстырылуы;

- автокөлік құралдарын міндетті мемлекеттік тіркеу,бұл процесс оның құнын бағалау кезінде көлікті нақты теңестіру үшін қажет;

- автокөлік құралдарын эксплуатациялау процесінде апаттылықтың жоғары деңгейі, яғни жол-көліктік апаттан пайда болған материалдық залалды бағалауда көп мөлшерде жұмысты қажет етеді;

- автокөлік құралдарына салық салу ережелеріне байланысты құқықтық – нормативтік актілерді бекітуді қажет етеді.

Автокөлік құралдарын бағалауды жүргізуге кері әсер ететін факторларға:

- бөлшектер деңгейінің конструктивті қиындылығы және бөлшекті унификацияның төмен деңгейі. Қазігі автокөліктің бір моделінің немесе маркасының қосалқы бөлшектерінің саны 10 мыңға жуық. Ал эксплуатацияда 30 мың әр түрлі маркалы және модельді автокөлік бар, олардың қосалқы бөлшектерінің жиынтық саны ─ жүздеген миллион, және олар өзара ауыстырылмайды. Осының барлығы жөндеу және материяалдық құнын бағалауда ақпараттық қамтамасыз етуде қиындықтар туғызады;

- автокөлік құралын бағалауда оның эксплуатациялық сенімділігін ескерудің қажеттігі, ол оның құнын анықтайды. Бағалауда міндетті түрде сенімділіктің келесі құраушылары, тоқтаусыздық және шыдам мерзімі (ұзақ қызмет көрсетушілігі) ескеріледі;

- автокөлік құралы жоғары қауіпті обьект болып табылады, сондықтан оның бағасы конструктивті қауіпсіздік жағдайын көрсету қажет, ал егер оның деңгейі төмен болса, автокөлік иесінің шығындары бағалау обьектісінің шығындары бағалау обьектісінің құнынан асып түсуі мүмкін [3].

Автокөлік құралдары ерекшеліктеріне байланысты бағалау қызметінің жеке пәндік саласымен бөлінеді, яғни қажетті құқықтық, нормативтік, әдістемелік және ақпараттық қамтамасыз етілуі, сонымен қатар бағалау бойынша эксперттердідайындауды ұйымдастыру қажет. Мұндай эксперттерге автокөлік құралын бағалау бойынша төмендегідей қатал талаптар қойылуы керек. Эксперт – бағалаушы:

- автокөлік құралын бағалау саласында туындайтын сұрақтарға қажетті ҚР заңдарын, қаулылар мен жарлықтарды, бұйрықтарды және т.б. нормативтік құқықтық-актілерді;

- автокөлік құралдары түрлерін және олардың жіктелуін, бағалау мақсаттары мен әдістемелік қағидаларын, автокөлік құралдары құнын анықтауда қолданылатын негізгі әдістер мен басқа методикалық тәсілдерді;

- автокөлік құралдарының конструкциясын, оның құны мен техникалық-экономикалық көрсеткіштеріне әсер ететін әр түрлі факторларды;

- отандық және шетелдік автокөлік құралдарын бағалау әдістемелерін, басқа бағалаушылардың отандық және шетелдік жұмыс тәжірибесін білу қажет.

Белгілі дайындықтан өткеннен кейін бұл бағалаушыларға автокөлік құралдарын бағалау бойынша куәлік берілуі қажет.

Литература:

1. Андрианов Ю.В. «Как оценить и возместить ущерб от дорожно-транспортного проишествия» Москва: Дело, 2010 г.

2. «Қазақша-орысша терминологиялық сөздік. Көлік және қатынас жолдары»Алматы: Рауан, 2011 ж.

3. Танбаев Ж.Д., Кузнецов О.Г. «Теория и практика оценки транспортных средств» Алматы: Аркаим, 2011 г.