ШӘУЕТТІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ БИОХИМИЯЛЫҚ ПАРАМЕТРЛЕРІ

Битибаева А., Салменбаева М., Даулетбаева А., Мусабеков А.Т.

С.Сейфуллин атындағы Қазақ Агротехникалық Университеті, Астана қ.

Шәует: аталық жыныс торының (спермийлер) және плазманың (бағыныңқы без) күрделі екі негізгі бөлікті құралы - биологиялық сұйықтық.

Жыныстық қатынас барысында бөлінетін шәует мөлшері эякулят деп аталады. Эякулят көлемінде және спермийдің санының көлемнің бірлігінде байыпты көріністің өзгеліктері болады.Себебі, өгіз за садку 5-10 мл шәует бөледі, қой - 0,3-2 мл (3 мл дейін роман тұқымды қойлар).Осы жануарлар табиғи тұқымдандырудың қынап түріне қарайды. Бас жануарлардыңдың табиғи тұқымдандырудың жатырлық түрімен эякулят көлемі салыстырмалық үлкен: бас 20-150 айғырда, мах 200 мл, қабанда - 150-500, төбетте - 2-40 (тұқымына байланысты). Ашық қарама-қарсы тәуелділік арамен эякулят көлемінің және спермийдің шоғырлануының бақыланады. Қойдың және өгіздің шәует спермиі ең қанық - шоғырлану бойынша 0,8-2 миллиард болады және 2-4 миллиард 1 мл. қабан және айғыр шәуеті нашар шоғырланады - 01, - 0,4 миллиард/мл; ең кішкентай топта– төбет шәуеті - 0,06-0,12 миллиард/мл. Осы бойынша спермийдің жалпы көлемнің бөлігіне эякуляттың қатынасы: қойдың - 30 %, өгіздің - 10, қабанның- 3-7, айғырдың - 3 %, қалған бөлігі аталық ұрық және бағыныңқы жыныс бездері. Эпидидимис (аталық ұрық) және жеке бағыныңқы жыныс бездері арақатынасында және сұйықтың құрылымындағы шәует рөлі өзгеше көрінісі бар. Шәует құрамында 85 - 97 % су және 3-15 % құрғақ заттардың қалдығының 9 %ақуыз бен липидтерден тұрады. Өгіздің және қойдың шәуеті қанттарға бай, соның ішінде фруктозаға. Құрамында көп мөлшерде лимон қышқылы, еркін аминқышқылдар, эрготионин, инозитол, сорбитол, глицерилфосфорилхолин болады.Шәуетте биологиялық белсенді заттар: ферменттер (гиалуронидаза, глюкозидаза, амилаза, ферменттер, протеазалар, және т.б. оксидазалар), антагглютинин, простагландин, гормондар: андроген, эстрогендер. Шәует құрғақ затта 1 % золь. Зольды бөлікте фосфор, кальций, магний, калий, натрий, хлор, цинк, темір, мыс бар.

Спермий микроскопиялы кішкентай болып келеді. Спермийдің ортақ ұзындығы 60-70 мкм. Көлем бірлігінде, сүтқоректі жұмыртқасымен мөлшерлес, оған 20 мың спермий сыйады.1 см³ көлемде (плазмасыз) 12,5 миллиард спермий болады.

Спермий 5 көлденең бөлімшеден тұрады: бас, мойынша, дене (ортаңғы бөлігі), қылша (құйрық) және қылшаның артқы жағы. Басының ұзындығы 8- 10 мкм, мойынша - 1, ортаңғы жағы - 8-10, қылша - 35-50, артқы қылша - 3 мкм. Баста спермийдің 49 % келеді, дене - 15, құйрық - 36%. Басы генетикалық кодтың тасығышы болып табылады; мойынша, дене және құйрық - спермийдің қимылдатқышы (локомоторлық) бөлігі.

Басы томпақ-ойыстәріздес. Қойдың және өгіздің бас пішіні арғы жағында тарлау, қабанның және айғырдың - біркелкі сопақ. Бас екі қабатты қалпақша тәріздес, алдыңғы 2/3 басты жабатын, фибриллдардың будандыру жүйесі, қаңқа қабақшасын құрайтын, бакал тәріздес капсула, сақина тіректес. Жоғарыда бастың жарты массасы ядроны құрайды.

Мойынша басты және ортаңғы бөлікті қосатын бөлік. Ол спермийдің ең әлсіз, оңай зақымдалатын бөлігі. Онда центриоль (центросома) болады.

Центриоль екі базальды гранулалармен қоршалған. Бұл гранулалар эллипсоид пішінді. Әр базальды гранулалардан 9 жіңішке фибрилл талшықтары тарайдыжәне де сыртқы сақина фибриллдері ішкі сақина фибриллдерінен біршама жуан болып келеді. Фибриллдер өзара бір – бірімен және осьтік жіңішке жіпшелермен байланысты .

Сақиналы фибриллдер ішіндеқысқаратын ақуыз (скантин, спермозин) бар. Олар құрамына байланысты актомиозинмен ұқсас.Қысқарған кезде фибриллдер қыйрығы қайырылады: кейбір фибриллдардыі құйрығы оң жаққа қайырылады, басқалары сол жаққа.

Фибриллдер спиральды элементтермен қоршалған. Денесі қос спиральмен қапталған; соңғысы сақиналы центриольмен бітеді. Құйрығы барлық ұзындығы бойынша, тек соңғы бөлігінен басқа, үш спиральмен қоршалған. Спиральды элементтер қылшаға беріктік беріп, оны иілгіш қасиетінен айырмайды. Дене аймағында олардың шығу - тегі митохондриялық болады. Митахондрияда гликолитикалық және тотықтандырғыш сипатты ферменттер топтасады және олар спермийдің энергия бөлуіне қатысады.

Спермийді цитоплазмалық мембрана қаптайды. Күкірті бар аминқышқылдарының (цистин, цистеин) арқасында ол протеолитикалық ферменттерге, сілтілік және қышқылды ерітінділерге төзімді.

Спермий қозғалғыштық қабілетке ие, ол ұрықтандыру жеріне жетуге және жұмыртқаның терең жеріне ену үшін.

Спермийдің қозғалысы дәйекті қысқыру және фибриллдердің босаңсыту нәтижесінде жүзеге асады; осы қозғалыстар проксималды центриолдер арқылы остік жіпшелерге импульстармен үйлестіріледі. Нәтижесінде спермий құйрығы өрім тал соққы жасайды. Әр соққы кезінде құйрықтың басы, ось төңірегінде айналым жасайды, бұл спермийге түзу сызық бойынша бұрама тәрізді қозғалыстарды қамтамасыз етеді.

Спермийдің ілгерілемелі қозғалысының жылдамдығы температурадан, рН, ортаның жабысқақтықтығынан және сыртқы фактордың әсерінен тәуелді болады. Үйлесімді жағдайларда спермий 5—6 мм/мин. жылдамдықпен қозғалады.

Егер спермийдің басы ісініп және томпақ-ойыс пішінін жоғалтса, қозғалыстың түрі өзгереді - манежді (айналымы бойынша) болады. Бұл көбінесе спермий болатынсұйықтықтың осмотикалық қысымының төмендеуінен болуы мүмкін. Құйрықтың баяу және әлсіз қозғалысынан, мысалы, энергиялық ресурстарды шығындандыру кезінде, спермийдің қозғалысы тұрақсыз болады. Осы екі қосғалыстар (манежді және тұрақсыз) анормальды болып есептеледі.

Спермийдің маңызды өзгешелігі –реотаксиске қабілетті зейін, яғни ток сұйығына қарсы бағдарлау қозғалысы. Реотаксис спермийлермен жұмыртқаны жақындастыру тетігінде үлкен рөл атқарады.