Жеткіншектердің жеке тұлағасын қалыптастырудағы Абай

Шығармаларының маңызы

п.ғ.к., доцент Б.У. Курбаналиев, магистр Г.А. Дуйсенбиева

А.Уксикбаева.

Қазақ Мемлекеттік қыздар педагогика

институтының оқытушысы

Қазақ халқының зерделі ойы мен өмірінің шын мәніндегі энциклопедиясы-ұлы Абай мұрасына жүгіну.Абайды таныту ісінде,білім беру жүйесінің сезінер жауап кершілігіде,қосар үлесіде ерекше.Өйткені өркениетке бет бұрған тәуелсіз Қазақстаның болашақ иелері-бүгінгі балабақша мен мектеп,институт пен университет қабырғаларында білім алып жатқан бүлдіршіндер жасөспірім жастар .

Абай-халқымыздың ұлы ұстазы, тәлімгер педагогі.Оның өлеңдері мен қара сөздерінің ең басты тақырыбы-адам, басты мақсаты-адам тәрбиесі.Адам болғанда да адамдар үшін еңбек ететін, "акыл, кайрат, нурлы жүректі тең ұстайтын,"жан-жақты жетілген адам.Абайша айтқанда, "толык адам".Ал "толық адам", "жетілген адам" дегендердің мағынасы терең философиялық ұғымдар.Адам -адамгершілік тұрғысынан, жетілдіруді көздейтін үлкен даналық ойлармен ұштасып жатқан күрделі мәселе.

Абайдың мұраты -адамды адамгершілік, кәісілік жағынан жетілдіру қазақ қоғамын ілгері дамыған мәдениетті елдер қатарына қосу.Оның өлеңдері мен қарасөздеріндегі дұниетанымдық философиялық әлеуметтік қоғамдық этикалық педагогикалық психологиялық ой-пікірлері осыны дәлелдейді.Ол сомдаған бірін-бірі толықтырып отыратын ұлттық бейнелер халқын бірлікке еңбек етуге өнер-білім үйренуге шақырған үлттық мұддеден.

"Абайды таныту арқылы біз Қазақстанды әлемге танытамыз.Абай әркашан біздің ұлттық ұранымыз болуы тиіс" -деген елбасының ойлы пікірін тірек өте отыра жас ұрпақтың санасына халқымыздың ұлы тұлғаларын олардың жеке тұлганы үйлесімді қалыптастырудағы ой пайымдаулары мен психологиялық педагогикалық көзқарастарын ғылыми негіздеп,оны оқу үдерісінде жүйелі түрде сабақтастыра отырып жеткізу-білім беру жүйесінің алдындағы жауапты міндеттердің бірі.

Қазақ халқының ұлы философы Абай шығармаларын филология,педагогика ғылымы саласының мамандары жан-жақты зеріттегені анық.Ақынның мұраларын мәселен,әдебиет саласында М,Ауезов,М,Ғабдуллин,М.Мырзахметов,А.Кыраубаев,А.Көбесов сынды ғалымдар зерттесе,философтардан Ғ.Есім,Ж.Әбділдин,М.Орынбеков,Б.Бейсембаев т.б өз еңбектерінде акынның дүниетанымының көздері,адам философиясы,этика мен этикасы,әлеуметтік,азаматтық ойларын,оның шығармасындағы адам мен адам болмысы,өлең сөздегі шеберлігі мен даналығын философиялық түрғыдан қарастырды.

Абайдың психологиялық көзқарастарын психология ғылымы саласында Т.Тәжибаевтың тұжырымдауынша "Абай тек қана асқан кемеңгер ойшыл ақын ғана емес,сонымен қатар ірі философ,психологиялық білиімдер жүйесін насихаттаумен айналысқан ғұлама.Ол ұлттық психологиялық ұғымдардың негізін қалады..."деп түйіндейді.

Ақыл мен сезім және ерік Абайдың ойлауынша,бірлестікте,толық тұтастықта және жарастықта болуы керек, өйткені бұлар бір-бірінсіз пайдаға аса алмайды;ал бұлардың жеке-жеке ажырап кетуі,тығыз байланыста,бірлестікте болмауы адамды көңілсіз жағдайларға ұрындыруы,оны омірдің қалыпты жолынан шығарып жіберуі мұмкін.Сондықтан ғылымның міндеті адамның осы үш салалы психикалық әрекетін зерттеу,сөйтіп олардың бірлестікте болуын қамтамасыз ету болып табылады.

Акыл, да ашу да, жоқ күлкі де жоқ,

Тулап қайнап бір жүрек қылады әлек

Біреуінің күні жоқ біреуінсіз

Ғылым сол үшеуінің жолын білмек

Ақын кейбір өлендері мен өнеге -үлгі (ғаклия) сөздерінде мына төмендегідей жеке сезім құбылыстарына қысқаша түсінік береді.

Қуаныш-адамға сергектік пен күш-қуат беретін жағымды сезімдердің бірі.Ол көбінесе жастыққа тән сезім болып табылады.Адам қартайған сайын онда жағымсыз сезімдер көбейеді.Алайда адал еңбек ету адамға қашанда қуаныш бақыт әкеледі.Күлкі -адам қуанышының айқын көріністерінің бірі болып табылады.Күлкі-адамға қажетті нәрсе бірақ пайдассыз орынсыз күлкі зиянды болып табылады.Сондықтан орны мен ғана күлу керек.Күлкі адамның рахаттанып ләззат алуына туғанда ғана жақсы (орынды) кулкі болып табылады.Ал,біреудің ғайғысына күлуге кулуге тіпті де болмайды, қайта ондай адамның қайгысына ортақ болып жәрдемдесу керек.Қулықпен сүрген өмір-өмір емес тек тіршілік етіп жүру ғана.