КІШІ МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ ОҚУШЫЛАР

БОЙЫНА МӘДЕНИ-МҰРА, САЛТ-ДӘСТҮР

ҮЛГІЛЕРІН ДАРЫТУ

п.ғ.к., доцент Б.У. Курбаналиев, магистр Г.А. Дуйсенбиева

Бастауыш мектеп оқушысының дамуы күрделі және қайшылықты про-цесс. Бастауыш мектеп кезінде бала көп нәрсені ұғып, түсінуі керек, сол себепті де оның өміріндегі әрбір күнді барынша пайдалану қажет.

Бұл жастағы баланы тұлға ретінде сөз етуге болады, өйткені ол өз мінез-құлқын сезініп, өзін басқалармен салыстыра алды. Бастауыш мектеп жасын-дағы басты міндет - адамгершілік қатынастарды, табиғатты, қоршаған әлемді ұғыну. Бастауыш мектеп жасында интеллектуалдық, әлеуметтік және адамгершілік қасиеттердің барлығы дерлік қарқынды қалыптасады, олардың кейбірі өмір бойына еш өзгеріссіз қалады. Оқытудың алғашқы сатысынан бастап оқушыларға сапалы білім мен саналы тәрбие беру, бастауыш сынып білім мазмұнының теориялық деңгейін көтеру, оған ұлттық мағына бере келіп, нәтижесінде ақыл-ойы дамыған азаматтарды тәрбиелеп шығару, халықтық педагогика түрлерін тиімді пайдаланумен байланысты болады. Халықтық педагогика түрлерін сабақта лайықты, жүйелі түрде қолдана отырып, оқушыларға білім беру, тәрбиелеу міндеттері жүзеге асырылады. Білім беру барысында халықтық тәлім-тәрбие түрлерін көбірек насихаттап, ұрпақ бойына ізгілік, адамгершілік секілді адам баласында болатын жақсы қасиеттерді жүрегіне ұялатсақ, олардың өз тіліне,

Отанына, халқына деген сүйіспеншілігі артып, өз елінің әдет-ғұрыптарын бойына сіңіретіні сөзсіз.

Қоғамда қабылданған тәрбиелілік идеалына қол жеткізу рухани-адамгершілік білім беру негізінде жүзеге асады. Қазіргі қоғамдағы идеал -бұл жетілген, жан-жақты және үйлесімді дамыған адам. Адам тәрбиелеу мәселесі ежелгі ойшылдарды, ағартушы-педагогтарды да толғандырғаны мәлім. Рақымшыл, адамгершілікті адам тәрбиелеу - тәрбие мақсаты екендігін олардың барлығы дерлік мойындағанымен, "рақымшыл, адамгершілікті адам деп кімді айтамыз?" дегенде ортақ пікірге келе алмады. Платон ақыл, ерік және сезімді тәрбиелеуді артық көрді. Аристотель ерлікке, төзімділікке, са-бырлылыққа, адалдыққа, жоғары интеллектілікке және моральдық тазалыққа тәрбиелеуді жөн санады. Я.А.Коменский үш мақсатқа яғни өзін және қоршаған әлемді тану (ақыл-ой тәрбиесі), өзін-өзі басқару (адамгершілік тәрбиесі) және Құдайға ұмтылу (діни тәрбие) қол жеткізуге бағытталуы тиіс деп есептеді. Ж.Ж.Руссо тәрбие мақсатын жалпы адамзатгық құндылықтарға бағындыру позициясын берік ұстанды. И.Песталоцци тәрбие мақсаты адам бойындағы табиғи қабілеттілік пен дарындылықты дамыту туралы айтты. И.Гербарт тәрбие мақсаты адамды үйлесімді қалыптастыруға бағытталған жан-жақты қызығушылықтарды дамыту деп санады. К.Д.Ушинский тәрбиелі адам - бұл, ең алдымен адамгершілікті адам деп айтты. Осыдан тәрбие мақсаты біреу ғана болмағандығы көрінеді, бола бермейтіні де айқын. Сонымен қай кезенді алсақ та, жетілген, жан-жақты және үйлесімді дамыған адам - ең жоғары тәрбие мақсаты болғаны анық.

Жеке тұлғаның әлеуетін барынша ашуға, өзін-өзі тану процесінде жақсы адамды тәрбиелеуге бағдарланған рухани-адамгершілік білім беру түйінді рөл атқарады.

Халық педагогикасын қай жағынан алып қарасақ та, оның мақсат-мүддесі біреу: ол - адам баласын, жақсылыққа жеткізу. Халық педагогикасының алдына қойған мақсаттың бірі -ел арасына кеңінен тараған табиғат қорғауға байланысты халық дәстүрлерін педагогикалық тұрғыдан жан-жақты зерттеп, жүйеге келтіріп, жас ұрпақ тәрбиесінде пайдалану.

Ұрпақты туған жерін, өскен елін жанындай сүйетін, өлкенің келешегі үшін аянбай, тер төгіп қызмет атқаратын азамат етіп тәрбиелеуде халық арасына кең тараған табиғат қорғау дәстүрлерінің маңызы зор.

Табиғат қорғау дәстүрлері - сан ғасырлар бойы халқымыздың еңбек-тенуінің арқасында өмірге келген асыл қазына. Бұл дәстүрлер - халықтың ақыл-ойының жемісі. Мысалы: Әр адам көктемде кем дегенде туған өлкеге 2 түп тал-терек, жеміс ағаштарын егіп, кем дегенде 5 метр арық тазалап, аула-сын, үй-жайын женге келтіруі тиіс.

Халықтың дәстүрлі түрде ауа тазалығын сақтауға қосатын үлесі - күн-делікті қарапайым еңбек. Олар күнделікті жыл маусымының әр кезеңінде, таңертең мен кешқұрым ауласына су сеуіп сыпырып, жиналған қалдықтарды арнайы қазылған шұңқырға тастап, лас суды сол шұңқырға төгіп, осы шұңқырды дәрі-дәрмекпен өңдеп тұруы. Бұл - күнделікті әдетке айналған жұмыс. Ауа тазалығы жер беті, халық шаруашы-лығы өндірісі, транспорттазалығымен, күнделікті тұрмыстық тазалықпен тығыз байланысып жатыр...

Ауаның тазалығын сақтауға жер бетінің жасыл желектері есепсіз мол үлес қосады. Біз табиғатты, оның ішінде жұпар иісті көк аспанды арымыздай аялап, оны уланудан қорғауға тиіспіз.

Әлем кеңістігін, аспанды, ауаны аялау - қазақ халқының қанына сіңген, өмір бойы өзімен бірге келе жатқан асыл дәстүрі. Сондықтан да халқымыз: "Аспандарың ашық болсын", "Тәңірлерің жарылқасын" - деп бата беріп, "Ай қорланса- аяғыңды сайла, күн қорланса - күрегіңді сайла" - деп ескертіп жатпай ма? Халқымыздың ғасырлар бойы тәжірибесі, Ай мен Күнге, Жұлдыздарға қарап, олардың тууы мен батуына қарап болжам жасауы жақын арада ауа райының қандай болатынын дәл айтуға мүмкіндік берген. Осы дәс-түрлер, осы нақылдар - біздің табиғи оқулығымыз. Оны оқи білу, жастарға оқыта білу - парызымыз.

Су, табиғатта су айналымы заңының негізінде, таусылмайтын табиғат қорына жатады. Ол - ерекше қасиеті бар минерал. Сусыз өмір жок,.

Халық арасында: "Суда отырып та шелдеп елуге болады", - деген нақыл сөзі тараған. Осы айтқандарымыздан тұщы судың адам өмірінде алатын орны айқын керініп тұр.

Дәстүр тәрбиесінен өткен азаматтың өткен туған елін, өскен жерін ары мен шыбын жанындай қадірлемеуге, әлкенің табиғатын қызғыш құстай қорымауға дәті бармас. Бұл - су көздерін ластану мен уланудан қорғау дәстүрлері халықтың суға адалдықпен қарауының, оны мәңгілікке таза сақ-тауға арналған іс-әрекетінің бір түрі. Айта берсек, "Судың да сұрауы бар", - деп өскен халқымыздың еселі еңбектерінің жұрнағы ғана. Бірақ та, бұл мысалдың өзі ел ішіне кең тараған дәстұрлердің, ата-баба арқылы келесі ұрпаққа беріліп, оларды өлкенің жана-шыры етіп тәрбиелеудің түп қазығы.

Сондықтан да біз: "Бастау суалса -бақыт суалады", "Бастау көзі тапталса батпаққа айналады", "Құлазыған шөл-жетім, құс қонбаған көл - жетім, сор-таңға құйған сел - жетім", "Ағын су -өмір, тоқтау су - өлім" деген халық да-налықтарын басшылыққа ала отырып, олардың мән- мағынасын түсініп, өмір нәрі, өңір сәні - су көздерін таза ұстауға тәрбиелеуге міндеттіміз.

Мөлдір ақ бұлақ, тапталған батпаққа, әсем сыбдырынан айырылып, қаңсып қалған тоспа-тоғанға айналмас үшін, біз суды қорғауға байланысты халық дәстүрлерін тәрбие құралына айналдырып, оқушыларды суды улану мен ластанудан сақтайтын азамат етіп тәрбиелеуге міндеттіміз. Осы мақсатқа жұмсалған шексіз еңбек , төгілген маңдай терді асыл мақсатқа жұмсалды деп есептеуіміз керек.

Жер деген - киелі ұғым. Осы ұғым мен халық барлық жақсылықты байла-ныстырады. Бірақ көпшілік жағдайда,

адам баласы жер ұғымы мен топырақ ұғымын шатастырып жібереді. Мысалы, ел арасына кең тараған, жерді мүйіздерімен көтеріп тұратын "төрт өгіз", өмір тірегі мағынасын беретін "Жеті қабат жер", жердің күшін көрсететін "Жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты", жер байлығын көрсететін "Жанарта- ••", "Жанартас", "Жермай", "Жанармай", "Ас тұзы", "Асылтас", "Ақтас", "Әктас", "Шымтезек", "Жер буы" тәріздес көптеген ертегілердің мән-мағыналарын үңіле зерттесек, олардың айтары бір-ақ сөз - қасиетті Жерді қадірлеу, оның байлығын үнемдеп пайдалануға жетелеу.

Демек, жаңаша даму уақыты мен жаңа білім беру жүйесінде ұлттық тәрбиені оқу үрдісінде халқымыздың даналық мұрасы, халық педагогикасы-на деген өз көзқарасымды, сезімімді, ерекше ілтипатымды сабақта түрліше тәсілдермен шәкірттеріме жеткізу арқылы оларға ой салып, ізденуіне, халық даналығын орынды қолдана білуіне бағыт беріп, жол көрсетуде біраз мүмкіндіктерді пайдаланып жүрмін.