СӘКЕННІҢ ӘН МҰРАСЫ

п.ғ.к., доцент Б.У. Курбаналиев, магистр Г.А. Дуйсенбиева

Қазақ совет әдебиетінің классигі, қоғам қайраткері Сәкен Сейфулиннің жаңашыл ақындығы бір төбе, компазиторлығы бір төбе. Сәкеннің музыкалық мұрасына келер болсақ,қазақ музыка тарихына мейілінше еңбегі сіңген, әндері бүкіл Сарыарқаны шарлап кеткен компазиторлық дарынын паш ететін ерекше қырына таза алтын күйінде табыстау да – аманат.

Осы орайда әсем әуезді « Біздің жақта », « Тау ішінде », « Көкшетау », « Сырсандық »және т.б. елге кеңінен тарап,халқымыздың сүйіп тыңдайтын, елжіреп шырқайтын әндерді шығарған Сәкен Сейфуллиннің ерен еңбегін « Қазақ музыка тарихына» алтын әріппен жазса артық етпес еді. Әншілік өнерінің тырнақалдысы - « Біздің жақта ». Өлең әні 1919 жылы майда Сарыадыр баурайында дүниеге келді.

Сәкен Сейфуллин « тар жол, тайғақ кешу » романының басында « Әупілдек » әні және соңында « ықылас күйі » туралы тарихи толғанысты ән мен күй ақиқатын жазып кеткен. Сондай – ақ мұнда ел арасындағы Қилыбай серінің 17 ақынға арнаған өлеңінде Сапалайдың да аты аталады. Сапалай серілік - әншілік ақындық өнерімен қоса, аумалы – төкпелі заманда саяси - әлеуметтік мәселелергеде араласқан. Осы жазғанынан –ақ музыка өнерімен сәкен болмысының бөле – жарып қарауға болмайтын тұтастығы анық қөрінеді.

Сәкеннің әкесі Сейфолла күйші, анасы Жамал әнге әуес

Ащы тілмен төрені сұғып алып,

Алғызып – ақ қайтарсың басты деді (бес ғасыр жырлайды А «Жазушы»,ызаланып ширыққан халықтың төреге деген сенімсіз пиғылын бетің бар, жүзің бар демей ашық айтып, уытты сынға суарылған бейнелі ойын ащы тілмен бүкпесіз толғаған.

Жазықсызға тартқыздың жазаны да

Былықтырып былғадың тазаны да

Адал тамақ өтпейді тамағыңнан

Ұрлық етіп салмасаң қазаныңа

Аттандырған ұрың мал әкелмесе

Әкесі өлген ұқсайсың озалыға

Халық ұғымына жақын обрызбен, тура мінездеу арқылы ащы шындықты, төренің қианат – мінін бетіне шыжғыра басып,сатиралық бейнесін жасаған.

Береке көкткен деген, жылдан – жылыс

Ер – ұл туса болады елге таныс

Сөйткен ер – ұл сен болсаң, тумайақ шөк

Сен туған соң елімнен шайқалды ырыс

Ақынның Рүстем төрені сынап – мінеуінде арғы ата- бабаларымен салыстыру тегіне үңілу бар.

Атаң Абылай қазақтың кегін алған

Туын жығып,жауының шебін алған

Үш жүзді біріктіріп, елдігімізді сақтаудағы ерлік иесі, халық қамқоры, ел тұтқасы болған Абылайдың ұрпағы Рүстемнің бүгінгі күйін «Аруағын атаңның боққа былғап, Төмен болдың тұрғылас тұсыңнан да» деп салыстыра сипаттау арқылы ұтымды жеткізген.

Тұқымы азып төренің, тұқыл болып

Болат ағып бұл күнде болды мырыш

Қара орын айырылған алтын тақтан

Адамша ішіп, аңша өскен сен – бір хайуан

Кемшілікті, бадырайып тұрған міндірді әшкерелеп шенеуде ақынның тәл шеберлігі, сөз тапқырлығы,ақындық мүмкіндігі мол.

Ел басындағылардың қаскөй озбырлығы мен отаршылдықтан береке – бірлігі келіп тозған ел өмірінің өксіген, қазақ елінің қоғамдық қайшылығын әділдікпен суреттеуде сатиралық мотивтерді орынды пайдалана білген.

Ханнан қайрат, бойыңнан қайыр кетіп,

Телмірген теңдігі жоқ ел болған кез

Шеп бұзып, ту құлатқан батыр құрып,

Тебінгі сауған ұры ер болған кез ...

Би кетті малдылардың айтағында

Пәленді мұқатып бер десе болды деп ел өміріндегі келеңсіздікті әділдікпен суреттеуде сатираның мүмкіндіктерін кеңінен пайдаланған. Ауызбірлігі мықты азат ел болуды аңсаған ақын шындықтың бет – пердесін терең тебіреніспен әшкерелеп, ескерту жасаған.

Үй жығылып қазақтан, тікті күрке,

Күркеден де айырылар бірте – бірте

Ол - өз заманында бетіне ешкімді тік қаратпаған Рүстем төрені орынды уәж, өткір айтқыштығымен иілткен, сөзге тоқтата білген шайыр.

Жанақ ақынның Рүстемді іздеп барып, « істеген сұмдықтарын » бетіне баса, шүйліге айтқан көлемді туындысы Сүйінбайдың Тезек төреге тепсіне айтқан арнауына үндес, ұқсас сатиралық туынды. Екі ақын да қылышынан қан тамған төрелерге үрікпей, қорықбай, жасқанбай зорлықшыл іс - әрекетінен, қаскөй қылықтарынан сескенбей, қылмыстарын бетіне бүкпесіз ашық айтады. Бұл ақындар туралы Сәрсенбі Дәуітовтың « Ақын тек құдіретті сөздің ғана авторы емес, онда арыстанның жүрегі, бұлбұлдың таңдай бар ғажап құбылыс » деген пікірі өте орынды айтылған.

Жанақ сатирасы басқа төрелерге айтқан өлеңінде де кеңінен көрініс тапқан. « Кәрібай болысқа айтқаны » өлеңінде

Алты руды басып тұрған Кәрібайсың.

Мен түгіл өз әкеңді танымайсың.

а) «Замана» ә) «Бала зар»

б) «Зар заман» в) «Алдаушы жалған»

г) «Насихат»

26. Мұрат Мөңкеұлының өмірге келген, өмірден өткен жылдарын көрсетіңіз.

А) 1818-1881ж; ә)1858-1912ж;

Б)1870-1904ж; в)1858-1912ж;

Г)1843-1906ж;

27. Мұрат Мөңкеқлы қай жерде дүниге елді ?

А) Атырау облысы, Қызылқора өңірі;

Ә) Қостанай облысы, Құсмұрын бекеті;

Б) Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан ауданы;

В) Шығыс Қазақстан облысы, Аягөз ауданы;

Г) Жамбыл облысы, Жамбыл тауы.

28. Мұрат Мөңкеұлының өлеңдерін көрсетіңіз.

А) «Әсемпаз болма әрнеге», «Жаз»;

Ә) «Анама хат», «Қазақ қалпы» ;

Б) «Замана», «Насихат»;

В) «Үш қиян», «Өлім» ;

Г) «Сырым», «Елім – ай»;

29. Беріште Есет, Айтуар.

Анайы туған Қарқуар –

Солардан қалған бұ дүние,

Өлімнің сондай жайты бар, - деген шумақ Мұрат Мөңкеұлының қай өлеңінен алынғандығын анықтаңыз

А) «Дұспан тазы, біз түлкі»

Ә) «Өлім»

Б) «Үш қиян»

В) «Еділді тартып алғаны»

Г) « Әттең, бір қапы дүние – ай»

30. Кердері Әубәкір Шоқанұлының туған жылын көрсетіңіз.

А)1845 жыл; Ә) 1858 жыл; Б) 1818 жыл;

В) 1841жыл; Г)1843 жыл;

31. «Жарандар, кеңес жазайын», «Заманның опасыз еліне айтқаны» деген өлеңдердің авторын көрсетіңіз.

А) Кердері Әбубәкір Шоқанұлы;

Ә) Шортанбай Қанайұлы;

Б) Ахмет Байтұрсынұлы;

В) Міржақып Дулатов;

Г) Мұрат Мөңкеұлы;

32. Кердері Әбубәкір Шоқанұлының шығармасың табыңыз.

А) «Мұң»;

Ә) «Алдаушы жалған»;

Б) «Әттең бір қапы дүние – ай»;

В) «Заманның опасыз халіне айтқаны»;

Г) «Анама хат»;

33.Зар заман ақындары шығармаларының өзіндік ерекшелігін көрсетіңіз.

А) Болашаққа сену, торығу;

Ә) Торығу, кемшіліктерді сынау;

Б) Кемшіліктерді сынау,болашақтан үміт күту;

В) Өткенді аңсау, болашақтан үміт күту;

Г) Дінді уағыздау,болашаққа сену;

34. Зар заман ақыны Асан Барманбекұлының шығармашылығы туралы «Зар заман әдебиетінің басы Асан болса, аяғы да Асан болып біткендей. Сондықтан бұл Албан Асанды біз арғы Асаннан бағыт алған, Шортанбайдан үлгі көрген зар заман ақынының соңғысы, екінші Асан қайғы дейміз» деген ойды айтқан кім ?

А) Сәкен Сейфуллин;

Ә) Әлихан Бөкейхан;

Б) Ахмет Байтұрсынұлы;

В) Ілияс Жансүгіров;

Г) Мұхтар Әуезов.

2	Бердібек Соқпақбаевтың өмірі мен шығармашылығы туралы	1
3	«Жазып та көрдім мен де өлең»... «Бұлақ» өлеңдер жинағы туралы	1
4	«Шынықсын денеміз», «Саққұлақ», «Балапан», «Шалғынбай» өлеңдері	1
5	Әңшімелер туралы	1
6	«Ағаштар неге ашуланды?», «Балапан торғай», «Жол», «Аяқталмаған мәжіліс» әңгімелері	1
7	«Алыстағы ауылда» повесі	1
8	Повестегі Болат, Сережа туралы	1
9	Өтілгендерді пайдалау	1
	2-тоқсан	1
1	«Аяжан» повесі туралы	1
2	Повестегі Аяжан бейнесі	1
3	«Жекпе-жек» повесі	1
4	Мұраттың спорт әлеміндегі өсу жолы	1
5	Мұрат бейнесі	1
6	Шығарма, «Менің сүйікті жазушым»	1
7	Тоқсандық қайталау	1
	3-тоқсан	1
1	«Менің атым – Қожа» повесі	1
2	Қожа, Жантас, Жанар, Сұлтан бейнесі	1
3	Повестегі бала психологиясының берілуі	1
4	«Менің атым – Қожа» фильмі туралы	1
5	«Балалық шаққа саяхат» өмірбаяндық повесі	1
6	Повестегі боямасыз өмір	1
7	Шығарма тақырыбы	1
8	Шығармадағы кейіпкерлер туралы	1
9	«Қайдасың, Гауһар?» повесі туралы	1
10	Тоқсандық қайталау	1
	4-тоқсан	1
1	«Қайдасын, Гауһар?» повесіндегі достық пен махаббат	1
2	Жәнібектің сезім күйлері	1
3	«Өлгендер қайтып келмейді» романы	1
4	Еркіннің азамат-жазушы ретінде қалыптасуы	1
5	Соғыс жылдары және одан кейінгі жылдардағы ауыл өмірі	1
6	Талантты танығандар айтады	1
7	«Мен таныған Бердібек» (ойтолғау)	1
8	Жыл бойы өткенді қайталау	1
		Барлығы - 34