ГЕГЕЛЬ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ
ДІНДЕРДІ ЖІКТЕУ МӘСЕЛЕСІ
Адамзат тарихында әртүрлі халықтарда және
әр кезеңдерде діни наным-сенімдер мен әдет-ғұрыптардың
сан алуан түрі кездеседі. Барлық халықтар үшін ортақ
сипат-діннің болуы. Осы діндерді, діни құрылымдарды бір
негізде немесе белгілі бір көрсеткіштерге байланысты типтерге бөлу,
классификациялау мәселесі діндерді, жалпы діндер тарихын зерттеудің
негізгі бағыттардың бірі болып табылады.
Діндерді
зерттеу барысында оларды жіктеу, топтастыру, жалпы діндер туралы мәліметтерді
жинаумен, жүйелеумен қатар жүріп отырған. Діндердің
тарихи түрлерін жіктеу мәселесі әртүрлі философтардың,
теологтардың, тарихшылар мен әлеуметтанушылардың,
дінтанушылардың еңбектерінде көрніс тапқан болатын.
Олар қалыптастырған діндер типологиясы әрбір зерттеушінің
өзіндік ғылыми ізденістері мен көзқарастарына
негізделген. ХIХ ғасырдағы философиялық және әлеуметтік
ілімдердің ішінде діндерді жіктеуді алғаш жүзеге асырған
неміс философы Г.Гегельдің еңбектерінің орны ерекше. Неміс философы Г.Гегель дінді философиялық мазмұнда өзінің
көптеген еңбектерінде қарастырған: “Рух феноменологиясы”,
“Философиялық ғылым
энциклопедиясы”, “Тарих философиясы” және т.б. Сонымен бірге діндерді
зерттеуді жалпы философиялық білімнің жеке бөлімі ретінде қарастыруды
жүзеге асырған. Осы бағыттағы басты еңбегі – «Дін
философиясы туралы лекциялар».
Гегельдің дінді талдауы оның жалпы
философиялық ұстанымдары негізінде жүргізіледі. Дін қандай да бір алдау мен сауатсыздықтың
нәтижесі емес, ол объективті себептердің салдары, ал философияның
міндеті осы себептерді тану және діни сенімнің ақиқат,
саналы элементтерін анықтау және сол арқылы сенім мен білімді
келістіру болып табылады. Гелеьдің
діни-философиялық тұжырымдамасында екі негізгі мәселе – дін ұғымының
тарихилығы және рухтың шексіз және шекті көрінісінің
арақатынасы қарастырылады.
Дін – идея түрінде барлық адамдарға танымал абсолюттік
рухтың өзін-өзі тануының қажетті
және тарихи заңды түрі. Дінде ақиқат, адамға сезімнің, авторитеттің көмегімен
сырттан беріледі, ал философияда ол жеке өз бетімен танылады. Гегель
діннің абсолюттік ақиқаттылығын, тіпті ол үйлесімсіз
түрде болса да мойындайды және сол арқылы оның бар
болуының заңды екенін және мемлекеттің ауқымы да
нақты атқарымдарды орындайтынын да мойындайды. Сонымен бірге, «халықтың
өнегелілігінің табиғаты, оның құқықтық
пен нақты еркіндігінің және оның мемлекеттік құрылымының
ұстанымы, сонымен қатар оның өнері мен ғылымдары
– осының бәрі діннің негізін қалайтын ұстанымға
сәйкес келеді»[1]. Ол адамзат тарихындағы діннің әртүрлі
формаларының арасындағы тарихи байланысын анықтауға және
діннің дамуын толық түрде көрсетуге тырысты. Оның
құрылымының негізі философиялық идеализмнің ұстанымдары
болды. Рух өз бетімен дами отырып, нақты әлемде өзгерістерді
жүзеге асырады немесе сол әлемдегі өзгерістерге себепші
болады. Ең соңында ол діни
салаға да көңіл аударады. Рухтың өзін-өзі
тануының әрбір деңгейі өзіне сәйкес жаңа,
барған сайын кемелденген дінді қалыптастырады. Философ діннің,
өзінің логикалық дамуы идеясын оның нақты тарихи
дәуірлермен, нақты халықтармен, мемлекеттермен үйлестіруге
тырысады. Дінді әлемнің идеалды екіге бөлінуі деп қарастыра
отырып, діннің бүкіл тарихын
сол бөлінудің бірте-бірте дамуы арқылы алынуға,
жойылуға ұмтылуы деп түсіндіреді.
«Рух феноменологиясы» еңбегінде Гегель абсолюттік рух, ол барлығы
немесе бәрі, сондықтан оны барлық жерде ашуға болады.
Абсолюттік рух немесе жаратушы қай жерде ашылса, сол жерде діннің түрлері
пайда болады: «табиғи» діндер –
табиғатты құдіретке айналдыру, «көркемдік-сұлулық»
діні – адамды құдіретке айналдыру, «аян» діндері – жаратушыны адамға
айналдыру. Бұл идеялар «Дін
философиясы бойынша лекциялар» еңбегінде жан-жақты қарастырылады.
Онда діннің түрлерінің ауысуы философиялық жүйедегі
логикалық үрдістердің көрініс табуымен айқындалады.
«Дін тарихы бойынша лекциялар» еңбегінде Гегель діндердің түрлерінің
дамуының өз классификациясын бастай отырып, алғашқы
діни сенімдердің, алғашқы қауымдық идеализмнің
нақты қалыптасуына дейін ұзақ уақыт қажет
болғанын айтып өтеді. Гегель дін өзіне тән даму
барысында үш негізгі сатыдан өтеді деп түсіндіреді: «табиғи»
діндер, «рухани даралану» діндері және «абсолют-сөзсіз дара дін».
Осы сатылардың әрқайсысы кезеңдерге бөлінеді. Сол
кезеңдер адамзат тарихындағы нақты діндер болып табылады.
Ең бірінші «табиғи» дін сатысы, Гегельдің пікірінше,
жаратушы ақырғы заттарда көрініс табатын дәуірге сәйкес
келеді. Бұл сатының бірінші кезеңі «тура» дін. Діннің
осы алғашқы түрін Гегель тура, қалыптасушы дін деп
атады. Бұл термин мазмұны жағынан алғашқы қауымдық дін үғымына келеді. Дін тарихи құбылыс
ретінде төменгі деңгейінен жоғары деңгейіне қарай
дамиды. Өз дамуының алғашқы кезеңінде, «тура»
дінде жаратушы жеке, дара түрде болады. Күн, жан-жануар, адам,
тікелей табиғи құбылыстар,
жаратушы-құдіреттің күш есебінде танылады. Осындай дінде рухани бастама өзінің табиғилығында
алынған, сондықтан діннің пайда болу себебі – қорқыныш,
тек жаратушыға байланысты емес, табиғатқа байланысты. Гегель
ежелгі адамдардың өзара және табиғатпен қатынасының
қайшылықты негізін дәл анықтайды. Адамдардың бойындағы
қорқыныш сезімі табиғатқа үстемдік ету сезімін қалыптастырады
және оны өзінің қарама-қарсы түрі – сиқырға
айналдырады. Ол шынайы болмаса да, табиғатқа үстемдік етудің
бір жолы. Бірақ діннің бұл алғашқы түрі нағыз
өз мағанасындағы дін емес, Магия да адам өмірінің
тылсым, жаратылыстан тыс күштерге тәуелді болуы туралы дінге тән
идея болса да, ол әлі толық
мәндегі дін емес, өйткені
онда жаратылыстан тыс, иллюзорлы әлемнің болуы туралы, оның
екіге бөлінуі туралы басты түсінік жоқ. Ол кезең адам
бойындағы сиқыршылық күштің белең алуымен,
оның ерекше құбылысқа айналуымен сипаталады. Бірақ
ол күш әлі рух пен ақыл-ойдың күші ретінде көрініс
таппайды. Екінші кезең – «сананың өз ішінде (адамның өзінде)
екіге бөлінуі». Бұл кезең «өлшем діні» (Қытай), «қиял
діні» (брахманизм), «өз болмысының діні» (буддизм) жатады. «Табиғи»
діннің үшінші кезеңі – «азаттық дініне өту» – ол
«жақсылық пен жарық дінін» (Персия), «күйзеліс дінін»
(Сирия) және «жұмбақтар дінін» (Египет) қамтиды.
Діннің екінші сатысы – «рухани даралану» діні. Гегельдің
пікірінше, діннің дамуының осы сатысында жаратушы 1) бірегей,
шартсыз субъект 2) ішкі қажеттілік және 3) сыртқы қажеттілік
немесе мақсаттылық болып табылады. Ол кезең сәйкес
діндер – «ұлылық діні» (Иудея), «сұлулық діні» (Греция)
және «мақсаттылық
діні немесе ақыл-парасат діні» (Рим).
Ең соңғы «абсолюттік-сөзсіз дара дін» сатысы, шартсыз және өзін
ашушы дін – христиан діні. Ерекше тұлға ретінде шектелген рухтың
алынуы, бұл дүниедегінің бәрін жоққа шығару
арқылы абсолютті рух осы кезеңде өзімен бірігуге, адам рухы
арқылы өзін өзі жете түсінуге жетеді. Гегельдің
ойынша осы жерде «дін» өзінің толық ашылу сәтіне әлем
мен рухтың қарама-қайшылығын жою, алу арқылы
жетеді[2].
Нақты діндер – рухтың санасының өзін өзі
тудыру сатылары. Олардың абсолюттік дінге қатынасы екіұшты.
Бір жағынан, олар оның элементі болып табылады. Екінші жағынан,
нақты діндер жиынтық түрде христан дінін құрайды.
Бірақ олар оның маңызды, бағынышты сәттері
ретінде көрініс табады. Өз ойын түсіндіру үшін Гегель төмендегідей
мысал келтіреді: жаратушының адам бейнесінде көрініс табуы,
меншіктің маңыздылығы, неке, билеушілер мен мемлекетті қорғау
туралы идеялар тек христиан дінінің ғана емес, барлық
діндердің негізін құрайды. Ол ұстанымдар барлық діндерде байқалады. Бірақ,
шындығына келгенде жаратушының адам бейнесінде көрініс табуы
туралы тек христиан дінінің
ілімінен және индуизм мифологиясынан көруге болады. Индуизм
мифологиясында ол басқа тұрғыда қарастырылады. Ал
иудаизм мен ислам дінінде ондай ойды кездестірмейміз. Ал «өнегелік қатынастардың»
маңыздылығы (Гегель қолданатын ұғым) кез-келген
діннің өзегін құрайтыны ақиқат.
Екінші жағынан нақты діндердің өзіндік келбеті де
бар, «өйткені діндер онда уақыт аралығында және тарихта
дамиды»[3]. Барлық діндер бірегей, бастапқы негіз, имманентті
идеяның көрініс табу әдісі арқылы бөлінеді. Ол
белсенді, анықтаушы және бөлуші ұстаным болып табылады.
Діндерді осы тұрғыдан қарастыру, діндердің дамуының
көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік береді. Ол көрсеткіштер
төмендегі белгілердің арақатынасымен анықталады:
1)объектілік пен субъектілік; 2)шекті мен шексіз; 3)рухани және табиғи;
4)мәні мен құбылыс немесе оның көрініс табуы.
Діндерді зерттеудегі Гегельдің басты жетістігі – діндерге байланысты
тарихи үрдістің заңдылығын анықтауы. Әрбір
кезең, өзінің алдындағы кезеңнен өзіне қажеттің
бәрін алады, ал алдыңғы кезеңдер өзінің
барлық мүмкіндіктерін пайдаланып болмайынша жойылмайды. Осы заңдылықты
қолдану арқылы Гегель бірқатар маңызды қорытындылар
жасады. Мысалы: «субстанционалды» діндерден «жеке-дара» діндерге өту
барысында осы діндер (иудейлік, грек және рим діндері) алдындағы
діндерге сәйкес келеді, бірақ кері ретпен. Осы бір мысалдан
Гегельдің діндерді зерттеуінің ерекшелігін көруге болады.
Дамудың алдыңғы кезеңін қайталау, бірақ тек
жай ғана қайталау емес. Рух табиғилықтан руханилыққа
дейінгі өз жолын жүріп өтеді. Бұл жол спиральдың әрбір
тармағының қайталануындай.
Даму үрдісі спираль тәріздес жүре отырып, жаңа деңгейде,
жаңа сапада алдында болғанды қайталайды. Діндердің
дамуының осындай жолы, діндері өзара байланыстыруға мүмкіндік
береді, ондай даму болмаған жағдайда діндер бір-біріне тәуелсіз
қатар дамыған болар еді.
Гегельдің діндердің даму үрдісін осындай жолмен түсіндіруінің
дұрыстығын бағалайтын болсақ, онда сол сызбаның өз
логикасын немесе осы сызбаның діндердің нақты тарихи дамуына
сәйкес келуі тұрғысынан да қарастыруға болады.
Діндердің нақты тарихи дамуына сәйкес болуы жағынан
алсақ, бұл сызбаның объективті негізі жоқ екенін көруге
болады. Гегель діннің нақты
тарихи уақытқа тәуелділігін жоққа шығарады,
«пайда болуы бойынша христиан дініне жақын, ұқсас буддизмді
Гегель ежелгі египет дініне қарағанда діндердің дамуының ерте кезеңіне жатқызады». Сонымен қатар гегельдің
басты идеясы – барлық діндер өзендер мен бұлақтар
секілді ерекше дін – христиан дінінің арнасына барып құяды,
деген идеясы да ақылға қонымсыз, өйткені мазмұны
бойынша христиан дініне жақын діндер болса да, басқа да көптеген
діндердің христиан дініне қатысы жоқ. Ал Гегель болса
діндердің дамуын зерттеуде тарихи тұрғыдан емес, логикалық
жағынан қарастырады. С.А.Токаревтің пікірінше, Гегельдің
тұжырмдамасының үш маңызды
жетістігі бар: біріншіден, ол адамзат тарихының жалпы үрдісі шеңберінде
дінге сәйкес орын беретін үлгі ретінде; екіншіден, ол диалектикалық
әдісті қолданудың бір үлгісі ретінде, діннің мәні
(басқа да кезкелген құбылыстың мәні де) ең
басында емес, құбылыстың нағыз табиғатын ашып көрсететін
оның ішкі қайшылықтарының
бірте-бірте өсу барысында оның толық дамуы; үшіншіден, Гегельдің зерттеу нысаны туралы априорлы-дедуктивті
түрде баяндауына қарамастан, ол нақты деректерден бас
тартпайды, олардың әрқайсысына жалпы тарихи сызба шеңберінде
орын табады [4].
Діни сенімдердің дамуы туралы баяндаған кезде, Гегель оны кең
ауқымда қарастыратынын айта кеткен жөн. Ол үшін
жаратушы туралы ой – діндердің пайда болуының негізі және
адамзаттың да жүріп өткен жолының бір бөлігі. Оның
сызбасы адамзаттың рухани әрекетін тұтас талдауға деген
ұмтылыс. Гегель нақты діни формаларды қарастыра отырып, олар
арқылы таным механизмінің дамуын, білімнің мазмұнының
толыға түсуін зерттейді. «Ақиқаттың жеке заттарда
қандай да бір көрініс табуын түсіну емес, бәріне
бірдей, бәрін қамтитын, одан басқа ештеңе жоқ
абсолют ақиқатты жете түсіну», секілді дін туралы ойлар Гегельдің
сызбасын дәл осындай қабылдауды қажет етеді [5].
Пьер Шантепи де ла Соссе «Діндер
тарихы бойынша оқулық» еңбегінде Гегельдің идеяларын
неміс философы Эдуард Фон Гартман, голландық діни қызметші және
дін тарихшысы Корнелиус Петер Тиле, неміс философы, дінтанушы Герман Зибек ары қарай
дамытты деп жазады.
Сонымен, Г.Гегель діндердің
тарихи түрлерін қарастыра отырып, діндерді жіктеудің өзіндік
үлгісін қалыптастырды деп тұжырымдауға болады. Оның жалпы дін туралы идеялары кейін
діндерді табиғилық пен
моральдық, этикалық деп бөлу ұстанымына негіз болды.
Әдебиеттер:
1. Гегель Г.В.Ф. Энциклопедия философских наук
- Филocoфия дyx. // Собрание сочинении: Т. 3. Москва, 1956.-С. 347.
2. Гегель Г.В.Ф. Философия религии. в 2-х томах. Москва, Т.1.,1976.-С.171
3.
Гегель Г.В.Ф. Лексии по философии религии. Москва, Т.1.,1975.-С.532.
4.
Токарев С.А. Проблема периодизации
истории религии // Вопросы научного атеизма. 1976, вып.20.- С. 65.
5. Гегель Г.В.Ф. Философия религии. в 2-х томах. Москва, т.1.,1976.-С.222.