Тіл біліміндегі бағалауыш сөздер: жалпы және жеке мағына

Ф.ғ.к. А.Жүсіпов

«С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті» АҚ

Бағалауыштық мағыналы тіл жүйесінің түрлі деңгейін қамтиды. Бағалау семантикасы лексикалық деңгейдегі сан түрлі бірліктің семантикасының ажырамас бөлігі болып саналады. Бағалауды білдіретін сөз тудырушы құралдарды талдауға В.Лопатиннің «Словообразовательные средства субъективно-оценочной прагматики высказывания и текста» [1], З.Құрманәлиеваның «Реңк мәнді туынды зат есімдердің мағыналық құрылымы» атты зерттеу еңбектері арналған [2]. Бағалаудың тұлғалық көрсеткіштерін Н.Лукьянова, В.Телия [3; 4] және т.б. ғалым қарастырса, морфологиялық деңгейдегі бірліктің бағалауыштық мәнін Г.Золотова, Н.Холодовалар зерттеген.

Жалпы сөздердің бағалауыш қызметін В.Виноградов байқаған болатын [5]. Шақ, рай, жіктеу сияқты морфологиялық категориялардың жағымсыз бағаны экспрессивтік ирониялық түрде қолданылуын Д.Шмелев жазады [6]. Л.Капанадзенің еңбектерінде бағалау ишараларының кейбір түрі қарастырылады [7]. Бағалауды білдіретін тілдің прагматикалық құралдарының ішінде интонация мен сөйлеу тонының мәні ерекше. Олардың көмегімен алуан түрлі бағалау эмоцияларын көрсетуге болады.

Бағалау мағынасының синтаксистік деңгейде пайда болатындығын айта келе В.Виноградов «оценка нередко определяет выбор и размещение всех основных элементов высказывания» [8,8] деп тұжырымдайды. Бағалауыш сөз тіркесі мен сөйлемдер мәселесінің зерттелуі А.Шахматовтың «Синтаксис русского языка» [9] деген еңбегінен бастау алады. Ғалым толымсыз сөйлемдердің ішінде өздеріне ғана тән грамматикалық және интонациялық ерекшеліктерімен сипатталатын ерекше топ – субстантивтік баяндауышты, бастауышсыз сөйлемдерді көрсетеді.

«Бағалауыштық сөйлемдер» термині өткен ғасырдың елуінші жылдардың басынан И.Попованың «Неполные предложения в современном русском языке» [10] еңбегінен бастап қалыптасты және негізінен атау септік тұлғасындағы зат есімді немесе сапалық бағаны және жақ, зат, құбылыс, ойдың сипаттамасын көрсететін субстантивтік тіркесті тұрлаулы мүшелі сөйлемдердің төңірегінде бекіді. Сөйлемдерде аксиологиялық баға категориясының кең көлемде көрініс табуы туралы қомақты мәлімет лепті сөйлемдердің құрылымы мен семантикасы туралы зерттеулерде берілген [11,110-б.; 12,185-б.]. Бағалауды білдіретін синтаксистік модель түрінің көп екенін байқау қиын емес, сондықтан «бағалауыш сөйлемдердің» аясын толымсыз немесе лепті сөйлемдердің бір түріне дейін тарылтуға болмайды. Экспрессивтік және бағалауыш конструкциялардың құрылымдық семантикалық ерекшелігі А.Сковородников, Г.Каптур, Л.Кованцева, Л.Мартынова, З.Темірғазина, З. Ерназарова және т.б. еңбектерде талданған. Бағалауыш жүйесін жан-жақты зерделеген Е.Вольф, М. Ивин, Е.Кубряков, В. Телия т.б. ғалымдар болды.

Е.Вольф бағалауышты логикалық семантикалық құрылымы синтаксистік қызметімен қабыспайтын модальдық қалыпқа жатқызады. Бағалауыштықтың модальдық қалыбын жасауға қажетті мына элементті көрсетеді: (1) жеке адам я болмаса социум ретінде танылатын бағалаушы эксплициттік немесе имплициттік субъект /бағалау субъектінің көзқарасы, дүниетанымы арқылы жүзеге асады; (2) баға берілуге тиіс объект /адам, зат, құбылыс, оқиға т.б./ пен бағаланушы зат; (3) баға шкаласының басталар нүктесі мен бағалауыштық таптауырын.

Бағалау категориясының мәні мен табиғатына деген көзқарас, берілген анықтамалар әртүрлі.

Мысалы, лингвистикалық терминдер сөздігінде «бағалау» ұғымы О.Ахманованың пайымдауынша: «Оценка - ... суждение говорящего, его отношение – одобрение или неодобрение, желание, поощрение и т.п. – как одна из основных частей стилистической коннотации» [13,305-б.]. Аталған сөздікте бағалау категориясы сөйлеушінің сөйлеуге қатынасын білдіретін категория ретінде танылады.

Қазақ тілінде тілшілердің бағалауға берген анықтамасын айтсақ, мысалы, Қ. Есенова, О.Ахманованың ізімен мынадай анықтама ұсынады: «Баға не бағалай сөйлеу салты дегеніміз – сөйлеушінің нысанаға алған нәрсе жөніндегі мақұлдау, қарсылық, ықылас не тілек, т.б. түріндегі көзқарасын білдіретін пайымдауы, стильдік қосымша мағына мен мағыналық реңктің негізгі бір түрі» [14, 63-б.].

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде баға, бағалау сөздеріне мынандай сипаттама берілген: «Баға зат. (1) Заттың құны, нарқы. Мұндай аттың бағасы кем дегенде 40-50 сом, -деді Неғметжан Балуан Шолаққа (С. Мұқанов, Шығ.) (2)Ауыс. Қадір-қасиет. Бағаңды білмейді екенсің ғой. Кейбір келіншек сен дегенде ішкен асын жерге қояды деп естідім (З. Шашкин, Сенім). Бағала ет. (1) Баға қою. Өздері бір жылқыны отыз бес сомға бағалағанда, ең болмаса мың жылқы тұрмағанымыз ба? (Ш. Есенберлин, Қаһар). (2) Ауыс. Қадірлеу, құрметтеу. Абай Дәмежанның өнерін аналық асыл қасиет деп бағалады (М. Әуезов, Абай). Бағалау бағала етістігінің қимыл атауы. - бәрін де әдемісіңдер. Тек соны бағалауларың әдемі емес (Ж. Молдағалиев, Сарыарқа). Бағалаушы зат. (1). Баға беруші. Белгібай сатар малына бағалаушы тапты-ау ақыры (Ауызекі тіл). (2). Ауыс. Қадірлеуші, құрметтеуші. Ерекше халықшыл бағыты үшін, өнер, еңбегі үшін Абайды бағалаушы халық саны сол тұстың өзінде де көбейіп қалған (М. Әуезов, Әр жыл)» [15,6-7-б.]. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігінде бағалауыш, бағалауыш сөз (лингв.) деп жазылған [16]

Н.Ильина бағалау категориясын «умственный акт, являющийся результатом взаимодействия человека с окружающей его действительностью. Человек оценивает способность того или иного объекта удовлетворять его потребности, желания, интересы или цели. Найдя предмет или его свойство полезным, приятным, добрым, красивым и т.п. он совершает оценку» [17,16-б.].

Е.Чернявскаяның пікірінше, бұл «языковая категория, являющаяся отражением логической категории, мыслительных процессов, приводящих к установлению ценности всевозможных объектов» [18,58-б].

Зерттеуші Ш. Нұрғожина бағалауыштық туралы «... под оценочностью, следовательно, нужно понимать имеющееся в слове отрицательное или положительное отношение говорящего к объекту речи», - деген болатын [19].

Б.Момынова «бағалауыштық – сөйлеушінің өз тарапынан құбылыс пен зат, іс-әрекет атауына берген бағасы, көзқарасы, оған деген қарым-қатынасы» деп тұжырымдайды [20,134-б.].

З.Темірғазина бағалау жайында былай дейді: «Ценность есть значение объекта для субъекта – благо, добро, красота и т.п., а оценка есть эмоционально – интеллектуальное выявление этого значения субъектом – переживание блага, приговор совести, суждение вкуса и т.п.» [21, 10-б.].

Бұл анықтамалардан бағалау ұғымы құндылық ұғымымен байланысты екені көрінеді. Философиялық құндылық – бұл субъектінің тұрмыс-тіршілігі үшін қандай да бір құбылыс, оқиға, процестің маңыздылығының кезеңі [22,462-б.].

Адами қажеттілікті қанағаттандыру процесінде жүзеге асатын әлеуетті «құндылыққа» қоғамдық қатынас, адамның практикалық қызметінде әрбір ақиқат зат ие болады. Онымен адамның практикалық қызметінің компоненті болатын табиғи зат, жасанды объекті, қоғамдық қатынас, ақиқат құбылысы, процесс, іс-әрекет, қылықтар, нақты айтқанда, барлығы міндетті түрде тілде өз көрінісін табуы қажет.

«... Ценностей быть не может, поскольку одно и то же явление не может быть одновременно и положительным, и отрицательным в одном и том же отношении и для одного и тоже человека» (17,16-б.). Бірақ, бірінші, яғни бағалауды кең мағына тұрғысынан қарастыратын көзқарас бойынша бағаланған объект құндылық ретінде, ал екінші көзқарас тұрғысынан құндылыққа қарсы орындалуы мүмкін. Бағалау процесінде көрінген құндылық пен құндылыққа қарсы бағаланған объектінің табиғи қасиеті емес, бірақ олар өздерінің қолданушыларымен тығыз байланысты және оларсыз жүзеге асуы мүмкін емес. Сондықтан оларды объективтік деп айтуға болмайды. Бір жағынан, құндылық не құнсыздықты субъективтік деп те атауға болмайды (17,17-б.).

Немесе, М.Черемисина айтқандай, «любая оценка есть результат психической операции оценивания» (23,77-б.). Бұл операция бағалау субъектісінің санасындағы эталонмен бағалау объектісінің (зат, жағдай, ақиқат фактісі) ара қатынасын білдіреді. Бұл процестің нәтижесінде бағалау объектісі кейбір шкалаларда «плюс пен минус» арасында, яғни «өте жақсы» және «өте жаман» арасында орналасады. Әрі қарай бағалау нәтижесі өзінің сөздік көрінісін табады.

Мұнда бағалауыш бірлік мағынасындағы компонент немесе нақты тілдік құралдармен берілген бағалау бағалауыш деп аталатынын атап көрсету қажет.

Пайдаланылған әдебиет тізімі:

1. Лопатин В В. Словообразовательные средства субъективно-оценочной прагматики высказывания и текста // Русский язык: Языковое значение в функциональных и эстетических аспектах. -М., 1987. -С 143-161.

2. Құрманәлиева З.А. Реңк мәнді туынды зат есімдердің мағыналық құрылымы. Филол. ғыл. канд. дисс. -Алматы, 2003. -158 б.

3. Телия В.Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц –М 1986.-144 с.

4. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті салыстырмалы-салғастырмалы лингво-мәдени сараптама): филол.ғыл.док.дисс. – Алматы, 2004. -228 б.

5. Виноградов В. В. Русский язык. Грамматическое учение о слове 3-е изд. -М., 1986. -639 с.

6. Шмелев Д.Н. Экспрессивно-ироническое выражение отрицания и отрицательной оценки в современном русском языке // Вопросы языкознания. -1958, №6. –С, 63-75

7. Канападзе Л.А. Способы оценки в устной речи. -М., 1988. -С, 151-156

8. В.В. Виноградов Основные типы лексических значений слова // Вопросы языкознания. 1953. №5. -С, 3-29.

9. Шахматов А.А. Синтаксис русского языка. -Л., 1941. -622 с.

10. Попова И.А. Неполные предложения в современном русском языке -Труды Института языкознания АН СССР. -т.2. -М.,1953. -273 с.

11. Бабайцева В.В., Максимов Л.Ю. Синтаксис. Пунктуация. -М., 1981. -271с.

12. Валгина H.C. Синтаксис современного русского языка. -М.,1991. -432 с.

13. Словарь лингвистических терминов. Сост.: Ахманова О.С. – М: -Сов. энциклопедия, 1966. -608 с.

14. Есенова Қ. Баға немесе бағалай сөз саптау // Қазақ тілі мен әдебиеті 1996. №7-8. -62-66-б.

15. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-10 том. - Алматы, 1974-1986.

16. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. - Алматы: Қазақстан, 1998. - 400 б.

17. Ильина Н.В. Структура и функционирование оценочных конструкций в современном английском языке. Дисс.... канд. фил. Наук.-М., 1984. -199 с.

18. Чернявская Е.А. Оценка и оценочность в языке и художественной речи. Дисс.... канд. филол. наук. -Брянск, 2001. -269с.

19. Нұрғожина Ш.И. Эмоциональность и экспрессивность высказывании устной речи//Вестник КазГУ. Серия филологическая. № 48.2001 -30-34 - б.

20. Момынова Б.Қ. Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы). – Алматы, 2003.-228 6.

21. Темиргазина З.К. Оценочные высказывания в современном русском языке. Дисс.... д-ра филол. наук. - Алматы,1999. -287с.

22. Философская энциклопедия. - М., 1970. -740 с.

23. Черемисина М.И. Структурно-семантические типы изъяснительных предложений в функции подлежащего//Теоретические вопросы алтайской грамматики (Сборник научных трудов).- Горно-Алтайск, 2002. -С. 75-85.