PhD Нұржан Д.Ж., а/ш.ғ.м. Мұстафа Л.Х.,

оқытушы Байғабылов Т.Б.

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті,

¹И.Әбдікәрімов атындағы Қызылорда аграрлы техникалық жоғары колледж, Қызылорда

ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА ДӘСТҮРЛІ ӘДІСТЕРМЕН КҮРІШ ӨСІРУДІҢ ӨНІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ

Түйінді сөздер: Арал теңізі ауданы, күріш өнімділігі, өсіру, бағалау, технология.

Ключевые слова: Приаралье, урожайность риса, культивирование, оценка, технологии.

Дүние жүзіне ең көп тараған мәдени дакылдың бірі күріш дақылы. Күріш - өте құнды дақыл болып дүние жүзінің 110-ға жуық елінде 150 млн. га жерге егіліп, оның 90%-ы Азияда, 4%-ы Америкада, 2%-ы, Африкада, 4%-ы басқа кұрлықтарда өсіріледі. Күріш егіс көлемі жөнінен бидайдан кейін екінші, ал өнімділігі бойынша бірінші орын алады. Кебегі мал азығына пайдаланылса, ақұсағынан спирт, крахмал алынып, парфюмерияда қолданылады. Сабанынан жоғары сортты қағаз, картон, жіп, қап, қалпақ, төсеніштер мен тағы басқа да тұрмысқа қажетті заттар жасалынады. Сонымен қатар тұзданып, батпақтанған жерлерді жақсартып, ауыл шаруашылық пайдаланымға енгізуде күріштің агромелиоратиптік маңызы зор.

Арал маңында орын алып жатқан ауқымды шөлейттену процестері жаһандық климаттық өзгерістермен қатар, жайылымдарда да, суармалы жерлерде де табиғи және климаттық, экологиялық өзгерістерге әкелді. Сөйтіп, төмен судың саны артты, бұл өзендердің төменгі ағысында ауыл шаруашылығының орнықты дамуына теріс әсерін тигізді. 2000-2001 жылдардағы судың аздығын ескеріңіз. Аумағы өзенінің төменгі жағындағы 600 мың гектар суармалы жердің, негізінен күріш суару жүйелерінің ауыл шаруашылық айналымынан шығуына әкелді.

Қызылорда облысында 161367 гектар жерге егін егілді. Ауыл шаруашылығының жалпы өнімдерінің өндірісі 35,9 млрд. теңгені құрады. Қазақстан Республикасының Қызылорда облысы күріш өсірілетін ең перспективалы аймаққа жатады. Бұл аймақта күріш егуге жарамды жер ресурстары, қолайлы климат жағдайы, кажетті су қоры жеткілікті болғандықтан 2006 жылы егіс көлемі 70 мың гектардан артты. Алайда күріш ауыспалы егістігіндегі күріш, бидай, жоңышқа, т.б. дақылдардың өнімі зиянкестер мен аурулар және арамшөптердің әсерінен төмендеуде.

Бұл үдерістер жер асты суларының деңгейінің көтерілуіне, топырақтың тұздануының өсуіне және қазіргі заманғы суару әдістерінің жетіспеушілігіне және сусыздандыру жүйелерінің жетіспеушілігіне байланысты егістің шығымдылығының төмендеуіне әсер етті. 1980 жылдан бастап мақтаның жалпы өнімділігі 396 мың тоннадан, ал күріш 327 мың тоннадан 2-3 есеге азайған және осы негізгі дақылдардың өнімділігі азайған. Осыған орай, жергілікті тұрғындар тұтынатын негізгі азық-түлік өнімдері күріштің нарықтық бағасы өсті [2].

Құрғақ жылдарда өңірдегі күріш егістікті тоқтатты. Сонымен қатар, табиғи және климаттық, экологиялық жағдайлардың өзгеруі, суармалы жерлердің мелиорациялық жағдайының нашарлауы және климаттық аридизация жағдайында экологиялық таза өнім алу үшін Қарақалпақстанның экологиялық жағдайында күріш өсірудің қолданыстағы агротехнологиясын жетілдіру және күріш сорттарының жаңа агротехнологиясын енгізу қажет болды. Күріш Орталық Азияның негізгі азық-түлік өнімі болып саналады. Күріштің үлкен экономикалық мәні бар, ең алдымен азық-түлік тағамдары. Дегенмен, бұл судың қарқынды мәдениетін өндіру судың төменгі деңгейінде суды қамтамасыз етуде елеулі қиындықтар туғызады. Болашақта климаттың жылытуы, су ресурстарын азайту және оның сапасының нашарлауы нәтижесінде процестер күшейе түседі [1].

Тағы бір проблема жер асты суларының беткейлері мен жердің тұздану деңгейін арттыру, топырақ бетіндегі және жер асты суларындағы улы заттардың жиналуын үлкен алаңдарда, атап айтқанда, Амударияның төменгі жағында көтеру болып табылады. Бұл өрістегі дренаждың мінсіз түрлерінің болмауы, қазіргі заманғы технология және ауылшаруашылық дақылдарын суару технологиясымен байланысты. Күріштің өнімділігін арттыратын экологиялық таза күріш сорттары мен озық, заманауи агротехнологиялар әлі де жеткіліксіз. Мысалы, Қытайда күріштің өнімділігі гектарына 110 центнерде тұрақты, Испанияда күріш өсіріледі, гектарына 220 центнерден жоғары өнімділікке ие. Соңғы жылдары Амударияның төменгі жағында күріштен жалпы түсімнің айтарлықтай төмендеуі, сондай-ақ 2-2,5 есе күріштің кірістілігі байқалды. Бұл аймақтың әлеуметтік-экономикалық, экологиялық тұрғыдан тұрақты дамуына, ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің, фермерлердің кірістерінің деңгейіне әсер етеді. Демек, Амударияның төменгі ағысында өсірілген дәстүрлі күріш өсімдіктерінің өнімділігін арттыру, қазіргі заманғы агротехнологияларды енгізу, минералды тыңайтқыштар мен пестицидтерді пайдалануды қысқарту арқылы Арал теңізінің ең өзекті мәселесі болып табылады. Екінші жағынан, дүниежүзілік күріш институтының сорттарын, сондай-ақ әлемнің басқа елдерінде өсірілетін суды үнемдейтін күріш сорттарын, жергілікті сорттарын және жаңа сорттарын енгізуді қолдану қажет. Елдің күріш өсіру шаруашылықтарында судың қабаты бар өріс бетінің үздіксіз су басуына негізделген күріш өсіру әдісі қабылданды. Қазіргі заманғы күріш суару жүйелерінің техникалық деңгейімен күрішті өсіруге суды тұтыну суару технологиясын қолданып, онда өсімдіктердің биологиялық қажеттіліктерінен асады және 1 гектарға 20-25 мың м³ жетеді. Сонымен қатар, топырақ-климаттық жағдайларға және 1 гектар күріш алаңынан өнімділікке байланысты, судың жалпы шығыны 6-8 мың метр суды жұмсайды. Қалған бөлігі (13-16 мың м 3 немесе одан да көп) суға, сүзуге, ағынға және разрядқа судың қабатын жасау мен сақтауға жұмсалады. Осыған орай, су қабылдағыштарды диверсиялауды ластайтын коллекторлы-ағынды судың үлкен көлемі дәстүрлі күріш өсіру облыстарында шұғыл экологиялық жағдайды тудырады. Дегенмен, күріш өсірудің түбегейлі өзгеше технологиясы, егер ол алқапта жұмыс істесе, судың қабатымен су басылмайды. Суару технологиясы бар суда күріштің жетіспеушілігі мерзімді суару арқылы өтеледі. Нәтижесінде күріш егістігін суландыруға арналған шығындар дәстүрлі технологиямен салыстырғанда 3-тен 5 есе азайды, ал судың жалпы шығымы өсімдіктердің биологиялық суды тұтынуына жақындады. Бұл мерзімді суару арқылы күрішті суару үшін түбегейлі жаңа су үнемдеуші, жоғары тиімді және экологиялық қауіпсіз технологияны дамытуға қатысты біздің таңдаған зерттеу бағытын айқындады. Күріштің өнімділігін арттыру күріш өрісіндегі топырақтың мелиоративтік жағдайын жақсарту есебінен анықталды. Мерзімді күрішті су тасуды ертерек кезеңге қолданған кезде, 1 тонна өнімге арналған су көлемі орта есеппен 27% -ға, ал суарудың аралас суымен - 16% қысқарады. Азоттық тыңайтқыштар ауыл шаруашылық авиациясының көмегімен кен орындарына енгізілген күрішті тыңайтқышты қолдану кезінде қолданылатын технологияларда қолданылады. Сонымен қатар, күріштің астық құны артып келеді. Вегетация кезеңінің бастапқы кезеңінде егуден бастап сусынға дейін 0,4 м қабаттағы топырақтың ылғалдылығын ұстап тұру өсімдіктердің судың жетілуін жақсартуға ықпал етеді және сәйкесінше өсімдік массасының жиналуын ынталандырады. Күріш өнімділігінің артуы күнделікті орташа су тұтынуымен тұрақты. Осылайша, мысалы, бір гектар алқаптың 4 тонналық өнімділігі өсімдік маусымында орта есеппен күніне 54,8 м³/га суды тұтынған кезде қамтамасыз етіледі. Өсімдіктің өсімдік кезеңінде орташа тәуліктік су ағынының 56,3- 56,6 м/га-ға дейін артуы күріштің бір гектарға 5 тонна астыққа шығуын қамтамасыз етеді. Артық суарылатын күріштің күнделікті су тұтынуының өзгеру заңдылықтарын білу оның өсіп-өну және дамыту кезеңдерінде суару уақытын алдын-ала болжауға және оларды уақытылы таратуға мүмкіндік береді [3,4].

Суды тұтыну коэффициенттері және күріш жинауды қалыптастыру үшін суару суларының нақты шығындары. Өсімдіктердің суды пайдаланудың тиімділігін анықтау кезінде негізгі көрсеткіштердің бірі тауар өнімінің бірлігін қалыптастыруға арналған шығындар болып табылады. суды тұтыну коэффициенті. Индекстерінің сандық мәндері өзгереді және өсімдік кезеңінің ауа райы жағдайлары, ылғалдың қол жетімділігі, топырақтың құнарлылығы, ауыл шаруашылық технологиясы, суару әдісі мен әдістері сияқты көптеген факторларға байланысты. Су тұтыну коэффициентінің мәніне айқындаушы әсер - бұл алынған кірістілік деңгейі [5].

Осылайша, Қызылорда облысы жағдайында қолданылатын сортты күріш өсірудің дәстүрлі технологиясын бағалау Арал теңізі аймағындағы күріштің өнімділігін арттырудың маңызды сәттерінің бірі болып табылады. Атап айтқанда, (жер жырту, жинап, бақшадан, жоспарлау т.б.) топырақ өңдеу режимінде қабылдау шарттарымен және себу нормалары тұқым таңдау және емдеу, режим және суару жабдықтар, түрі мен топырақтың құрылымына байланысты, диета, нормалар мен минералды тыңайтқыштарды қолдану уақыты атап өтті микроэлементтер зиянкестермен және күріш ауруларды, агрономиялық талаптар, күріш жинау және өңдеу уақыты топырақ бейімделу мен климат үшiн отандық және шетелдік үнемдеу күріш сорттарын (үстірті) пайдалана отырып, басым бағыттары болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Барчукова А.Я. Развитие и продуктивность риса в зависимости и минерализации оросительной воды. –М.: Почвоведение, №7, 1982., 89-98 с.

2. Даулетбаев Б.У. Особенности формирования водно-солевого режима почвогрунтов рисовых систем на фоне вертикального дренажа. Диссертация на соискание ученой степени кандидата с/х наук. Ташкент, 1987г., -180 с.

3. Кузнецов Е.В., Приходько И.А. Разработка критериев оценки мелиоративного состояния почв для сбалансированной рисовой оросительной системы// Научный журнал Труды КубГАУ.- Вып. №1 (28).- 2011.- с. 157-161.

4. Сафронова Т,И. Оценка экологической ситуации на действующих рисовых оросительных системах.- КубГАУ.- 2005.- 87 с.

5. Сейтказиев А.С., Даулетбаев Б.У. Проблемы гидрохимического режима на геоэкосистемах сероземных почв юга Казахстана. Вестник ТарГУ им. М.Х.Дулати . №4, 2007, 24-27 с.