Р.Бейсенова,
С.Шамшеденова
Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық
университеті
Қарағанды
облысындағы су ресурстарының ластану динамикасы
Қазақстанда өзен суларының жағдайы экологиялық
өзекті мәселелердің бірі. Елімізде ірі өзендердің
сулары химиялық өндірістен, мұнай өңдейтін
зауыттардан, машина жасау өндірістерінен және түсті
металлургия секілді өнеркәсіп орындарынан шыққан
ақаба сулармен ластануда.
Қарағанды облысында
Нұра-Сарысу, Балқаш-Алакөл, Есіл, Ертіс және
Тобыл-Торғай өзендерінің бассейндері бар. Облыста бес
жүз тоқсан тоғыз су объектісі бар, оның ішінде,
жүз жетісі өзен, сексен үші көл, төрт жүз
тоғызы жасанды су қоймасы, гидротехникалық
құрылыстары бар бөгеттер. Өзендер Теңіз,
Қарасор, Балқаш және Ертіс өзендерінің
тұзсыз көлдерінің бассейндеріне жатады. Өзен
желісінің тығыздығы солтүстіктен оңтүстікке
қарай жер бетіне байланысты төмендейді. Он бір өзеннің
ұзындығы 100 км-ден асады.
Негізгі су жолы Нұра өзені.
Сондай-ақ, Шерубай-Нұра, Тұндық, Талды, Жарлы,
Құланөтпес, Терісаққан, Сарыторғай,
Қароторғай, Атасу, Сарысу, Токырауын, Ұлыжыланшық,
Мойынты, Қалмаққырған, Жамшы,
Қарабұлақ, Құсак өзендері де бар.
Облыстың шығыс және оңтүстік-шығысындағы
төменгі рельефтің болуы қардың немесе қарлы жерді
қоректендірудің жазық
өзендерінің негізгі сипатын алдын ала анықтайды. Су
режимінің айрықша ерекшелігі әдетте сәуір айының
бірінші онкүндігінде басталатын көктемгі су тасқыны болып табылады.
Су көтерілген уақытта бірнеше
өзендер 0,5-1 км қашықтықта, ал Нұраның
төменгі жағында 2 км қашықтықта тасиды.
Үлкен өзендердің ені 50-70 м дейін, шағын су
ағындары 15-30 м. жетеді. Олардың тереңдігі 3-5 метрден
аспайды.
Облыстың сумен жабдықтаудағы
балансында су қоймалары мен каналдар маңызды рөл
атқарады. Суқоймалары: Самарқан (Нұра өзенінде),
Шерубай-Нұра (Шерубай-Нұра өзенінде), Кеңгір
(Кеңгір өзенінде), Жезді
(Жезді өзенінде) және кіші ағын суларда ондаған
шағын су тоғандары бар.
Қарағанды облысының
халықының орналасуы
аймақ бойынша біркелкі емес. Облыс халқының орташа
тығыздығы 1 шаршы км-ге 3,1 адамнан келеді. Облыста 558
ауылдық елді мекендер бар. Климаты тым континенттік және
өте құрғақ. Өнеркәсіптік
даму деңгейі тұрғысында республика бойынша бірінші орын
алады. Онда қуатты екі өнеркәсіптік орын
құрылған. Бірі Қарағанды-Теміртау көмір-металлургиялық
кешені, ал екіншісі Балқаш түсті
металлургия өнеркәсіптік кешені. Қазіргі кезде облыста 290 ауыл
шаруашылығы кәсіпорындары, 6238 фермерлік және шаруа
қожалықтары, 1155 халықтың жеке қосалқы
шаруашлықтары бар, олар ауыл шаруашылығы өнімдерін
өндірумен айналысады. Осының бәрі су экожүйесінің
ластануына әкеледі.
Осындай өзен суларының
ластануы мәселелері тек Қазақстанда ғана емес,
әлем бойынша да үлкен мәселе болып табылады. Соның
ішінде Моңғолияда Хараа өзені бассейні халық
тығыздығы, ауыл шаруашылығы және
өнеркәсіптік белсенділігі жағынан өте жоғары.
Бұл әрине, сандық және сапалық жағынанда су
ресурстарын шектеуге қысым жасайды. Пайдалы қазбалар
жұмыстарынан басқа, жер беті суларының ластануының
негізгі көздері өзен жағалауларында көп мөлшерде
малдардың жайылуы, сондай-ақ, өңделмеген немесе нашар
өңделген ақаба суларды өзендерге де,
топыраққа да ағызуы болып табылады. Ұсақ жер асты
сулары және өзен суларын адамдар мен мал шаруашылығына
пайдаланатындықтан, судың ластануы мүмкін деген теориялық болжамдар бар.
Халық санының
тығыздығы 2,0 тұрғынға / км²
(Моңғолияның Ұлттық статистика ұйымы
бойынша 2017 жылы), Моңғолия әлемдегі ең аз
қоныстанған ел болып табылады. Алайда, күрт
құрлықтық климаттың, ауыл шаруашылық,
тау-кен және қалалық секторлардан су үшін
бәсекелестіктің артуы, сондай-ақ, халықтың
біркелкі емес таралуы, суға қатысты елеулі мәселелерге алып
келеді. Хаара өзені бассейні тек халықтың ең
тығыз орналасқан елді мекендері ғана емес, сонымен
қатар, қарқынды ауыл шаруашылығы, ірі қара мал шаруашылығы мен
тау-кен жұмыстарымен сипатталады.
Табиғи сулардың
қолжетімділігіне қатысты шектеулер, сумен қамтамасыз
етілудің жеткіліксіздігі және қалалық, ауылдық
жерлерде ақаба суларды болдырмаудың инфрақұрылымын
жасақтау қажет. 2000 жылы Моңғолия үкіметі даму
мақсаттарына жетуді қолға алды. Су және
санитарияға қатысты жоспарлар «жақсартылған» ауыз су
көздері үшін 80% және «жақсартылған» санитария
үшін 70% қамтуы тиіс (БҰҰДБ, 2010 ж.). Дегенмен ағымдағы деректер
бойынша, әсіресе, ауылдық және қалалық жерлерде
осы мақсаттарға қол жеткізбеуі мүмкін екендігін
көрсетеді. Табысы төмен аудандарда тұратын
моңғолдық киіз үй немесе қарапайым жеке
үйлерде тұратын, ішінара бейресми елді мекендер. Бұндай
жағдайда су арқылы аурулар пайда болуы мүмкін; алайда
судың микробиологиялық сапасы және судан туындаған
аурулардың таралуы туралы эмпирикалық деректер өте сирек
кездеседі [1-4].
1973 жылдан бастап
Ертіс-Қарағанды каналы облыстың аумағында жұмыс
істейді - ұзындығы 458 км болатын ірі су электр станциясы,
Қарағанды және Теміртау қалалары үшін ауыз сумен
қамтамасыз етіледі. Каналдардан келетін орташа су көлемі секундына
75 текше метрді құрайды. Каналдардың бір ерекшелігі, бірегей
суды төменнен (теңіз деңгейіне қатысты) жоғары
биіктік деңгейіне жеткізуінде, оған шамамен жиырма сорғы
станциясы тартылған.
Су
қатынастарын реттеу және ластануды алдын алу мақсатында, жер беті
суларының ластануын және сарқылуын болдырмау үшін суды
қорғау аймақтарын, оларды шаруашылық пайдаланудың
режимдері мақұлданған жобалар негізінде белгіленеді. 2008
жылдан бастап су қорғау аймақтары мен белдеулері елу сегіз су
объектілерінде, оның ішінде 2012 жылы он төрт учаскеде орнатылды [5].
2012 - 2017 жылдар аралығында
«Қазгидромет» деректеріне талдау жүргізілді.
Қазгидромет
бюллетеньдерінде Қарағанды облысының Нұра
өзеніндегі гидрохимиялық қондырғылардан алынған
мәліметтердің соңғы бес жылғы динамикасы
талданған.(1-сурет).
1-сурет Нұра
өзенінің гидрохимиялық қондырғылардың
схемасы
(*Қазгидромет
бюллетенінен алынған)
Қазгидромет материалдарының
талдауына сәйкес, Нұра өзенінде әр жылда ШРМ дің
өсуі әр түрлі болған. Гидрохимиялық
көрсеткіштер бойынша Нұра өзенінде мыс, мырыш, сульфаттар,
марганец, мұнай өнімдері, азот нитриті, темір, фенол
көрсеткіштері соңғы бес жылда ШРМ-нан асқаны
көрінеді. (1-кесте).
1-кесте. 2012-2017 жылдар аралығындағы
Нұра өзені бойынша ШРМ-ден асатын ластаушы заттардың
көрсеткіші.
|
Ластағыш заттар/ жылдар |
2012 |
2013 |
2014 |
2015 |
2016 |
2017 |
|
Мыс |
3,4 |
3,8 |
4,4 |
3,3 |
2,4 |
- |
|
Сульфат |
2,9 |
2,2 |
1,8 |
- |
2,1 |
1,8 |
|
Мұнай өнімдері |
2,2 |
1,4 |
- |
- |
- |
- |
|
Азот нитриті |
2,0 |
- |
- |
1,2 |
- |
- |
|
Мырыш |
- |
1,5 |
2,3 |
1,6 |
1,2 |
- |
|
Марганец |
- |
- |
21,1 |
18,3 |
9,3 |
4,1 |
|
Темір |
- |
- |
- |
4,4 |
- |
- |
|
Фенол |
- |
- |
- |
- |
- |
1,3 |
Мыстың ШРМ өсуі 2012 жылы 3,4,
2013 жылы 3,8, 2014 жылы 3,3, 2015 жылы 2,4, 2016 жылы 2,4, ал 2017
жылдың бірінші жарты жылдығында ШРМ өсуі
байқалмаған. (2-сурет).
2-сурет. Нұра
өзенінің 2012-2017 жылдар аралығында
мыстың ШРМ-нен
өсу көрсеткіштері.
Сульфаттың ШРМ өсуі 2012 жылы 2,9, 2013 жылы 2,2, 2014 жылы 1,8,
2015 жылы ШРМ өсуі байқалмаған, 2016 жылы 2,1, ал 2017
жылдың бірінші жарты жылдығында 1,8 ге өскен. (3-сурет).
3-сурет. Нұра
өзенінің 2012-2017 жылдар аралығында
сульфаттың
ШРМ-нен өсу көрсеткіштері.
Мырыштың
ШРМ өсуі 2012 жылы ШРМ өсуі
байқалмаған, 2013 жылы 1,5, 2014 жылы 2,3, 2015 жылы 1,6, 2016 жылы
1,2, ал 2017 жылдың бірінші жарты жылдығында ШРМ өсуі
байқалмаған. (4-сурет).
4-сурет. Нұра
өзенінің 2012-2017 жылдар аралығында
мырыштың ШРМ-нен
өсу көрсеткіштері.
Марганецтің ШРМ өсуі 2012-2013 жылдары ШРМ өсуі
байқалмаған, 2014 жылы 21,1,
2015 жылы 18,3, 2016 жылы 9,3, ал 2017 жылдың бірінші жарты
жылдығында 4,1 ге өскен.(5-сурет).
5-сурет. Нұра
өзенінің 2012-2017 жылдар аралығында
марганецтің
ШРМ-нен өсу көрсеткіштері.
Мұнай өнімдері ШРМ
өсуі 2012 жылы 2,2, 2013 жылы 1,4
болған, ал одан кейінгі жылдарда ШРМ өсуі байқалмаған.
Азот нитритінің ШРМ өсуі
2012 жылы 2,0, ал 2015 жылы 1,2
болған, ал қалған жылдарда ШРМ өсуі
байқалмаған. Темірдің ШРМ өсуі 2015 жылы 4,4, ал қалған жылдарда ШРМ өсуі
байқалмаған. Фенолдың ШРМ өсуі 2012-2016 жылдар аралығында
байқалмай, 2017 жылы 1,3 болған.
Сонымен қатар, жер беті суларының сапасын тексеруде су
нысандарының жалпы саны бағалады, 2012 жылы: су «орташа
ластанған» деп - Нұра өзені, Самарқан су қоймасы,
Ертіс-Қарағанды каналы; су «ластанған» деп - Кеңгір су
қоймасы; су «лас» деп - Қара-Кеңгір өзені, Шерубай-Нұра.
Ал 2013 жылы сол су «орташа ластанған» болып қалды деп - Нұра
өзені, Самарқан су қоймасы, Ертіс-Қарағанды каналы;
су «ластанған» деп - Кеңгір су қоймасы; су «лас» деп -
Қара-Кеңгір өзені, су «өте лас» - Шерубай-Нұра
өзені, 2012 жылмен салыстырғанда ластануы бір деңгейге
төмендеді.
2014 жылы су «ластанған» деп -
Самарқан су қоймасы, Ертіс-Қарағанды каналы, 2013
жылмен салыстырғанда ластану деңгейі төмендеді; су «лас» деп-
ластануы бойынша екі деңгейге төмендеген - Нұра өзені,
Кеңгір су қоймасы, 2013 жылға қарағанда аз
ластанған; суы «өте лас» қатары қосылып, өткен
жылмен салыстырғанда көп мөлшерде ластанған су Қара-Кеңгір,
Шерубай-Нура өзендері байқалды.
2015 жылы Қарағанды
облысының аумағында су объектілерінің су сапасы «жоғары
ластану» деңгейінде - Нұра, Шерубай-Нұра,
Қара-Кеңгір, Кеңгір су қоймасы, Самарқан,
Ертіс-Қарағанды каналы бағаланды.(2-кесте).
|
Нұра өзені |
Самарқан су
қоймасы |
Ертіс-Қарағанды
каналы |
Кеңгір су қоймасы |
Қара-Кеңгір
өзені |
Шерубай-Нұра
өзені |
|
|
2012 ж. |
||||||
|
«Орташа ластанған» |
|
|
|
|
|
|
|
«Ластанған» |
|
|
|
|
|
|
|
«Лас» |
|
|
|
|
|
|
|
«Өте лас» |
|
|
|
|
|
|
|
2013 ж. |
||||||
|
«Орташа ластанған» |
|
|
|
|
|
|
|
«Ластанған» |
|
|
|
|
|
|
|
«Лас» |
|
|
|
|
|
|
|
«Өте лас» |
|
|
|
|
|
|
|
2014 ж. |
||||||
|
«Орташа
ластанған» |
|
|
|
|
|
|
|
«Ластанған» |
|
|
|
|
|
|
|
«Лас»
|
|
|
|
|
|
|
|
«Өте
лас» |
|
|
|
|
|
|
|
2015 ж. |
||||||
|
«Орташа
ластанған» |
|
|
|
|
|
|
|
«Ластанған» |
|
|
|
|
|
|
|
«Лас»
|
|
|
|
|
|
|
|
«Өте
лас» |
|
|
|
|
|
|
2016 жылы Нұра өзенінде жоғарғы
ластанудың тоқсан бір жағдайы тіркелген. Олар Соқыр
өзені, Шерубай-Нұра өзенінде, Көкпекті өзенінде,
АҚ «АрселорМиттал Теміртау» ақаба су каналында және АҚ «Теміртау
электрометаллургиялық комбинаты (ТЭМК)», Самарқан су
қоймасында, Қорғалжын қорығының
көлдері: Шолақ, Есей, Сұлтанкелді, Нұра -Есіл каналы
болды.
2017 жылдың бірінші жартысында
жоғары ластану бойынша Нұра өзенінде, Ақаба су
каналында, Соқыр өзенінде, Шерубай-Нұра өзенінде [5-7].
Нәтижесінде, 2012-2017 жылдар
аралығында Қарағанды облысындағы су ресурстарының
экологиялық жағдайы жыл сайын нашарлағанын байқаймыз.
Бұл қоршаған ортаны қорғаудың
жеткіліксіздігін және Қарағанды облысындағы
өзендер мен көлдердің жай-күйін жақсарту
жөніндегі ұйымдастырылған шараларды енгізу қажеттілігін
көрсетеді.
Әдебиеттер:
1. Конали Дж.T.және
Баумер, А. Дж. (2012). Суда туындаған патогенді анықтауға
арналған биосенсорлар. Бионаналитикалық химияның жылнамасы,
402 (1), с. 117-127. DOI: 10,1007 / s00216-011-5407-3
2. Ебриджет Дж.,
Алтанцеджег T. және Ойнджерал Р.(2003). Моңғолияда пайда
болған жұқпалы аурулар. Emerging Infectious Diseases, 9 (12),
pp. 1509-1515.
3. Шарав, Б. және Вестерхоф, Т. (2011). Орталық
Азиядағы су ресурстарын біртұтас басқару, Үлгілік
аймақ Моңғолия жобасы шеңберінде Дарханның ауыз
суды тарату желісінде ағып кетуді анықтау. В: Гуринович АД (Ed.)
(2011). IWA-ның 1-ші Орта Азия аймақтық жас және
аға су кәсіптері конференциясы материалдары, Алматы /
Қазақстан, 275-282 бет.
4. Хофманн, Дж., Уотсон, В., Шарава, Б. (2015). Жер асты
суларының сапасы стресс жағдайында: Хараа өзені бассейніндегі
ластаушы заттар (Моңғолия). Жер туралы ғылымдар, Vol. 73 (2),
629-648 б. DOI: 10.1007 / s12665-014-3148-2
5. http://karaganda-region.gov.kz/rus/region_1_5
6. http://www.kazhydromet.kz/ru/monitor_beluten