2 курс магистранты Дауылтаева Регина Аскоровна

Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университеті

Мемлекетте фискальды саясатты жүзеге асырудағы салық есебінің мәні

Нарық экономикасы шарттарында экономиканың дамуын жақсарту проблемасы іс жүзіндегі экономика секторында тиімді экономикалық басқару құралдарымен қатар аса өзекті болып табылады, бұл «Қазақстан - 2030» стратегиясында айқындалған ұзақ мерзімді басымдылыққа жауап береді [1].

Заманауи шарттарда кәсіпорындар одан арғы мақсаттары мен даму жолдарын өздері айқындауы тиіс. Ондай жағдайда салық ерекше мәнге ие болады. Салықтар мемлекет шаруашылық жүргізу субьектілерінен және азаматтардан заңнамалық тәртіпте белгіленген ставка бойынша алатын міндетті төлемдер мен алымдарды білдіреді. Салықты барлығы төлеуге міндеті. Осы төлемдер тек қана міндетті емес, мәжбүрлеу және өтеусіз.

Бюджеттік-қаржылық жүйе мемлекеттің қаржысын –бюджетті және бюджеттен тыс қорларды қалыптастыру мен пайдалануға қатысты қарым-қатынасты білдіреді.Ол мемлекеттің әлеуметтік, экономикалық, қорғаныс және басқа да функцияларының тиімді іске асырылуын қамтамасыз етуші ретінде танылды. Осы жүйенің маңызды элементі салықтар болып табылады. Салықтар – мемлекеттің негізгі кіріс нысаны, бюджетке барлық түсімнің 90% салықтар есебінен болады.

Салықтар мақұлдауға қарағанда, наразылық тудыруына қарамастан оларсыз заманауи қоғамда да, үкімет те қызмет ете алмайды.

Салықтар сауда өндірісімен, қоғамды сыныптарға бөлумен және мемлекеттің пайда болуынан туындады, әсерді, соттарды, шенеуніктерді қамсыздандыру және басқа да қажеттіліктер үшін қаражат талап етілді. Мемлекеттің қоғамның пайдасына жалпы ішкі өнімнің белгілі бір бөлігін міндетті жарна түрінде алуы салықтың мәнін құрайды.

А.Смит өзінің классикалық «Халықтардың табиғаты мен баю себептері жөніндегі зерттеу» шығармасында салық салудың негізгі қағидаттары ретінде мыналарды көрсетті:

- жалпыға ортақтық, әділдік, анықтық, ыңғайлылық. Уақыт өте келе бұл тізім келесі қағидаттармен толықты:

- салықтардың жеткіліктігі мен ширақтығын қамтамасыз ету (салықты мемлекеттің объективті қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне сәйкес ұлғайтуға немесе қысқартуға болады);

- салық салынатын тиісті қайнар мен нысанды таңдау;

- бір реттік салық салу.

Қазақстанның қазіргі салық жүйесі келесі принциптермен сипатталады:

1.Бір реттік салық салу, яғни бір нысанға салық тек қана бір рет салынуы тиіс;

2.Тікелей және жанама салықтардың ойға қонымды қабысуы;

3.Жіктеу ставкалары арқылы ставкаларды әмбебаптау және түрлі категорияларды салық салуға бірдей келулерін енгізу;

4. Сәйкес билік деңгейлерінің құзыретінің негізіне салынған салықтарды енгізу мен шегерудің анық тәртібі;

5.Түрлі деңгейдегі бюджеттерге салықтарды бекіту;

6.Салықтық ставкалардың тұрақтылығы мен салық салудың қарапайымдылығы [2].

Салық функциясы – бұл әрекет етудегі оның болмысының көрінуі, оның қасиеттерінің біліну әдісі. Функция аталған экономикалық категорияның мемлекеттің табысын құндық қайта бөлу құралы ретіндегі қоғамдық мақсаты ретінде қалай іске асырылатынын көрсетеді. Салықтарды мемлекеттік қаржылық реттеу құралы ретінде пайдалану мүмкіндігі салықтардың өз табиғатынан, олардың ішкі болмысы мен функцияларынан шығады. Салықтар, экономикалық категория болып табылып, мемлекеттің пайдасына ұлттық табысты қайта бөлу бойынша айырықша өндірістік қатынастардың жиынтығы ретінде көрінеді және бәрінен бұрын фискальді функцияны атқарады, яғни бюджеттік жүйелерде және бюджеттен тыс қорларда шоғырланған қаржылық ресурстерді қалыптастыруды атқарады.

Салық функцияларының жүйесі:

1. Фискальді

2. Бақылаушы

3. Әлеуметтік-бөлушілік

4. Реттеуші

5. Ынтыландарушы

6. Жаңғыртушы

7. Дестимуляциялаушы.

Ұлттық табыс бөлігін жұмылдыру мемлекет пен өндіріс үдерісіне қатысушылардың үнемі шектесуін шақырады, бұл оған қажетті бағытта ел экономикасына әсер ету нақты мүмкіндіктерді қамтамасыз етеді. Осыған байланысты, салықтар қайта бөлу функцияларын атқаратындығын да айтуға болады. Оны іске асыру үдерісі кезінде ынталандыру, шектеу, әр салық каналының нәтижелілігі бағаланады, мемлекеттің салық жүйесі мен бюджеттік саясатына өзгерістерді енгізу қажеттілігі анықталады.Салықтардың даму қарқынымен олардың реттеу функциялары дәлелдене басталды. Мұның мақсаты мемлекет қазынасын, әлеуметтік ортаны толтыру, елде шаруашылық өмірді ұйымдастыру. Кестеде ҚР мемлекеттік бюджетіндегі табыстарда 2012 – 2016 жылдардың аралығындағы салықтық түсімдердің үлесі көрсетілді (1 кесте). Кестеден көрініп тұрғандай, 2013 жылы салықтық ставкалардың азаюына байланысты, салықтық түсімдердің кемуі салдарынан мемлекеттік бюджет табыстарының қысқартылуы байқалуда. 2014 жылдан бастап мемлекеттік бюджеттің табысындағы салықтық түсімдер жылдан жылға ұлғаюда [3].

1 кесте — Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіндегі табыстардағы салықтық түсімдердің үлесі

Көрсеткіштер	2012ж.	2013 ж.	2014ж.	2015 ж.	2016 ж.
Барлық табыстар (млн.тг.)	2 961 989	2 400 745	3 099 132	4 170 826	4 433 003
Олардан салықтық түсімдер (млн.тг.)	2 819 509	2 228 682	2 934 081	3 982 338	4 095 366

Салықтық аударымдардың, алымдардың, баждардың және өзге де төлемдердің жалпы қайнары - салық салу нысанына қарамастан ішкі жалпы өнім (ІЖӨ). ІЖӨ қоғамдық кәсіпорынға негізгі қатысушылардың және ұлттық масштабтағы шаруашылық өмірді ұйымдастырушы ретінде мемлекеттің бастапқы ақшалай табыстарын құрастырады: жұмысшыларға жалақы төлеу, иелік етуші субъектілердің пайдасы мен мемлекеттің орталықтандырылған табыстары (бюджетке төленетін салықтар, ал әлеуметтік төлемдер – бюджеттен тыс қорларға).

Әр салықта міндетті элементтер бар. Оларда мыналар көрсетіледі:

- төлем жасаушы болып кім табылады, яғни аталмыш салықтың субъекті (мысалы: жұмысшы, кәсіпорын, мұрагер);

- салық салу нысаны болып не табылады (табыс, мүлік, тауар, мұра);

- салық қай қайнардан төленеді (жалақы, пайда, табыс, дивиденттер);

- салық салыну нысанының өлшем бірлігі қандай (теңге, га, т.б.);

- салықтық ставканың мөлшері (егер ол пайыздарда көрсетілсе «квота» болып аталады) салық салудың бірлігіне келетін салық мөлшері ретінде көрінеді.

- иелік етудің айырықша шарттарын есепке алатын салықтық жеңілдіктер.

Кодекспен салық салу нысандары болып мыналар белгіленген:

-пайда (табыс);

-белгілі тауарлардың құны;

-өнімдердің, жұмыстардың, қызметтердің қосылған құны;

-заңды және жеке тұлғалардың мүлкі;

-мүлікті тапсыру (сыйға тарту, мұрагерлік ету);

-құнды қағаздармен операциялар;

-қызметтің бөлек түрлері;

-заңмен белгіленген өзге нысандар.

Салық салу нысандары мен салық салумен байланысты нысандарға мүлік пен салық төлеушіде салықтық міндеттемелер пайда болғаннан басталатын қызметтер жатқызылады.

Салықтық база салық салу нысаны мен салық салумен байланысты нысанның құндық, физикалық және басқа да сипаттамалары ретінде көрінеді. Бұлардың негізінде салық сомалары мен бюджетке төленуі тиіс өзге де міндетті төлемдер анықталады.

Салықтық ставка салықтық базаның өлшем бірлігіне салықтық есептеу шамасы ретінде көрінеді және пайыздармен немесе салықтық базаның өлшем бірлігінің абсолютты сомасы түрінде белгіленеді.

 Қазақстан Республикасында Салық Кодексімен белгіленген салықтар мен бюджетке өзге де міндетті төлемдер жұмыс істейді. Салықтар тікелей және жанама болып бөлінеді. Жанама салықтарға қосымша құн салығы мен акциз жатқызылады.

Салықтар сомалар мен басқа да міндетті төлемдер сәйкес бюджет табыстарына «Бюджеттік жүйе туралы» Қазақстан Республикасы Заңымен белгіленген тәртіпте және сәйкес жылға арналған республикалық бюджет жөніндегі заңнамалар тәртібінде түседі.

ҚР аумағында жұмыс істейтін салықтар төмендегіше бөлінеді:

- салық салу нысаны мен төлеуші және мемлекеттің өзара қатынасы бойынша: тікелей мен жанама;

- пайдалану бойынша: жалпы және арнайы;

- салықты өндіріп алатын органнан: мемлекеттік пен жергілікті салықтар;

- экономикалық нышан бойынша: табыс салығы мен тұтыну салығы;

- салық салу нысанын бағалау дәрежесі бойынша: нақты және жекелей.

Тікелей салықтар табыс немесе мүлік үшін белгіленеді. Жанама салықтар тауар (жұмыс, қызметке) белгіленіп, баға бойынша бекітіледі.

Қазақстан Республикасында жұмыс істейтін салық салу жүйесі тікелей және жанама салықтарды қамтиды. Тікелейлер өз ішінде, тікелей – жер, мүлік, көлікке, әлеуметтік және басқа да салықтарға және де жеке – корпоративті мен жеке табыс салықтарына бөлінеді. Жанама – фискальді монополиялар мен кедендік баж, жанама жеке – акциздер мен жанама әмбебап – қосымша құн салығы.

Жалпымемлекеттік салықтарға: корпоративті табыс салығы, жеке табыс салығы, қосымша құн салығы, акциздер, кенді пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдер жатқызылады.

Жергілікті салықтарға: жер салығы, заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық, көлік құралдарына салынатын салық, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке және заңды тұлғаларды тіркеу алымы жатқызылады. Көрсетілген салықтар мен алымдар сомалары жергілікті бюджет табыстарына енгізіледі.

Салықтарды өндіріп алудың төменгі әдістері бар:

1) Кадастрлі әдіс – салық салынған нысандарды тізімдеу негізінде, фактілі табыс табуды есепке алмай олардың табыс әкелу нормаларын көрсетумен іске асырылады.

2) Табыс көлемі, қажетті жеңілдіктер, шегерістер көрсетілетін салық төлеушінің декларациясы бойынша табыс сомасы есептеледі.

3) Патент негізінде – салық әр түрлі кәсіпкерлік қызметтің жүргізілгеніне белгіленеді

Сонымен бірге Кодексте шағын бизнес субъектілері, шаруа қожалықтары, заңды тұлғалар – ауыл шаруашылығы өнімдерін шығарушылары және кәсіпкерлік қызметтің жеке түрлері үшін арнайы салықтық тәртіптер қарастырылған.

«Салықтар және бюджетке өзге де міндетті төлемдер туралы» ҚР кодексіне «салықтық есеп» ұғымы енгізілді (7 тарау).

«Салықтық есеп» ұғымы «Салықтар және басқа міндетті төлемдер» (1995 жыл) Заңының енгізілуімен иелік ету практикасына еніп, кең көлемде түсіндіріледі. Профессор В.К. Радостовецтың анықтауынша «Салықтық есеп» - бұл салықтық жыл ағымында табыстар мен шегерістерді есепке алу үшін салық төлеушілер жүргізуге міндетті жедел есепке алу. Мұндағы көптеген шегерістер мен табыстардың қатары бухгалтерлік есепте көрініс таппайды. Әрі қарай ол салықтық есепті – бұл өздігінен жасалатын өз заты және іске асыру әдісі бар есеп түрі деп атап өтеді [4]. Көптеген практикалық жұмысшылар салықтық есепті бухгалтерлік есептің бөлшегі немесе түрі ретінде қарастырады.

Салықтық есеп – бұл салықтық міндеттемелерді дұрыс есептеу үшін қажетті шаруашылық және қаржылық ақпаратты жинау, тиянақтау мен өндеу тақырыбы. Салықтық есептің жалғыз-ақ бір мақсаты бар – салықтық міндеттемелердің пайда болу сәтін дұрыс анықтау, есептік кезеңдер бойынша табыстар мен шегерістерді дұрыс енгізіп, заңнамамен бекітілген мерзімде бюджетке төленуі тиіс салық сомасын алу.

Бухгалтерлік есептің басты мақсатының бірі мынау болып табылады: өнімнің (жұмыстардың, қызмет көрсетулердің) өз бағасы мен қызмет етудің (табыстың, шығынның) фактілі түрдегі қаржылық нәтижесін анықтау, ал салықтық есеп салық салынатын табысты есептеу үшін арналған.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1 Послание Президента страны народу Казахстана «Казахстан 2030»: Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев.

2 Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. — М.: Эксмо, 2007. — (Серия: Антология экономической мысли) — 960 с. —ISBN 978-5-699-18389-0.

3 Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі http://www.minfin.gov.kz/irj/portal/anonymous

4 Понятие о налоговом учете и его значение/ http://uchebnik.kz/nalogovyy-uchet/21-ponyatie-o-nalogovom-uchete-i-ego-znachenie-/