Әл – Фараби атындағы ҚазҰУ азаматтық құқық және азаматтық іс жүргізу, еңбек құқығы кафедрасының доценті з.ғ.к. Мукалдиева Г.Б.

1- курс магистранты Оспанова Мөлдір

Селекциялық жетістік интеллектуалдық меншік құқығынының дәстүрлі емес объектісі ретінде

Жалпы зерттеу барысында, кейбір ғалымдар селекциялық жетістіктерді жаңалық ретінде қарастырса, кейбірі құқықтық режимдегі туындыларға теңестіреді. Ал, қалғандары, селекциялық жетістіктер туындыларға жатпайды және олар жеке заңнамалармен реттелуі тиіс делінеді.

В.А.Рясенцов селекциялық жетістіктерді ашылуға жатқызады. Бірақ, Г.В.Дручко, ол пікірге қарсы, ашылу адамзатты таза ғылыми мәселенің шешілуімен таныстырады дейді. Және ол ұқсас фактілер қатарының толық заң формауласының байланысынан тұрады дейді және И.А.Райгородскийдің позициясынын дұрыстығын атап өтті. Ғылыми жаңалықтың авторы ештемені ойлап таппайды, ол тек құбылыстар арасындағы байланыстардан белгісіз заңдарды ашады .

Т.И.Козлова селекциялық жетістіктердің туындылармен теңестіруді жақтаушы, оның пікірінше, туындылар мен ашылулар арасында автордың творчествалық еңбегінде белгілі байланысты анықтауға болады дейді. Бірақ, арасында айырмашылықтар да бар. Ашылу жаңа ғылымии мәселені шешеді теоретикалық білімдер саласына жатады. Ал, туынды, керісінше, ашық заңдылықтарды қолдану мен үйренуге негізделген практикалық мәселені шешеді. Өсімдіктердің жаңа сорттары, туындылар секілді, жинаған білімді қолданумен пайда болады. Ашылулар заңдылықтардың өзгеруімен тірі организмдердің дамуымен пайда болады. Мұндай көзқараспен келіспеу қиынға соғады – бұл бұрыннан бері орын алған нәрсе, адамның танып білген қоршаған ортаның обьективті заңдылығы, өсімдіктердің жаңа сорттары, жануарлардың тұқымдары сияқты ойлап табушының творчествалық жұмыстарынан кейін ғана тіршілік етеді. Селекциялық жетістіктерді туындылардан шектеуді жақтаушыларға В.А.Дзорцев, И.Э.Мамиофа, С.Г.Михаилов, В.И.Левченко жатады. В.И.Левченконың көзқарасына сәйкес, мынандай қорытындыларға келді:

- туынды мәселенің техникалық шешімін білдіреді, ал селекциялық жетістік- мәселенің биологилық шешімі.

- туындаларда маңызды рөлді идея ойнаса, яғни, туынды жайлы ойлап алып, кейін оны материалды обьект ретінде ойлап тапса, ал селекцияды абстрактілі ойлауға орын жоқ.

- селекциялық қызмет - ол алдын - ала белгісіз сапалық қатынастар обьектілірінің негіз ретінде нақты биологиялық материалдарды пайдалану.

Айтып өту керек, заң шығарушы тиісті деңгейде, ғалымдардың бар көзқарастарын ескерген жоқ. ҚР «Селекциялық жетістіктерін қорғау туралы» 13.07.1999 жылғы заңы селекциялық жетістіктер саласындағы құқықтық реттеудегі барлық бар мәселені шешпейді.

Жоғарыда аталып өткендерге, ғалым-цивилистердің қорытындыларына сүйене отырып, селекциялық жетістіктерді туындылармен ұқсастырып қарастыруға болады. Селекциялық жетістіктер мен туындыларды ұқсастырып қарастыру үшін, олардың қорғаушылық белгілірімен қатар, олардың нақтылы белгілері болуы : селекциялық жетістіктер техникалық шешімнің нәтижесі болуы тиіс; селекциялық жетістіктер материалды обьектілерде орын аған идеяны көрсетуі тиіс; селекциялық жетістіктерді ойлап табу идеясы обьектіге қатысты сапалық тұрғыдан, алдын-ала белгілі мүмкіндікті болжауы тиіс; бұл қызмет өсімдік сортының не жануар тұқымын ойлап табушының қоластындағылардың құралдарымен жүзеге асуы тиіс; селекциялық жетістіктер қайталанатын обьектілер болуы тиіс, яғни оның пайда болуы осы аталған сипаттамаға сай болуы керек.

Мұндай нысандардың құқықтық қорғауға енгізу маңыздылығы туралы сөз етсек, біздің елімізде селекциялық қызмет үшін маңызды рөл сақталуы тиіс. Ауыл шаруашылығы ғалымдарының пайымдауынша ауыл шаруашылық секторындағы еңбек өнімділігі 20 пайызға селекциялық жұмыстарға тәуелді. Табиғи құнарлықты арттыру химиялық немесе табиғатқа қауіпті заттарды қолданумен емес, барған сайын оның нәтижелерімен байланысты.

Деректер нысанының атауы (селекция- таңдау, іріктеу латын сөзі selectio сөзінен шыққан) нақты ғылыми қызметі болып табылады. Селекция өзіне жаңа өсімдік сорттарын жақсартуды, сонымен қатар жануарлар тұқымын және микроорганизм штамдарын жасанды мутагенез және іріктеу, будандастыру, геннің және жаңа клеткалық инженерия арқылы жақсарту.

Әлемдегі селекциялық жетістіктерді құқықтық қорғауды дамыту аса біркелкі болмады. Кейбір елдер, атап айтқанда, Америка Құрама Штаттары, осы мәселеде алдыңғы қатарда болды. Өткен ғасырдың 30-шы жылдарында өсімдіктерге арнайы патент беру жүйесі енгізілді.

Өсімдіктердің жаңа сорттарын қорғау туралы Америка Құрама Штаттарында 1970-ші жылдары қабылданған заңы вегетациялық жолмен таралатын өсімдік сорттарына мүдделі тұлғаның патент алуына кедергі жасамайды. Түйнек арқылы тарайтын өсімдіктерді арнайы заң тәртібі арқылы патентпен қорғауы тиіс.

Алайда, тірі клеткаларға арнайы емес қарапайым патент алу мүмкіндігі өзгеріп отырды. Тек 1972 жылы Стэнфорд университетінің Коэн және Boyer осы салада бірінші патент алды.

1980 жылы АҚШ-тың Жоғарғы соты генетикалық түрлендірілген бактериялар қатысуымен бірінші істі қарады, тірі әлемнің объектілеріне патент алу мүмкіндігін растады. Кейінірек өсімдік сорттарын патенттер беруге тұрақты түрде негіз болды. АҚШ-тың патенттік ведомствосы конституциялық норманың құлдыққа қарсы позициясына сәйкес адамдардан басқа барлық тірі дүниеге патент құқығын бере алды. Осы елдің Жоғарғы сотының позициясы былайша көрсетілген: «Күн астында тұрған және адам қолымен жасалған барлық зат қорғалуы міндетті».

Қазіргі уақытта, трансгенді жануарларды өндіру (егеуқұйрықтарды, қоян, шошқа, қой, және т.б.) бұл өнеркәсіп болды. Мысалы, гендеріне ген біріктірілген трансгенді ешкі немесе сиыр, белгілі бір ақуыздың синтезі үшін жауапты сүтпен бірге осы ақуызды қабыл етеді. Зиянкестер қарсы қорғаныс механизмі бар гендік-инженерлік жаңа сорттарын алуға мүмкіндік беретін, биотехнология зерттеулер даму үстінде, мысалы,белоктарды дамыту арқылы, зиянкесті жәндіктерге улы болып табылады.

Еуропа селекциялық жетістіктердің мәселелерінде консервативтік болды, өткен ғасырдың 50-ші жылдарында өсімдікке патент әсіресе раушан мен гвоздика Германия, Франция, Бельгия, Италия және Испанияға берілді. Алайда, бұл мәселе бойынша ұстанымы өзгерді, енді өсімдіктер патент берілмейді. Сорттары мен тұқымдары бойынша еуропалық патент алуға өтініш рұқсатты қарапайым көбею негізінде өндірілмеген жағдайда беріледі.

Мысалы, өткен ғасырдың 80-ші жылдары нақты істер бойынша ахуал өте күрт дамыды. Бұл тұрғыда американдық фирма Agrigenetics 1988 жылы гендік инженерия қол жеткізу үшін өсімдік жасушаларында өзгерістер арқылы арнайы әзірленген жасуша плазмидтің, топырақ микроорганизмдерінен бөлінген бірінші еуропалық патент алды. Бәсекелестер, осы өнертабыстың жаңалығы және өнертабыстық қадамының жоқтығы туралы талап арыз берді, ал азаматтық қоғам ұйымдары тірі материяға патент беруді азғындық ретінде санап қарсылық берді.

Жақында осы күштер Африка елдері күшті қолдауға ие болды, өсімдіктер мен оларға өнеркәсіптік құқықтарын пайда патенттеу генетикалық үшінші әлем пайдалану және халықаралық компаниялардың, олардың ауыл шаруашылығы тәуелді әкеледі деп алаңдаушылық тудырады.

Қазақстан – аграрлық ел, жаңа әлемдік сорттар мен тұқымдарды сатып алуға қызығушылық танытуда. Айрықша құқықтарды қамтамасыз ете отырып, селекциялық жетістіктер саласында Қазақстандық заңнама біздің аграрлық ғылымының қызметін ынталандырады, оны конкурстық дәрежеге негізделген қызметке шығаруына алып келеді, және бизнес озық технологияларды алуға және беруге мүдделі.

Бұл, атап айтқанда, өлшем, оның ең жақсы сорттары мен тұқымдарының ғана тұрақты қорғауды қамтамасыз ету үшін арналған. Осы бағыттар деректердің сапасын сақтауға қабілетті емес болса, онда анық, нәтижелердің кездейсоқтығын айтуға болады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1В.А.Рясенцев Совет шығармашылық құқығы.-М1955.-С.24.

2П.В.Дручrj КСРО және кейбір шет мемлекеттердегі селекциялық нәтижелерді құқықтық қорғау. Заң ғылымдарының кандидатының диссертациясы.-Киев, 1970.-С.33.

3Н.А.Райгородский КСРО шығармашылық құқығы: заң ғылымдарының докторының диссеертациясы.-М.,1955-С.182.

4Т.И.Козлова КСРО өсімдіктердің жаңа сорттарын құқықтық қорғау: заң ғылымдарының кандидатының диссертациясы.-Л.,1981.-С.61.